Anasayfa | Kayıt | Giriş Hoşgeldiniz Ziyaretçi | RSS
[ Yeni mesaj · Üyeler · Forum kuralları · Arama · RSS ]
  • Page 1 of 1
  • 1
Forum (Nığış) » GENEL BÖLÜM » Madanıyat em adet » Goşayah biyçeni üsünden
Goşayah biyçeni üsünden
kaçigarTarih: Cumartesi, 05-04-14, 10:44 PM | Mesaj # 1
Tümgeneral
Grup: Admin
Mesaj: 162
Ödüller: 1
İtibarlarınız: 0
Konum: Dışarıda
ı

Goşayah biyçeni üsünden

05.04.2005 0 2168

GOŞAYaH KALA

Goşayah biyçenn üsündeya aytılgan  zat  Karaçay-Malkarda kerti haparlanı biridi. Tauruh halda cürüy, Goşayah biyçeni haparı magana  canı bla da türlene kelgendi.   Karaçay-malkar halknı auuz tvorçestvosundan birinçn bolub, orus tilde  basmalanngandı.  Karaçay  bla Malkarda  1848  cılda bolgan konaklanı  biri G.-D.    Sankt-Peterburgda "Biblioteka dlya çteniya" degen jurnalda 1848 cılda basmalanngandı ("Poezdka k üjnomu otklonu Elbrusa v 1848g.".) Goşayah biyçeni haparın  Biyçesında Sın-Taş  bla  baylamlı etedi. Haparnı atına Biyçesınnı üsünden legenda, deb cazadı…  Kıshaça,   bılaydı cazganı. 
Krımşauhallanı Kanşau (cazılganı Anşau - İ. Ş.) Çegem elde caşagandı. Anı baylıgı bla batırlıgı, Kara tengizdsn başlab, Koban, Terk suulanı enişge enib, Kaspiy tengizge deri cayılıbdı. Kanşaunu mülkünü uçu-kıyırı körünmegendi, hıysabsız köb bolgandı mal sanı, tergeusüz edi saban ızı. Barında  da cesirleri  bla kulları urunngandıla. 
Kanşau cauga ötgürlügün tanıthandı, uzakdan kelgen  colouçuga,  arıb tohtagan  uuçuga  çomart konakbay bolgandı. 
Bolsa da, anı akıllı başın  sagışla bashandıla. Kanşau Çegem elinde ullu kalın berib algan katınından az da kuuanmagandı: ol anı cüregin çapırmagandı, teren sagışların çaçmagandı. Kanı buzulgan Kanşau cüregi almagan  katının otoudan keterib, emçek karnaşını üyüne aşırgandı. Andan beri  Çegemni kızlarını biri da Kanşaunu közlerin carıtmagandıla. Ol içinden küyüb-canıb, sora honşu halklanı biyçe kızlarını biri bla caşauun baylar murat etgendi.  Anı  miyik, açık muratları tolmay, incilgendi - alay  tınç tüldü biyni kızından erkinlik algan... 
Kanşau anı sagışında Kabartıga atlanadı. Biy üzükden çıkganın, tüz atın, tukumun caşırıb, bir kabartı biyge cılkı calga caraşadı. Kış ötüb, cazga  çıkganlay, mal iesi  Kanşauga  emilik üretirge  buyruk  beredi. Cigitleden cigit Kan¬şau emilikleni arasından em macalın  saylab aladı, süygeniça kesine üretedi. Carık  köllü subay sanlı  Kanşau  kabartı biyni gitçe kız sabiyçigin kesine ileşdiredi. Bir col  ol  altıcıllık kızçıknı at allına alıb, oynata turub, biyni arbaz buruuundan atnı çıngatıb, kızçık bla tas bolub ketedi. Öhtem cürekli Kan-şaunu biy ne küreşse da, ızın tabalmaydı, mülkün-baylıgın coyadı.
Kanşau Çegem eline keledi. Kesi kolu bla soslan taşladan kala  süeb, sabiyçikni caşıradı. Tört canına karauulla  saladı. Alay bla kızçıkdan elde bir deb, bir adamnı haparı  bolmaydı. Bılayda kızçık on kat ariu iyisli  racabnı  künlerin aşıradı: Çegem suunu salkın ayazında  sabiy bala tau mölekleni çırayına kiredi.   Onaltı  cılda kızçık Kanşaunu cürek cauların süyümlülügü bla eritedi.  Kanşau ullu kuuanç, toy-oün etib, biyçe kıznı otouga kiyiredi. Amma, ol kün oguna nasıbı üzüledi - Kanşaunu auruu kısha cıgadı: etini üsünde tük ışan kalmaydı, ariu etini üsü tabladan toladı. Kanşau ol ciyirgenşli katınnı hıynısı katılganın sezedi: konaknı sıyın körmey, koülgan katını Kanşaunu  emçek ulanında aşau-içiude  eşek mıyını bozada eritib, erine  bergendi.
Batır Kanşaunu sakalın, mıyıgın otlu boza, cuuub alganlay, tas etedi, süek saulugun aladı. 
Uzak Krımda bir hıynıçı  katınnı  haparın eştib, Kanşau  beş künlük colga atın cerleb çıgadı. Batır tauluga bılayda entda bir azab tüşedi. Kerçni katında Kanşau¬nu buşuulu hapar cıgadı: hıynıçı katın usta-lıgım  bla  ülüş  eter üçün, katınıngı unut, meni bla caşarga caraş, deydi. Nasıbsız, bu işni artı ne bla boşallıgın bilyalmay, süygenin Çegem elinde taralta, hıynıçı katınnı alırga söz beredi  da, nasıbını eşigin cabadı. 
Ol tişirıu  Kan¬şaunu sau etedi.  Aradan bir cıl öte, ol erin colga  aşıradı, andan cıl közüuüne ızına kaytırın izleb, söz  aladı.  Alaysız auruu cangırlıkdı, kaytıb kelib, darmannı ahırın körmeseng, deb hıynıçı ka¬tın ariu aytıb, amanat etedi. Kanşau sappa-sau bolub keledi: kızçıgı, üy biyçesi kuuançdan toladıla. Elinde cuuuk-teng seyir-tamaşa bolub, toy-oün bla allına çıgadı.
Alay a kuuançlı caşau terk  boşaladı. Cıl közüuü cetib, Kanşaunu ullu sagış basadı, anı köz ciltinlerinden hıynı¬çı katınnı auangısı ne keçe, ne kün  taşaymaydı. Mingi Taunu şorka suuları özenlege sarkıb tas bolgança, Kanşaunu kuuanç künleri cıl başına  tas boladıla. "Allah koymasın anı mennge", - deb, eski azabını sagışından  kutulalmay, köb termiledi. Em ahırında, süygen biyçe katının cap-calan etib, anga köz ciltinlerin araltadı: "Arabin, mından kölüm kaçar bir zat tabar esem", - deb dıgalas etedi. Ogay, biyçe katın  eşme  çaçın  iyib, üsüne tögüb, ariu çırayın süygenine körgüzmeydi. Anı  hurmetli  sıfatı Kanşaunu cüregine ömürlükge singibdi. 
Çegem özenni bilgiçleri anga cula  salmaydıla. Kanşaunu sanların biyagı auruu   küçleydi. Krımga   keterge kerek boladı. Kanşau üydegisinden kalay ayırılsın? Üy biyçesin, kızçıgın  da arbaga olturtub, uzak  col¬ga atlanadı.
Bara-barıb, kabartı elleni birinde, eki col ayırılganda, urlanngan kıznı  bir karnaşı tübeb, colouçulanı ayran içe barıgız deb, üyge çakıradı. Kanşau   anı oguramaydı. Üy biyçesi bosagadan atlar-atlamaz, kızçıgın da alıb, kanatlı uçhanlay, elden tas boladı. Kızçık da, Kan¬şau da Kerçge keledile…
Mından arı Kanşaunu haparı üzüledi. Çegemçile andan beri keslerin Kerç  tögeregindegile  bla  kan cuuukga   katışhannga sanaydıla.  Ariu  biyçeni nasıbı ua ne bla üzüledi? Hıy¬nıçı bla tenglik cürütgensiz, deb, Ata curtunda cuuukların körüb bolmay, caşırtın, birgesine kuru cumuşçu katınnı alıb, biyçe Kabartıdan Çegemge keçe bla kaçadı.
Kaçıb bargan colouçulanı arıganlık emda karangı colda tohtatadı. Ala sırtda, Kuuaşa duppurnu katın¬da, açı künlerin esge tüşüre, talay kün bla keçeni aşıradıla. Buşuulu cazıunu sıyına eskertme taşnı saladıla, küu da etedile… 
Andan beri biyçe kız süegen sın taşnı atı Biyçesındı, anı kibik ol taş süelgen gatleşni atı bla anı tögeregi cerleni atları da Biyçesındı.
Biyçe  erini  curtunda körünür-körünmez  afendile: "Endi adet bılaydı: seni koüb tas bolgannı karnaşına çıgarga kerekse", - deb tohtaydıla. Biyçe Kanşaunu unutub  kaydan   koysun? Kanşaunu karnaşı kesi ömüründe üy, koş tögereginden ketib, ekisagatlık colga çıkmagandı. Anga erge bargandan ese, biyçege ölgen tıyınşdıdı…
Munu bla boşaladı Biyçesınnı legendasını bir va¬riantı.

