| kaçigar | Tarih: Cumartesi, 05-04-14, 10:36 PM | Mesaj # 1 |
Tümgeneral
Grup: Admin
Mesaj: 162
Ödüller: 1
İtibarlarınız: 0
Konum: Dışarıda
| .
Tuugan jerim
21.05.2012 0 1101 Hacieva A.
Hacilanı Asuanna
Arabda, Türkde da aylanıp keldim.
Entta Bızıngını tauların kördüm.
Manga hıçıuundu barından ese
Jarlı elimi kıyı ot iyisi.
Kyazim
Malkarnı jerlerinde köp ullu, gitçe da elle bardıla, alanı har birini kesini ençi beti, tarıhı bardı. Ol elleni kuralgan jılların tohdaşdırgan kıyındı: alanı tamırları teren ketedile. Biz a ol ertte ötgen jıllaga kaytıp, andan bügünübüzge jararık zatlanı çıgarırga küreşebiz. Biz anda ne izleybiz? Halkıbıznı kuralıu çagın? Jeribizni halın, bolumun? Ne zat izlesek da, barıbızga da belgili zat: adam essiz, akılsız jaşayallık tüyüldü.
Biz gitçelikden beri okup kelgen kitaplada bizni öhtemlendirgen zatla köpdüle. Alanı bir kauumun esgereyim: 1-çi noyabrda, 1917 jılda, Çegem auzunda, tögeregin biyik kayala kurşalagan, Ogarı Çegem degen burunngu taulu elde, malçını üyüründe, ullu poet, Kuliylanı Kaysın tuugandı. Ol bizni elibizge da, şkolubuzga da köp kere kelgendi. Bu men körgen taulanı, kayalanı biyikliklerin, alanı başlarında ak karların körgendi. Bu men şkolga jayau jürügen jol bla ötgendi. Bayam, busagatda bu men köldenjazma jaza turgan stolga Kaysın da olturgan bolur edi degen akıl kölümü jarıta, har sözüme jürek jılıuumu berirge itineme.
Kaysınnı Laşkuta orta şkoluna (endi Janhotiyanı orta şkolu) kelip, «Laşkutanı şkolunu ustazlarına bla şkolçularına» atap jazgan nazmusundan üzügün keltirirge süeme:
Jer-jerlede aylana,
Köp igi zatla kördüm,
Unutmazça alanı
Men jaşagan ömürde.
Sizge konak bolganım-
İgi künleden biri.
Ak bulutu bulgana,
Turur ol köpge deri.
-Ol kün sizni şkolda
Ne kuuandırdı meni?-
Nizamlı, ariu halda
Etgenigiz har neni.
Etdigiz bek ırazı,
Kuuanç çalısın eşdim,
Kellik künnü auazın
Önlerigizde eşitdim!..
Önleribizde eşitilgen auaz bla aytabız bügünda ana tilibizge, Ata jurtubuzga süymekligibizni.
Respublikabıznı har elinde da bardı köp seyirlik da, aythılık da, belgili da adamıbız.
Holam-Bızıngı auzunda, Şıkıda, tuugandı, malkar literaturanı murdorun salgan, Möçilanı Kyazim.
Ogarı Çegem el - jarıklandırıu işge, literaturaga ullu kıyın salgan Şahmurzalanı Saidni tuugan elidi. Tegenekli degen elde, akademik, Zalihanlanı Mihail tuugandı. Sovet Soüznu jigiti, Baysoltanlanı Alim, Yanikoy elinde tuugandı. Girhojanda, Malkarnı ullu jırçısı, Otarlanı Omar, Malkarnı ullu poetleri Otarlanı Kerim, Zumakulanı Tanzilya, Bayzullanı Aliy tuugandıla. Şauurdat degen eski elde tuugandı, Rosseyni belgili artisti, Ulbaşlanı Mutay. KMKU-nu professoru, jazıuçu, Tolgurlanı Zeytunnu tuugan eli – Bıllımdı. Köndelen el, ullu jazıuçularıbız Töppelanı Alimni, Şaualanı Hasannı emda ullu kompozitorlarıbız Bayçekullanı Abidinni bla Jettelanı Mustafirni tuugan elleridi. Ullu jırçıbız, Taukenlanı Galina, Kaşhatau elde tuugandı. Karındaşla – Kurdanlanı Hasan bla Husey, Janhotiya elde tuugandıla. Hasan – himiya ilmulanı doktorudu, Husey a – medisina ilmulanı doktorudu. Bizni şkolda malkar tilden okuthan birinçi ustaz, halk ökülü, Sottalanı Adilgeriy bolgandı.
