| kaçigar | Tarih: Cumartesi, 05-04-14, 10:50 PM | Mesaj # 1 |
Tümgeneral
Grup: Admin
Mesaj: 162
Ödüller: 1
İtibarlarınız: 0
Konum: Dışarıda
|
Sıntı
30.12.2005 0 1229
Mından alda Ogarı Teberdini üsünden ayta kelib, anı atı bir zamanda Ojay kabak bolgandı (Bayçoralanı Ojaynı atı bla), deb cazgan edik. Töben Teberdini atı da - Karakul kabak (Hatulanı Karakulnu atı bla bolgandı). Karakulnu tukumun unuthanım amaltın anı üsünden cuk cazmagan edim. Caubalanı Huseyni "Leninni bayragı" gazetde (1965 cıl, yanvar aynı 14-sü) Töben Te¬berdini üsünden caz¬gan maganalı statyasın cangırtıb okudum. Ol sagatda caş jurnalist, sokmak ayıra başlagan Husey bügünnge emda barabargan zamanlaga caraulu Töben Teberdi kabaknı birinçi kazık urganlarını üsünden cazıb algan tauruhlu haparın basmalaganı, ayhay da, büsüreu eterçadı. Andan beri talay ilmutarih işle basmalansala da, elni atı belgili adam at bolganın unutub, el 1868 cıl - "azatlık cıldan sora" - azatlanngan belek adamnı sosial hallarından atalgandı deb, kertilikge kelişmegen, uşagıusuz tamga betden aytılınıb kelgendi. Husey ışanngılı kartladan algan haparında bılay cazadı: "Teberdi özende burunladan beri üç el bolgandı: Kabak caşaganda, Kırılganda emda Camagatda. Anda caşaganlanı aslamısı eminadan kırılgandıla, kalganları da, baş alıb, birer carı ketgendile. İgi kesek cıl ötgenden sora özende dagıda üç cangı el ornalgandı - Ogarı Teberdi, Töben Teberdi, Teberdi kurort. Kesleri da, algınngı elleni ornuna tüşmey (eminadan korkgan bolurla), alaga cuuuk cerlede ornalgandıla". Dagıda bir cazadı: "... Karakul kabak 1864 cıl kuralgandı".
Oçaklanı Cutraynı haparına köre, ol cıl kubkuru 3-4 üy bolgandı, talay cıldan sora ua el, starşina saylab, kartaga tüşgendi.
Azatlık algan taulula Töben Teberdige, emen talaga, Duuut bla enngendile. Algı burun birinçi kazık urganla Uçkulan bla Kartcurtdan, ızı bla Hurzukdan, Cazlıkdan, Duuutdan bolgandıla. Birinçi statistika materiallada, esaul E.D. Felisinni bildirgenine köre, Töben Teberdi Sıntı at bla tübeydi (1883 cıl), anı 72 üydegisinde 506 adamı bolgandı (264 erkişi bla 242 tişirıu). Karaçaynı kalgan ellerindeça bolmay, sıntıçıla barısı da karaçaylıladıla /Söz üçün, ol cıl Ogarı Teberdide 175 üydegini içinde 162-si karaçaylı, 7-si medoz üy (42 adam), 3sü kumuk (25 adam), kabartıladan 2 üyür (14 adam), tapanta abazalıladan da bir üydegi (6 adam) caşagandıla. On cıl aradan ötüb, 1893 cıl general Malamanı reviziyalı otçötunda sıntıçıla 110 üydegi (676 adam) boladıla. Bir işeksiz, üydegi sanı ullu bla gitçe halda cürügendi ol cıllada: 1880 cıl orta tergeu bla har üydegi de 7-şer adam caşagan ese 1893 cıl 6-ga tüşgendi Ullu patriarhal üyürlege çaçılışıb tebregen közüude, ol adetdeça, cerli mallı ieleni turmuşlarında eslenedi, amma, sıntıçılanı arasında bir allay üyürge tübemeybiz Koban oblastnı atama nını kullugun bacargan general Malama kecini reviziyasını otçötunda aythanına köre, Sıntını pravleniesini mekyamı "kolaysız haldadı: anı kanselyariyası türmege uşaşdı, kagıtçı 14 cılnı taymazdan bılayını karaçaylıları bla şleydi, işi auurdu, kuda papkalanı sanı 30-ga cetedi, alay a ala tolu işni açıklamaydıla, starşinanı buyruk kitabı cürütülmeydi... Etilirge kerekli işleni onouu tınnganı bla tınmaganı belgilenmeydi, kagıtçı (molla) onounu arab tilde cazganı sebebli anı işin tinterge tablık bolmaydı. Anı kibik metrika kitab tozuragan tetradladan kuralıb, cazıuları da arabça boladıla. Bu kitab orus tilde cazılsa tıyınşlıdı..."