II.
Endi Ak Kalada kullukçunu, taululanı  gitçe törelerini predsedateli Gr. Petrovnu 1879 cıl "Ku¬banskie oblastnıe vedomosti" degen gazetni  betlerinde "Karaçaynı  legendarları bla  eskertmeleri" degel statyasın tolusu bla bereyik, statya  hazna  adamga belgili tüldü.
Karaçaylıla köb zamannı Kavkaz taulada, ullu İncik bla Bashannı ortasında  cer   almaşdıra, Koban özenni başında üç ullu  elde:  Kart Curtda, Uçkulanda,  Hurzukda  or-nalgandıla. Kazauatha uçunngan honşula bla küreşde köb kıyınlık çege kelgendile: mecisuuluknu, musliman dinnge köçüunü kıyınların sınagandıla. 
Halknı  burundan kalgan  cazma   eskertmesi cokdu:  caza, okuy musliman din kirgenden so¬ra başlagandıla. Alay a ol da din kullukçulanı  bir kauumunu - afendileni - kolunda kalgandı. Ala, kalay bilseng - alay, Kurannı  okuy da, angılaganlarıça auaz bere turgandıla.
Taululanı arasında cazmanı bek karıusuzlugundan, caşau turmuşlarını hıysabından alada  letopis  tübemeydi. Ol sebebden alanı eski caşaularını  üsüden hapar cazılmagandı. Auuzdan-auuzga  aytılgan eski  haparlanı  halk azın saklab keledi. Bek eski, ata-babaladan aytıla kelgen haparla ala-çola saklanadıla…Söz üçün, karaçaylılanı tauruhlarında aytıl¬gan başçıları  Karçanı ne  zamanda  çıkganını üsünden kerti hapar tübemeydi. Halk aytıula anı batırlıgın, cigitligin alamat  suratlaydıla. Cauluk etib kelgenle bla ol, kerek bolsa, taukelligin, hıylalıgın, tabışlılıgın körgüze sermeşgenin sezebiz haparladan.   
Karça auuşhan bla birge halknı tarihi artında kalgan Krımşauhalları tukumnu başçısı Şauhalnı istoriyası bla kısha baylamlıdı. Krımçı Şauhal  Karçanı kızın algandı. Kar¬çanı erkişi sabiyi bolmaganı sebebli, başçılık küeuüne kalgandı.        
Bu tukumnu üsünden ay¬tılgan eski haparla karaçaylıla Bashan suudan Kobannı başına köçerlerini allı bla baylamlıdıla. Kesleri da Krımşauhalladan tört karnaşnı belgileydile: Kamgut, Kanşaubiy, Elbuzduk, Gilyastan. Alanı arasında Elbuzduknu    busagatdagı Krımşauhalları  keslerini ullu atalarına (atauul atalarına) tergeydile. Ala da, Ahmatlanı Krımşauhalları bla Safanlanı Krımşauhalları deb, kauumga   üleşinibdile. 
Kalgan karnaşlanı üzükleri ua kimi Koban özennge köçgünçü bolgandı,  kimi  tauusulgandı. Birinçi üç karnaşnı atları ua bu tübünde kelgen  eski haparnı (legendanı) geroyları  bo¬lub tübeydile.
Kamgut  bir cıl Zelençukde (İncikde)  bolganı bla abaza elleni birinde sabiyle bla oynay turgan bir gitçe kızçıknı, seyirlik ariulugun körüb, tamaşa bolgandı, anı süyüb, bu ariu insannga ie bolayım deb, talpıgandı. Kızçık (atı Goşayah) belgili biyniki, Bibert ulunuku, bolub çıkgandı. Kızçıknı  atası, anası bla kelişib, muratına ceterine bazmay, Kamgut hıylalık eter köl algandı. Kızganı  bla ekinçi  col, Zelençukge (İcikge) keledi da, kerti tukumun-atın,  çıkgan cerin   caşırıb,  bir calgan tukumnu  aytıb, Bibert  uluga  ayılk calga  caraşhandı. Ol künden başlab, Kamgut Goşayahdan köz almay, ızından tüşgenley, anga ariu ayta, iynaklay, köb türlü oünçakla bere, sabiyni kesine  ileşdirgendi. Künleni birinde Kamgut Goşayahnı oynay turgan cerinden caşırtın alıb ketgendi.
Bashannga ötdürgendi. Bılayda anı ösdürürge, üretirge bir cuuuk kart ammaga amanat etgendi. Amma Goşayahnı cer üyge bugundurgandı. Köz-kulak bolub,  ızından smarlaganlay turgandı. Bir talay cılnı Kamgut kızçıknı adamladan teren caşırıb, kişige bildirmey saklab turgandı. Andan sora ua öhtem Kamgut Goşayahnı atı bla mahtanıb da tebregendi. Kızçıknı nür tökgen ariulugu tögerekde adamlanı  barın seyirsindirgendi, suklandırgandı.
Ne eteyim, Goşayahnı bir ullu asıl zatnı  sathança coübmu  koyayım, ogese kesime üy biyçegemi saylayım, degen kaygılaga kerti cuuab tabhınçı, Goşayahha 16 cıl  tolgandı, ne kelsin,  Kamgutnu uuahtısı cetib,  ölüb ketgendi. 
Goşayah ol zamanda Kamgutnu karnaşı Kanşaubiyge erge çıkgandı.