Aytıulaga köre, Janhotiya el 1927 jılda kuralgandı. Mında, örge janında kayada, «Kuru kol» degen dorbun bardı. Ol dorbunda, Janhot degen bir abrek, kaçıp kelip bukgandı. Anı taphanlarında, ol tutulurga unamay, atışda ölgendi. Andan sora elibizni atına «Janhotiya» dep atagandıla.
Biz jaşagan elni, Janhotiya, bla honşu el, Laşkutanı arasın Bahsan suuu ayıradı. Ol Hayıuka, Kül bet, Artkol, Alçagır, Ögüzle uruuçu, Kiyikçi, Artayak degen jerleribizni üsü bla baradı.
Küz artında, elde, ertte keç bolup başlaydı, kün kıshadan – kısha bola barganın körebiz. Tögerek sarı-morgulga bölenip, taula ortaında elde, şoşluk seziledi. Üyle, gebenle, töşle, tüzle da ol şoşlukga tumalanadıla. Terekleni çapıraklarını karıuları ketip, algınça jarıklıkları bolmay, şoşlukda muthuzlanadıla.
Adamla jumuşlarına çıgıp, bahçalarında boşayalmay kalgan işlerinde murkku etedile. Kartla malçıkların otlarga kıstaydıla. Jaydaça şatık bolmasa da, tögerekde, kögergen jerlede, ırahat otlay aylanngan malla elge bereket beredile. Kün kısha bolganı sebepli, el oramla bla mallanı enişge, üylerine sürürge tüşedi. Kart ınna, kadalıp, hırtlı katapadan tigilgen albotasına nartüh uuadı. Ol tauukların aşatıp jıyarga aşıgadı. Sabiyle, üy jumuşlaga boluşa, terek butaklaga iline, aladan da üslerine, başlarına çapırakla tüşe, arı-beri çabışadıla. Ala alay ete turgunçu kalın ingirlik, suuuksurata, enişge jatadı; jerni birsi janında ua, auur bolup, kızgıldım ay salınadı.
Kalay hıçıuundu bıllay oramla bla bargan: baulada iynekle, jelinleri da sütden tolup, ana ua, çıçkın bla buzouçuknu da koruy, iynegin kıstau sauganı; künnü uzunu sürüuden arıp kelip, haljar allında, uzun agaç şintikge olturup turgan attanı katına barı oltura, sırtıngı buruuga tıyandırıp, kökde kalın çaçılgan julduzlaga karagan. Sora, kanjal çelekni da alıp, terek katında çıkgan suudan çelegingi tolturup, suunu mılı iyisin solugan.
Arıgan adamla, kalkıu ete, jukuga bölünedile: kimi üyde, kimi jatmada, kimi koşda.
Sabanladan mirzeu iyis keledi. Koşçulanı koşlarında eşikleri az açılıp, uzakdan janıuarla etgen tauuşla keledile. Karangı keçeni başında «Jetegeyle» janadıla. Malla koşlada kalkıu etedile.
Julduzla muthuzlana başlaydıla, köknü juka, sıydam bulutla jabadıla. Keçe ortasında, anda-mında üy başlaga tamıçıla tamadıla.
Bulutla erttenlikge çaçılırla. Agaç kıyırlaga çars tuman jatar. Tang atarga kırdıkda, bahçalada, tereklede çık janar. Sora ol seyir şoşlukda, tang ata, adam uyanadı.
Agaç, tangnı burnu bla gürüldep başlaydı. Uçarga hazırlanngança, tukuzgü terekle çaykaladıla, kızgıl çopalları bulgana. Kayın terekle subay süeledile, tömmeklerinde tauuş uüp, çapırakları uçadıla.