Kanselyariyanı kagıtçısını cıl hakı 140 som ese, apendi ua har üy başından birişer som aladı - 110 som. Kaznaga nalog töleu da üy başındandı: 4,5 som, asker nalog 1 som bla 30 kapek, Uçkulandagı şkolga - 1,5 som, camagat işlege - 3 som bla 70 kapek, saulay da - 11 som. Elni adam sanı 331 erkişi bla 345 tişirıudan kuraladı.
Elni mürzeuaşlık tükeni bolmay, elçile caşab turadıla. Cerçilikge tablıksebeb bolgan 52 desyatina ceri azlık etedi, ol sebebden malçılık ekonomikanı tamalı bolub keledi. Ol da kalgan ellege köre karıusuz tüldü: 39969 uuak ayaklısı, 536 iynegi, 589 kısır tuuarı, 161 atı bla 194 ögüzü. Guduçuluk üçün 1891 cıl bireulen, 1892 cıl altaulan ayıblarına colukdurulgandıla. Çeget bla hayırlannganları üçün elçile büteu karaçay kaznaga koşuladıla, El tögeregi taşdan tolu bolsa da, elçile mekyam işleude anı bla hayırlanmaydıla. Elni katında ua burun klisanı mekyamlarında tişçirıu monahla caraşa başlagandıla: 1893 cıl alada caş emda ullaygan tişirıulanı sanı 39 boladı (em gitçesine 13 cıl, kartına da 61 cıl).
1905 - 1907 cıllanı hıysabı bla aytsak (Abramovnu komissiyasını otçötuna köre), sıntıçılanı cılına orta tergeu bla algan hayırları malçılıkda 9657 som bolgan ese, töleuleri ua: otlau cer satıb alıuga 5956 som bla mürzeuge da 6295 som tölegendile. Ma anı üçün aythandıla malçı karaçaylıla, "malnı hayırı-hatası", deb.
Endi 20 cıldan sora hıysabha es böleyik: mülk cürütgenleni sanı 1273, inogorodniyleni, cersizleni sanı da 248, büteuley 1521 adam boladıla. Cer baylıkları da aman körünmeydi: saban ızları 95 des., talokları 659, biçenlikleri - 1809. Artık da bek mal onguna baradı: uuak ayaklısı - 11084, tuuar malı - 3562, atı - 189, ögüzü - 420. Cerçilikde 35 desyatina nartüh bla 8 desyatina gardoş... Etürük sanla tül esele, sıntıçılanı haysabları bügün künde mal ösdürüude bla, eşta, "türmeli patçahha" kelişe bolmaz, adam sanı kelişse da. 1917 cıl Sıntıda 246 mülk ie bolgandı, anı cürütgenleni sanı da 1410. Kertidi, tışından kelib caşaganla da az bolmagandıla üç etib biri!
Biz bılayda bilebile statistikaga aslam es böldük, okuuçulanı köbüsü anı uşatmazga bolurla, alay a alanı bir cerge birinçi kere cıyışdırabız, anga ençi köz bla karaganla da bolurla...
Duniyanı carıgına teberdiçile ertderak köz açhanları sebebli, alanı içlerinden keb alçı adam çıkgandı. Söz üçün, halk folklordan belgili cigit Kanamat, Ebzelanı Aliyni ulanı, Sıntıdandı. Kanamatnı öltürsele da, anı tenglerin - Ebzelanı Kasbot bla Özden ulunu - 10 - cıllık katorgaga buürub, Sibirge aşırgandıla.
Sovet vlastnı cıllarında ullu hayırlı işleni bacarıb kelgendile: Kuuatlanı Ramazan bla Caubalanı AliSoltan, Semenlanı Halil bla Cantotaylanı Üsuf, başhala. Elçileni eslerinde saklanadıla: el şkolnu birinçi ustazları blimgotlanı Muhammat bla Tauşunalanı Mariyamnı atları. Bu el şkolnu direktoru bolub kelgendi nogaylı Canibeklanı AbdulHamid, anda tuugandı anı kızı Roza (ilmuizlem institutnu direktoru kulluknu talay cılnı tolturgandı) Sıntını kabırlarında asıralgandıla: Stavropolnu ullu alimi, medisina ilmulanı doktoru Caubalanı Murat bla Moskvaçı tarihçi Laypanlanı Hamid. Ol kabırladadı caşlay arabızdan ketgen Blimgotlanı Munir, gazetibizni algınngı redaktoru. Cathan cerleri mamır bolsun, cumuşak bolsun. Alanı tuuralarından karaydı entda Sıntı kala. Andan ozsang, başha sınla mingcıllık sınla.
Şamanlanı İbragim, - tarihçi alim.
http://www.elbrusoid.org/articles/tarih/358991/
Ana tilin süygenni,
Har zamanda kölü tok,
Anatilni süymegenni,
''ANAM'' derge erkinligi cok.
|
| |
| |