Cigit Kanşaubiy Hadagjuk ulunu katını bla ençi işleni cürütgendi. Bir kere ol, barıuçusuça, Atajuk uluda  konakda boladı. Kabartı biyçe anga  sıylau tepsi saladı da, boza bla esirtedi. Konakbayla, anı bla kalmay, bozaga ot koşub içirgenleri  sebebli, Kanşaubiy kıyın auruydu. Sora ol mıçımay auruuuna  karatırga  Persiyanı çegi taba ketedi. Bılayda Kanşaubiyni ariuluguna suklanngandan bir cılı kelgen  kartkurtha hıynıçı katın:
- Meni üy biyçege alırga söz bere eseng, auruuungdan sappa-sau eteyim, -  deydi da,  Kanşaubiyni üyüne eltedi. Kanşaubiy hıynıçı katınnga boy saladı. Kesine karatadı. Macaldan macal bolganı eslenedi. Kanşaubiy uzak Persiyanı çeginde talay  zamannı caşaydı. Sau da boladı. Sora Kanşaubiy  kartkurthaga: "Men ata curtuma kemsiz tansık bolganma", - deb bildiredi.
Hıynıçı  katın Kanşaubiyni ata üyüne aşıra:
- Üç cıldan sora amalsız ızınga kaytıb kel. Auruu cangırmaz üçün, bu dar-mandan iç. Ata curtunga barganlay, üy biyçengi cap-calanlay  orundukdan tıbır taşha deri üç kere barmaga koy, - deydi.
Kanşaubiy curtuna sappa-sau bolub kaytıb keledi. Elde toy-oün etedile. Ol üy biyçesine haparın aytadı, ant sözün açık etedi. Goşayahnı kiyimlerin teşib, calan etedi. "Meni kölümü çıgarırça, munu üsünde bir kıyaulu ceri bolur da", - deb umut etedi. Goşayah biyçe uzun eşme çaçın enişige tozuratadı, çırayın, türsünün Kanşaubiyden  cabhanlay, üç kere orundukdan tıbır taşha deri barıb kayıtadı. Kanşaubiy muratına cetalmay, kartkurtha  katınnı aythanına sagışlanıb kaladı.
Künle-keçele sedrey, Kanşaubiyni üç cıl bolcalı cetedi. Kartkurthanı aythanın  unutmay tur¬gan Kanşaubiy darmanın içedi. Olsagatlay oguna anı eski auruuu  cangıradı da, kartkurthaga kayıtırga kerek boladı.    
Alay bla Kanşaubiy colga hazırlanadı. Birgesine Goşayahdan tuugan eki kızçıgın - Koz bla Kantinni aladı (bir-bir aytıulaga köre, kızçıkla coldan sıyırılıb, analarına kayıtadıla).
Salıb kartkurtha katınnı   üyüne  kelgenley, Kanşaubiyni  auruuu  tas boladı.  Alay a Persiyanı çegi süremde bargan uruşlanı birine katışıb, cigitlik bla öhtemlikni ülgüsün körgüzte,  sermeşuleni birinde  kan tögüb, ölüb ketedi.
Goşayah biyçe köb zamannı Kanşaubiyden  haparsız bolub caşab turadı. Alay a aman hapar kengnge cayıladı. Goşayahnı cüregin titirete, anga da cetedi. Goşayah erini buşuulu  haparın   eşitib, cılay-cılay, köz cauların tauusadı. 
Andan sora Goşayah, Bashannı koüb, Cögetey suunu  başına  köçüb, kiriş taulanı  arasında süelgen kalada caşaydı.
Andan beri kalanı atı "Goşayah biyçeni kalası" bo¬lub keledi. Alaydagı taulanı atı da Goşayah Sırtdı. Andan beri köb ömürle ötsele da, bügün bügeçe da saudu kala.    
Kanşaubiyni kiçi karnaşı Elbuzduk ol közüude Koban özennge köçüb caşagandı. Goşayahnı haparın eşitib, ol musliman adetge köre, kesine üy biyçege tilegendi. Alay a Goşayah: "Men ol zatnı etallık tülme, erimi buşuuu  cuklanmay", - deb, Elbuzduknu tilegin kabıl körmey, talay kere cuuab bergendi. Elbuzduk da aythanı çöp bolub cerge tüşmeuçü bir adam, muratından artha turmay, nögerlikge asker küç alıb, Goşayah biyçeni cangızlıkda kalada   turgan  cerinden, alıb kelib, nekyah etdirgendi. Amma, andan ne kelsin. Elbuzduk bla da  nasıbı tutmagandı.
Goşayah Karaçayda köb cıllanı cangızlıkda caşab auuşhandı. Biyçe¬ni  Kart Curtnu camagat kabırlarında Ko¬ban suunu sol cagasında bastırgandıla. Andan be¬ri Krımşauhalları ölüklerin alayda asırab keledile.
Alayda arhitektura canı bla bir-birine uşaş üç keşene ayırılıb belgilidile. Em ullusunda, aytıulaga  köre, Goşayah biyçe  asıralgandı. Haparlaga köre, Goşayah seyir tukum ullu süekli, subay sanlı, çımmak etli, kalın  aybat çaçı   bla   kerme  kaşları, adamnı  seyir  tukum kesine tarthan közleri bla süyümlü  insan  bolgandı. Anı   bla  birge  Goşayah adebni, namısnı şartlarını ülgüsü  bolub turgandı.