Nazı agaçda ua kaygılıdı. Ol biteu da çıkırdaydı. Tamırları, buzlap kalgança, biri birine çulganıpdı. Terekle çaykaladıla, tamırları ua, ayak tübüngde aylanngança, çıkırdaydıla. Nazı terekleni ortası bla ayaklarıngı keng sala barsang, başıng tögerek aylanadı. Sora kök tepsep aylanngança boladı. Andan ese tap jerge olturup, közleringi kısıp tursang majaldı.
Elde ua horazlanı kıçırgan tauuşları şoşluknu buzadıla. Mal ökürgen tauuşla, ol ugay eseng, eşekni sagat san bla okugan tauuşu da seyirsindiredi. Tereze allında terek bar ese, ol künça, üyge jarıgın iedi. Sora otouda, köp bolmay ot etgença, jılı boladı. Tamatala işge, sabiyle şkolga aşıgadıla.
Oramnı örge bara, şkolga aşıgıp, kart attaga joluga, jaşla salam beredile. Jangı jete kelgen jaşlanı körgen atta, kesin jigitçik ete, jaş zamanı esine tüşe, arkasın da tüzete, salamın ala, kayrı ahşı jolga barganın surar. Şkolga aşıkgan jaşha: «Da, kuuanıp kayt, jigit»,- dep, ızından algış eter. Ol «kuuanıp kayt» degen sözde ua nença magana bardı. Atta, jalan da beşle alıp kel demeydi. Kesingden tamataga, gitçege da namıs bere, haling, kılıgıng bla da, olturganıng, kophanıng bla da, nizamıng, sıyıng bla da ülgülü bola, anı üsüne ua biliming bla andagılanı da, üydegileni da kuuandır, degen magananı sıyındıradı ol jangız söz.
Şkoldan kele, jolnu enişge aylansang a, kabak eşigini katında, uzun agaç şintikge olturup, soluy turgan kart ınnanı katına barıp, sauluk-esenlik suray, jumuşak kuçaklasang: «Ay, nasıplı bala bolgun, ariu bala»,-dey, algış eter. Inna, jılla jıyırthan kolçukları bla başıngı jumuşak sılar, köp ariu söz ayta, albotasını hurjunundan kampetle çıgarıp berir.
Alay, jolnu birsi janında ua, uuak jaşçıkladan bir kauumu, üy allında terekni oramga aylanngan janında, salınıp turgan butakların da sındıra, tagılıp, sarı, kızıl almalanı üzerle. Anı körgen iesi: «Ay, kalmagın, ol terekni alay uuatmasang a»,- dep açıulanır. Sora hıliçi jaşçıkla, eterlerin da etip, kaçarla. Kim biledi, jolnu birsi janında amma alaga kargış aytırga süe da bolmaz edi. Alay ol jaşauda bola kelgen işdi. İgilik bla amanlık birge bargança, algış bla kargış da birge baradıla jaşauda. Anı bir zamanda, bir kişi tohtatalmagandı em tohtatırga madar da jokdu.
İngir bola, bulutla jıyıladıla. Ala enişge enerle, sora suuuksuragan hauada, kar iyis sezilir.
Sora ol keçeden başlap, kış suuugu jetginçi, suuuk küz artı jauunla başlanırla, terekleni butakların tüşüre, agaçlada, tüzlede, üy başlada keslerini mudah jırların aytırla.
Allay künle, uzakga sozulmay, kışhı künlege alışınadıla. El ak karga bölenedi. Kışnı erttenngi suuugu betingi, burnungu çimdiydi. Ak karnı üsünde adam ızla körünedile.
Üy ojakladan tütün, üzmelt-üzmelt, çıgadı. Peç allında otun kalau kepçiy turadı, alanı tübünden kayın agaç iyisi keledi. Ana peçni içine agaç jarkalanı taplaşdırıp tizedi, zıbır kolları bla tamızık salıp, anga sirnekni tartadı. Çırak tamızık terk kabınadı. Sora otnu kızıl tili otunlanı jalay, ot gürüldey başlaydı.
Endi peçni plitasın açıp, çoünnu salırga boladı. Kızgan tauaga jangı köpgen tılını salıp, ana gırjınnı kızıl bişiredi. Üynü içine jangı bişgen jılı gırjınnı iyisi jayıladı. Ol iyis arbazga, oramga da jete, elge bereket beredi.