Goşayahnı keşenesi  kerkilmegen hırşı taşladan tıtır bla törtgül salınngandı. Başı taşdan uzununa  togay  cabılıbdı. Uzunlugu - 7.75 arşin, kengligi - 5 arşin, miyikligi 8 arşin  bardı. Kıblaga aylanngan uzun  kabırgasında 1,25 arşin miyikli-gi, 0.75 arşin kengligi bolgan tereze ayırılıbdı. Anı  bla keşeneni  içine tınç  kirirge  bollukdu. İçini ştukaturkası  ariu saklanngandı.   Ortasında naratdan kangala  -  ar-kaula - keşeneni taş başın tutub turadıla. Keşeneni tıtır bla kumdan işlenngen sementi, ştukaturıkası allay bir küçlü tutubdu, bir-birinden taş bla urub küçden ayırlıksa.
Goşayah ölgenli, anı keşenesi  işlenngenli  250 cıl boladı, deydile. Allında bu hapar 1879 cıl basmalanngandı. Andan beri Karaçaynı eskertmelerin, alanı arasında Goşayah biyçege atalgan keşeneleni, talay alim tintib kelgendi. 1896 cıl bılayda birinçi arheologiya işleni Koban oblastda ustaz bolub işlegen V.M Sısoev bardırgandı.   1910 cıl Toklanı Nanı - Koban oblastnı muzeyini  Karaçaydan kullukçusu - Goşayah biyçeni keşenesinden talay zatnı muzeyge saugaga cibergendi. Sovet cıllanı közüuünde bılayda Laypan ulu Hamit, L. İ. Lavrov, Mizi ulu İsmail,  Bici  ulu Hanafiy arheologiya işlege katışhandıla.
Bügün bügeçe da Kızıl Kalada Goşayah biyçeni kalası saudu. Anı kibik,  Bashanda suunu sol canında, eski Elcurt elni katında Goşayah kala saklanadı.  El  tübünden kalaga deri cer tübü bla bargan taşa col eslenedi.  Bashan  suunu ong cagasında, elni tuurası bla eski karaçay kabırlada Kamgutnu keşenesi saklanadı. Keşeneni kabırgalarında adam kol, aythanıbızça, kıptı, tarak, buu suratla körünedile. Bıla hristian dinni şartlarıdıla.
Busagatda Karaçay bla Malkarda cürügen  haparlaga köre, Goşayah biyçe Krımşauhal ulu Kanşaubiyni katını bolgandı. Anı üsünden auuz haparladan sora  da  eski halk cırla ("Goşayah  biyçeni küuü", "Kanşaubiyni cırı") şagatlık etedile.
Gr.Petrovnu Goşayah biyçeni üsünden cazgan haparındaça, Kanşaubiyge zarauatlık Hadagjuk ulunu biyçesinden cetgendi. Goşayahnı "aylana kelib Karaçayda" ölüb, kabırı Kart Curtnu künbet kabırlarında  keşenede  salınnganı  aytıladı.  "Go¬şayahnı cırı"  Karaçay bla Malkarda, Çerkesde, Kabartıda  da bardı.
Kanşaubiyni cırında Krımşauhallanı Bekmırzanı caşları Kamgutnu, Kanşaubiyni, Elbuzduk bla Gilyastannı haparları  Gr. Petrov cazgan hapardaçadı. Alay a bu başında haparladan başhalık da bardı cırda. Alanı birinde bolmaganı  başhasında tübey, haparnı tolu eterge boluşadı.  Ol sebebden cırda aytılgan  haparnı da bereyik.
Kamgut biy sabiy kızçıknı urlaydı. Elcurtda emçek anasına  asıratırga  beredi. Goşayah deb, anga bılayda ataydıda, ösdüredile. Ösüb cetgenley, Goşayah algı burun Kamgut biyge baradı. Köb caşamay, "tul katınlay kaladı". Andan so¬ra Goşayah biyçe Kanşaubiyge çıgadı. Ariu Kanşaubiyni Hadagjuklanı Gürgok deb emçek karnaşı bolgandı. Gürgok biyni katını bla Kanşaubiy açık sözlü bolgandı. Goşayah biyçe  anı eşitib:
-Gürgoklaga  barma, ala hıynı-halmeş biledile, - deb tilegendi erinden. An¬dan sora Gürgok biyni katını Kanşaubiyden tüngülüb, konaklıknı bir kününde Kanşaubiyge "bozaga ot koşub bergendi".  Kanşaubiy "boza içib, mıyıkların sürtgenley, mıyıkları koluna kelgendile". Erlay  genca tayga minib, (aytıulaga  köre, genca  taynı kanatları  bardı), Kanşaubiy, kuş uçhanlay, Dagıstanda bir usta katınnga mukut  bolub ketgendi. Katın  Kanşaubiyni auruudan sau etgendi, birgesine caşab turgandı. So¬ra Kanşaubiyni  katını bolganın sezib: 
-Bar endi canıngdan süygen Goşayah¬nı bir kör. Alay a cıl közüuge kayıtıb manga kelmeseng, auruu cangırır", - degendi, darman berib aşırgandı. Kanşaubiy kelse, Goşayah  biyçeni Bashanda  tabmaydı. Ol, erin  izley, Karaçayga ketgendi. Kanşaubiy anı eşitib, ızından tüşgendi. Karaçayda ala caşarga onoulaşıb, cıl közüuünde biyagı darmannı  kabhanlay, mıyıkları koluna kelib kalgandıla. Ol  sebebden Kanşaubiy ölmesem, kaytıb kelirme, - deb Dagıstannga ketgendi. 

      *  *  *
İşek cokdu bu süjetni halknı arasında entda talay variantı bolganına. Amma, istoriyaga alanı büteu  cıyımı birgeley tıyınşlı  hapar  berirge bolur.

ŞAMANLANI İbragim
"Leninni bayragı", 1970 cıl, dekabrnı 10-15.

 

KANŞAUBİYNİ  MIYIKLARI

Bashan özende, Bashan tardan örge ozub, taululanı carlı eli caşagandı.  Anı  katında kaya canında bir-biri üsünde - üç kala. "Kaladan arlakda sırtlıkda ayaz kakdıra olturuuçu Kara-taş deb, ullu soslan taş bardı. Andan karasang,  Bıllımnı, Gerhocannı körese  Bashan boynunda,  örge  aylansang a - özenni auuzu allınga açılıb.
Ma ol elde Bekmırza deb, bir onglu kişi caşagandı. Anı tört caşı bolgandı: tamadası - Kamgut, ekinçisi - Elbuzduk, üçünçüsü - Kanşaubiy, törtünçüsü - Gilyastan.
Hını zaman, gırhı zaman ol közüule, adamnı adamga hazna tergeb kıynalmagan bir zaman. Karamdagı, kara camçılı, atlı kişi - bir canından tatlı kişi, taulu  üyge  sıylı konak, bir canından - carlı üyge mugurluk salgan, sabiyni urlab, at artına bırgab, camçı bla üsün cabıb, koratıb ketib, harib ananı sarnata koygan,  "könçeklikge"  cürüuçü "athaminer".
Kesinden özgeni  kişi ayamagan duniya bolgandı ol zaman. Ayaklanngan tiri caşla, Kamgut bla Elbuzduk, kesleriça bir bölekni nöger etib, at belinde, tış curtlada könçeklikge   cürüuçüle,  taukellikni, cigitlikni alay bla sınatıuçıla bolgandıla. 
Kanşaubiy a tiyre kızlanı stım  toyga  eltiuçü,  cetgen kızlanı kelin otoulada içgi sözlerin biliuçü, tişirıu iynagın sabiylikden oguna seziuçü bolub ösgendi.
Ariu edi subay sanlı Kanşaubiy. Andagı çıray cangız bir taulu caşda da bolmagandı derça edi…
Bir colda Kamgut bla Elbuzduk dagıda bir nögerleri, könçeklikge aylana barıb, Koban arı canına ötüb ketgendile. Kün bata, bir şoş elni kıyırından kirgendile, camagatnı kesi adamlarıça bolub. Irhı carçıknı katında talay kız sabiy oynay tura. Alanı birçigi, başçıgında oka börkçügü bla carçık taba callagandı da, kesi carauuna çökgendi. Alaytın ozub tebregen Kamgut  bla nögerleri anı  eslerge, ol da alanı esleb, cunçub, sekirib örge kobhandı, erlay oka börkçügün alıb, kirçigin cabhandı. 
-E-e, "börü atarnı börkünden", sabiylikde bılay ete  bilgen, bu bir asıl zat bollukdu, - deb kızçıknı  sermeb  alıb, korathandıla. Duşman basar elni kulagı sangıgrau, degenley, kuugun bolub,  camagat kobub, alanı süre aylanırga, Kamgut bla nögeri taulaga singib ketgendile.
Ol zamanlada  Hadagcukey bla Musostey (kabartı bla çerkes) curtlanı arası  Singir ayırılgan bla - eki tengizge suu sarkganın bölgen duppurla bla - bargandı, kaysı amanlıkçı da, kutulgannga sanalgandı.
  Alıb kelgendile Kamgut cıyını urlanngan kızçıknı Ullu Bashannı bir-biri başında  işlenngen kalasına.
Kızçık a Koban arı canında Kanuhları deb, bir onglu kauumladan bolgandı. Tüngülüb kalmaganıla ala. Kızçıknı izley, sora bargadıla da,  Bashan canında ızın tabhandıla. 
Kanuhları kıznı kaytarıgız deb, iş terennge kete başlaganında, Kamgut kauumu:
- Biz kıznı kelinlikge deb, kaçırıb kelgenbiz, tilesek  berlik tül edigiz.                   Sabiylikden oguna kesibiz kolubuzda ösdürlükbüz kelinibizni. Ma bu caşçıkga keltirgenbiz, - deb  Kanşaubiyni körgüzgendile. Ol közüude Kanşaubiyni da andan hazna onglulugu cok.
Arı-beri desele da, Kanuhlanı bükgendile. Kızçık bashanda kalgandı. Ekisin eki başha  üyde asırab, ösdürüb turgandıla.  
Kızçık da Kanşaubiyge tıyınşlı, ariulugu saulay tau  ellege cayılgan bir  akıllı kız bolgaldı.   
Kanşaubiy a, çıray tökgen, suklanç kefli bir erkişi. Ol ogay, Hadagjuklanı Gürgoka biyni caş katını, biyçe namısın ayak tübüne bırgab koüb: "O, Kanşaubiy, seni çırayıngdan karab toyalmayma!" - degendi konak bolub kelgen caşnı körgeninde.
Künleni bir kününde taululanı şoş ellerinde ullu toy-oün 6olub, Goşayah biyçeni  Kanşaubiyge bergendile. Bekmırzanı üyü kesi üyüne kız çıgargandı, kelin algandı.
Caşay turgandıla, adam suklanırlay üydegi  kurab, Kanşaubiy bla Goşayah. Eki kız da tuugandı  alaga - Kantim bla Koz....