Eşikde tang igi da jarıgandı. Ananı peçi ua çır-çır ete janadı, çoünda hıçinlik kartohları bişip, tübündegileri küe başlagandıla. Peçde otunlanı tübündegileri küyüp, kızıl mıdıh bolgandıla. Ala, janları bolgança, «közlerin» aça-juma turadıla.
Bir kesekden ananı sozulgan, jaulu hıçinlerine üyür jıyıladı. Ananı ak jaulukga çulganngan jılı gırjını da arlakda tılpıu etedi.
Terek tüplede kar jatadı. Terek butaklanı uzunluklarına sozulup jathan kar töbenngide, jıltırauuk bukuça, çaçılır, sora terek butakla karnı auurlugundan kutulup, çaykalırla. Jarık jırçıkları bla çorbat çıpçıkla bir terekden bir terekge konarla.
Bizni jaşagan jeribiz biyik tauları, kayaları bla, tögeregin bulutla kurşalagan, ariu jerleri bla atın aytdırgan jerdi.
Seyirlik, tolu jaşaunu suratlaydı tögerek. Seyirlik körünedi bu eki elni, Janhotiya bla Laşkutanı, ortası bla bargan Bahsan suuu: kıyırları bla jaşil bitimle, janlarında ulöku, türtü, jabışmak terekle. Anı jagasında, kögetlerin da jıya, ösgenbiz. Har adamga da, kesini ösgen jerinde, tuugan jerine, anı tabiygatına süymeklik tuuadı. Jeringi har jerçigi da, jaşil türsünnge kiyinip, ariu iyisden tolup, bereketin üsünge tögedi, jaşauda tolu boladı. Tögerekni jaşil kiyiminde, ariu güllerine tumalanıp, kesingi nasıplıga sanaysa. Kün jılıthan jeringi gokka hanslarını duh iyislerini içinde senden nasıplı bolmagançadı. Jeringi türsünleri, darman iyisleri, tauuşları mamır, tolu jaşaunu suratlaydıla. Ol kündüz körgen, sezgen zatlanı, keçe tüşüngde körüp kuuanasa. Keçe tüşüngde kelgen tabiygat alay jarıkdı, açıkdı, taza.
Tabiygatha, jeringe juuukluk, uçundurgan etedi. Har bitimni, har süyüp körgen zatnı da bir teren maganası boladı. Kuuançlı jaşay, künça jarık duniyada, kesingi nasıplı duniyanı bir çöpçügüne sanaysa. Bir jan da buzalmazlıkça körünedi ol sen sınagan rahatlıknı, ariuluknu.
Har jangı tuugan kün da jüregingi kuuançdan tolturadı. Bereketden tolgan bahçala, tögerekde kögetleden bay terekle kuuandıradıla.
Kalay hıçıuundu, biyik terekni çapırak salkınına çıgıp olturgan! Mında terek butaknı üsünde kesingi bir gitçe burhuçukça sezese. Sora, senden da korkmay, honşu butakga, jarık jırların da ayta, çıpçıkla konarla.
Kalay hıçıuundu, jalan ayak etip, şaudan suuga enip, andan toygan, enişge iyilip, anı auanasında köknü jarıgın körgen!
Kesini jarık jırçıgın ayta çaphan şaudan suuçuknu tübünde juuunngan taşçıklanı kirsizliklerine karagan!
İyilip, betingi juusang, tap-taza suu burçakla kollarıngdan sarka, hıçıuunluk beredile. Başıng bla ua jazgı kamıjakla jızılday uçarla.
Örge, kökge karasang a, kaltıragan hauanı butaklarını arasından teren, kıyırı-çegi bolmagan duniyanı kengligin körürse. Ak, jumuşak bulutla kökde jüzedile. Ol ullu da, keng da köknü içinde ua, kanatların da keng jayıp, ariu kanatlı uçadı.
Ana tilin süygenni,
Har zamanda kölü tok,
Anatilni süymegenni,
''ANAM'' derge erkinligi cok.
|
| |
| |