Kanşaubiyni emildeşi bolgandı - emçek egeçi, anı bla bir emçekni emgen  tişirıu. Hant eterge, çibin baldan boza kaynatırga Kanşaubiyni emildeşin Bashan özende  bir tişirıu da ozalmagaldı. Ertden sayın degença, emildeşi anı aşına-suuuna karab, aşar aşın kesi kolu bla hazır etib, goppan ayak bla bal boza içirib turgandı, emçek karnaşın közü kıyıb başhalaga ışanmagança. Kaişaubiy da anı hantın bek caratıb aşagandı.
Bir  colda   emildeşi, söz kozgay kelib, Kanşaubiyge:
-Betimi sennge açmasam, kesimi  tıyalmayma,  közüm karaydı, Kanşaubiyim, - degendi, ömürlede taulu camagat eşitmegen uyatsızlıknı etib.
- Ay, uyalmagan bederbet, ol söznü mennge aytırga kolungdan kalay keldi? Egeç bla emildeşni mennge ne başhası bardı?! - deb  katı uruşhandı Kanşaubiy.
Emildeşni cüregine çıkmazlık kama  çançılgandı:
- Menden  kızganngan türsününgü senden  almasam, içgen sütüm haramım bolsun, - deb, uyatı açılgan betine sıyınngannı aytıb ketgendi.
Andan sora talay zaman ozgandı. Emildeşi bir kün ertden bla Kanşau6iyge biyagınlay boza goppannı uzathandı. Tişirıunu halın, kanın tab  körmegendi, aşhı zatnı uzatmaganın sezgendi Kanşaubiy. Alay a tişirıu uzathan ayaknı almay koyarga bolalmagandı, algandan  sora, canına korkub, ızına kaytarırga tartınngandı da:
-Teyri ursun seni, andan sen tab, emildeşim... Ay, medet a, - deb, goppan bozanı  erlay içib koygandı.
Arı deri bir canına burulub, közlerine deri caulugun cayagına tartıb turgan emildeşi, ol alay aythanlay,  sokuranıb:             
- Ou, men kıyınlı, men carlı, içme, Kanşaubiy, canınga bolayım! - deb kıçırık etib, çabhandı.  Alay bolsa da Kamşaubiy, bir kolu bla anı akırın arlakga türtüb, bozanı içib boşagandı.
Ol künden arı anı halı türlenngendi, içinden tablıgı bolmay başlagandı, taulu erkişini sıy, namıs çıragı - mıyıgı, sakalı tüşüb tebregendi. Bir kün ertdenbla ua cukargan mıyıgın sılaganlay, koluna kelib kalgandı. Canı¬na inciu tüşgen Kanşaubiyni üy caşauunda  tatıu  kalmagandı.
İnciuüne sebeb izleb, aylana başlagandı da, Koban boynuna sarkgandı. Ayazsız  ekindide  köksüldüm, cuka, sıgın  tütün  başına kalkıy, uüb turgan bir elge kelib kirgendi. Carlırak üyge tüşüb, konaklıkda auurluk cetdirmeyim deb, karay barıb, allına bir  ullu kül coppusu bolgan arbazga kaythandı.
Caraşdırıb,  konakbayına inciu haparın aythandı. Bar¬dı sennge madar eter  adam, ol ersiz tişirıudu. Seni darmanıng-darıng anı kolundan kellik zatdı, aytıb köreyik, degendi konakbay.
Bir caşnı çabdırıb, tişirıunu çakırtıb kelgendile. Söleşgendile. Ertendenbla kelsin, körürbüz, kararbız, degendi ti¬şirıu, kete turub.
Ertdenbla kirib bargandı  tişirıunu üyüne.
- Bu   palahdan  kutharsang, cangız canımdan başha, meni kolumda bolgan zat bla ne bla deseng da, razı eterme, - deb tilegendi.
-Ogay, - degendi tişirıu. Duniya malga men sennge eter zat cokdu. Alay a bagayım, cengil bolluk iş tüldü bu, artda köre barırbız...  
Kanşaubiy tişirıu bla  nekyah etgendi. Caşagandı bir cılnı, kesin bakdırıb.  Sau etgendi ol Kanşaubiyni.
Bir kün erini kün turuşha  çıgıb, teren sagışha kirib turganın eslegendi katın.
- A kişi, - deb sorgandı, - nek sagışlı boldung alay bek? - Kanşaubiy    cunçugandı, katınnga cuuab etmegendi. - Elling, üyüng, üydeging esinge tüşüb sagışlı bolgan bolursa, aşhı kişi, ayıb cokdu anga da, - degendi katın.- Tansık bolgan bolursa sabiyleringe da, beri aytalmasang da. Bar, alanı da kör, haparıngı da ayt. Auruuung  cangırıb kalırga bollukdu,  anı   esleb cürü. Cıl közüne cangırıb kalganı bolsa, coklarsa bılay beri. Bar, aşhı kişi, san carangı bagıb, cürek carangı aşlandırıb turmayım. 
   Kanşaubiy, Gencatayın cerleb, Bashan taba aylanngandı (genca tay - kaçda tuugan _tay, atlıgı igi boladı, deydile. Kanşaubiyni alaşasını atı Gencataylay kalgandı). 
…Kanşaubiy auruuuna sebeb izley ketib, başsız bolub kalganında, üydegisine,  elge da kauga kirgendi. Ne bolub kaldı ol asıulu adam, deb kıynalgandı camagat, ne kıyınlıkga colugub kaldı süygen erkişim, sabiyleni  atası, deb Goşayah da cılamugun kebdirmey, cürek kıyınlıgın küude aytıb caşagandı: 
"Kel. Karaçaç, Kara  taşdan  karayık, 
Cılay-cılay  anı  uzununa carayık,

Ol zamanda taulula Töben Targa buruu etib, eşik  kılıçla salıb turgandıla. Bir kün Goşayah da, Karaçaç da deppannga çıgıb, Kara taşha olturub, Bashan özenni enişge karab turganlay, Töben Tardan bir atlı körünngendi.
-Üsündegi Kanşaubiyge uşaydı, tübündegi  Gencatayga uşaymaydı,  Karaçaç? - deb, sorgandı Goşayah  atlını körgenley.
-Tübündegi  Gencatayga uşaydı, üsündegi Kanşaubiyge uşaymıdı, Goşayah? - degendi Karaçaç…
Kelgendi Kanşaubiy üyüne, curtuna, kuuanç tıbırlı bolgandıla sabiyleri,  adamları. Ullu  kuuanngandı  camagat da.
Caşab turgandıla bir bölek aynı, alay a Kanşaubiyni caşauunda, üyünde algınngı basım ornalmagandı. Cüregin korkuu buzlatıb, mıyısın sagış kısıb, auuruuum kozgaladı deb, aman bla keçinngendi. Homuhluk horlagandı Kanşaubiyni, akılı etgen onouundan ese, cüregi aythan onglu bolgandı. Erkişi tülmemi men, bir kün tuuganma, bir kün öllükme, deb kölün-cüregin erkişiça begitib tohtayalmagandı, Kangiç  kibik sanların hıleulikge cengdirgendi.
Sau cılnı aylanngan, cürügen  cerin açık etmegendi, ızın acaşdırgandı Kanşaubiy. Sormagandı  Goşayah da, kesi aytır tıyınşlı körse, haparın, degendi da.
Tiriligin unuthan taulunu bir kün sanları tüşüb, butu-kolu kıyılıb kalgandı. Ol birsi katını aythança bolub, auuruuum cangırıb kaldı şoydu deb, es taşlagandı. Sora ızına keter kaygılı bolgandı. Keterge ua Goşayahha közü karagandı, andan ayırılıb ketelmegendi.
Kalay da etib, Goşayahdan kölü çıgar madar, kesini cüregin andan suuutur madar, ketib kalsa, ızına, Goşayahha, tansık bolub kıynalmazça madar izley başlagandı. Cazıksınmagandı Kanşaubiy ol asıulu adamnı, alamat tişirıunu.
Künnü közü başlaga karab, bir ertdende Kanşaubiy cukusundan sora Goşahha aythandı:             
-Bir zat  tileyim:  tüş da orundukdan, kımjalay eşik artına barıb  kayıtçın ("Alay körsem, kölüm çıgar ese ua", - deb kelgendi kölüne).
   -Ay, medet, anı aytmasang igi edi, -  degendi Goşayah. - Aythanıngdan arı seni sözüngü kalay eki eteyim, -  deb sılcırab, cuuurgan tübünden çıgıb, enişge  çögüb,   cengil oguna kutas çaçın tozuratıb, - sırtına atıb üsün cabıb eşikge deri bargandı. Alayda enişge çögüb, erlay çaçın allına atıb, etin  körgüzmegenley kaytıb, ornuna  cathandı.   
Goşayahnı tabışına, akılına, tişirıu namısın alay saklay bilgenine da oylaşmagandı ol cazık adam, tentirey tebregen nasıbsız kişi.
Goşayah anı kucur tilegin  nege bardırırga bilmegendi.
-Kel, Goşayah, kün uuatıb kaytayık, - degendi   cay künleni birinde Kanşaubiy. - Köbden beri körmegense Bashan sırtlanı çırayın. Sen ol sırtnı, men bu  sırtnı  barayık, tüşden atlab ma ol cerde tüberbiz. - Nögerle koşub, Goşayahnı  atlı etib, sırtnı örge aşırgandı, kesi ua Kantim bla Koznu da birgesine alıb, Bashan Tardan enişge aylanngandı. Birsi katınına (auruuun bakdırgan katınına) ketib kalgandı.
Kesinde bala bolmagan, balanı tatlılıgın bilmez - sabiyi bolganla Güşayahnı bolumun angılarla… 
"Mından arı bu cerlede  bolalmazma,
canım saulay bılaylada kalalmazma", 
- deb ant etedi ol.
Andan sora, köb ayak urmay, kayınların - Elbuzduk bla Gilyastannı, cuuugun-tengin da kobarıb, Kanşaubiy ketgen canına - Koban boynuna sarkgandı. Anı ızından taulula da Koban boynuna, Üç özennge, Tau tübüne, bir kere solumlab ketgen curtlarına sedregendile. Költürülelmey da köbleri kalgandıla anda.
Köçe kelib, bir bölek üydegi Auar-Sırtında Lahran-Başında koş salgandı. Alaydan keter künlerinde, kart Ginarduka  öledi da, anı alayda - Agaç çıkgan Lakran Başında - basdırıb, Karaçayga tüşgendile.
Kanşaubiy bla sabiylerin a unutalmagandı asıl katın, carlı ana - Goşayah. 
"Kanşaubiy tuuganlay, tau ellege Teyri eşik açıldı, 
Kanşaubiy ketgenley, tau ellerim, kuş tügünley çaçıldı", 
- deb cırlagandı, cılagandı ol. Kele kelib, Ullu Ayrıdan augan cerde Goşayah biyçe kala işletib, kızları bla  Kanşaubiyden hapar tabar muratlı bolub, muthuz caşauun aşırgandı. Ölürünü allı  bla Kart Curtda bastırıgız deb, osiyat etgendi. Goşayah biyçeni taulula Kart-Curt kabırlada asıragandıla.
Üçcüz cıldan aslam zaman ketgendi andan beri, deydile haparçıla, cırçıla. Cürek inciu uuadıh etgen tişirıunu ol zamanlada da cazıksınngan bolur camagat. Taza  cürekni  süymekligine, adamlıknı asıulu şartlarına, adam ulanı sınagan kıyınlıgına etilgen cırnı, aytılgan haparnı halk ol zamandan  beri cogaltmay kelgendi. 
Men da aladan birni cazdım. Cırnı, haparnı mında aytılgandan başharak  zatları da bolur. Keçigiz, alanı da eşitgenme. Tüzüregi bılay  bolur deb, kölüme keledi.       

LAYPANLANI Seit.
"Leninni bayragı", 1965 cıl, iünnu 13.

KANŞAUBİY BLA GOŞAYaH
(halk   balladala)

Biy Bekmırzaga tuugan edi tört ulan:
Tamadalarını  atı - Kamgut biy,  
Anı gitçesini atı - Elbuzduk,
Anı kiçisini atı - Kanşaubiy, 
Em kiçilerini atı - Gilyastan.

Gilyastan - sabanladan eşekleni sürüuçü, 
Kanşaubiy - kızlanı kelin otouda 
İçgi sözlerin biliuçü, 
Tamadaları Kamgut biy -
Cesirlikge cürüuçü.

Kamgut biy Goşayahnı körgendi
Sabiy kızçıklanı içinde;
Seyir bir ariu kızçık,
Buzugu bolmay üsünde.
Kamgut biy anı urladı, 
Bir kişi da körmedi,
El-Curtuna keltirdi, bireuge da bermedi.
Eltib, anı emçek anasına bergen edi
Zamanına kelse, alırma deb,
Anı kölüne kelgen edi.

- Anam, meni asıragança, munu da asıra,
Bir kişige körgüztmey.
Asıradı   anı ceti cıl cer üyünde
Bireuge da körgüztmey.
Kamgut biyni emçek anası anı atına
Goşayah biyçe atadı,
Anı  katına adam koymayın, 
Birgesine catadı.
Kamgut biy, anı emçek anasında
On ceti cılı cetgen kün,
Barıb, anı  alay körgendi.
Kamgut biy, anı körgenley, 
Ahşı katın bollugun bilgendi. 
Kuuanngandan, kesin tıyalmay,
Kesi allına külgendi.
Anı körüb, Goşayah biyçe süyündü.
Goşayah biyçeni haparı 
Tau ellege bilindi.

Goşayah biyçe, bılay aytıb, küu etdi:
- Men  algı  burun   
Kamgut  biyge 6arganma,
Köb  caşamay, Kamgut biyden
Tul katınlay kalganma. 
Karnaşları ne eterelle,
Men Kamgut biyden kalmasam,
Elbuzduk kara cer kabha edi,
Men anga barmasam.
Sora men Kanşaubiyge barganma.
Kanşaubiyni bar edi emçek ulanı,
Ol a kim edi deb sorsagız -
Hadaujuklanı Gürgok biy.
Kanşaubiyim  taymay  anga  
Konakga barıuçu edi.
Kanşaubiyim ariu edi,
Gürgok biyni katınını
Közü anga karauçu edi.
Sora bir kün Gürgok biyni katını
Kanşaubiyge aythandı:
- Sen ariusa, közüm sanga karaydı,
Tıyalmayma caş cürekni,
Cüregim sanga taraydı.

- Sen meni emçek ulanımı katınısa,
Seni bla men ol işni etalmam,
Goşayah biyçeni koüb, seni bla ketalmam.
Biyçe bılay aytıb cıladı:
- Bashan başı tarak-tarak kayala,
Ala bir-birine auga edile,
Men caşagan bu tar özennge
Kara kanla cauga edile!

Cılay-cılay, Goşayah 
Kanşaubiyden tiledi:
- Gürgoklaga barma sen, 
Bir palahı cetmesin katınını,
Hıynı-mıynı biledi,
Etgen muratına cetginçi, 
Ol seni koymaz,
Kanıngdan da toymaz,
Ol sanga eterin etginçi!

Gürgok biyni katını,
Kanşaubiyden tüngülüb,
Boza bla ot bergendi,
Boza içib, mıyıkların sürtgenley,
Mıyıkları kollarına kelgendi.
Mıyıkları alay bolub körgende,
Genje tayga minngendi.
Andan sora ol, kaçıb, 
Dagıstannga kirgendi,
Dagıstanda  bir usta katınnı 
Haparın bilgendi.
Ol katın aythandı 
Kanşaubiyni körgende:
- Men sanga karamam, 
Katınlıkga almasang,
Sau eterge men boynuma alama,
Meni koüb, sen üyünge barmasang.
Ol katınnı alıb, 
Kirgenley anı koynuna,
Mıyıkları erlay keldi ornuna.

Alaşa boylu edi ol katın,
Uzalıb, kübürge cetalmay edi, 
Kanşaubiyni razı etalmay edi. 
Bir kün katın, uzalıb, kübürge 
Cetalmaganın körgende,
Kanşaubiy anga külgendi,
Kanşaubiy aytmasa da, 
Katın anı kölündegin bilgendi.
- Nek külese, barmıdı seni katınıng,
Bar ese, uzunmudu sanları?
Men bileme, unutmaysa sen anı.

- Bardı meni Goşayah deb,
Uzun boylu katınım,
Cüregimden ketmeydi
Uzun kara çaçları,
Anı amaltın tas boldula 
Bekmırzanı caşları.

Sora katın anga aythandı:
- Bar endi, canıngdan süygen
Goşayahnı bir kör, - deb, -
Cıl közüne kaytıb manga kelmeseng,
Korkuu bardı, mıyıklarıng tüşer, - deb.
Darman berdi cıl közüne içerge, 
Anı bla biyagınlay mıyıkları tüşerge.
Kanşaubiy genja tayga minngendi, 
Çaba-corta, Bashan taba kelgendi.
Goşayah biyçe anı izley aylannganın 
Alayda sorub hapar bilgendi.
Andan urub El-Curtuna kelgendi,
Canından süygen Goşayahnı körgendi, 
Sora tohtab caşarga murat etgendi.

- Manga Allah buürgan bolur, - deydi, -
Cıl közüne cetgende,
Biyagı darmannı kabhanma,
Mıyıklarımı, algınça, 
Eki koluma kelib tabhanma. 
Açıulanıb, mıyıklanı
Kolumdan atıb, çaçhanma.
Dagıda aylanıb, biyagı
Dagıstannga kaçhanma.

Kanşaubiy Goşayahdan
Bılay aytıb tiledi:
- Men öleme seni üçün,
Seni kımıja etib körmesem,
Entda kaytıb kelirme,
Bu auruudan ölmesem.
Goşayah biyçe uyaldı,
Uyalsa da, ne etsin -
Kımı
http://www.elbrusoid.org/articles/madaniyat/358986/



Ana tilin süygenni,
Har zamanda kölü tok,
Anatilni süymegenni,
''ANAM'' derge erkinligi cok.
 
Forum (Nığış) » GENEL BÖLÜM » Madanıyat em adet » Goşayah biyçeni üsünden
  • Page 1 of 1
  • 1
Search:

Copyright Karachay © 2024