TARİHİBİZ KAYDADI?

BİYİ COKNU – ELİ COK! 

      Kesi milletin, halkın «süymeyme» derik, anı tarihin sögerik, din-tin baylığından ciyirgennik neda bile-bile ol zatlağa hıyanat eterge izlerik hazna adam bolmaz. Eterik amanlığı, sallık zaranı taşa kalıb ketmey, tört duniyağa hak bayam bolluğun bilse va, eşta, allay işni innetinde, cüreginde oğuna «boynun buvarık» bolur edi…  Bolsa da, caşavda, az, köb bolsa da, künden keçege kesi halkıbıznı ötgen tarihine, kellik kününe da hıyanatıbıznı cetdirgenley barabız. Tıñsız-toyumsuz zamannı ömürlükge cuthanın azğa sanağança, cavlarıbız kelib salğan artıklık bla zıraflıknı «caşavubuzda bolmağanña» neda «ötgen kadarğa» buyurğança, millet ençiligibizge, başhalağa uşamağanlığıbızğa süymegenleribizni zarlıkların sırtıbızda bılay bir tınç kötürüb ketellikça, bir tok, bir tınçlıklı, sağışsız, oyumsuz caşav eterge izleybiz. Aslamıbız alay ete da barabız…  Sözümü nege başlağanma? Belgilisiça, duniyada kaysı bir milletni da ençi şini, tili, tini da boladı. Alay a kimini tarihi terenirek tintiledi, kimini ana tili igi saklanadı, birsisini va tin baylığı, tab, büğünñü çeksizlik (ğlobalizatsiya) caşavda da aynıy baradı. Ol zatla kesleri allarınamı boladıla eken? Oğese adam kıyınımı, cüzle bla, miñle bla adamlanı kıyınlarımı kerekdi? Sözsüz da, işlemey, urunmay, tırmaşmay, dığalas etmey bu duniyada bir can da caşav etelmeydi. Bizni milletibiz da, ne arı-beri bursak da, artık calkav kavumdan da tüldü. Da sora halkıbıznı tili, tini, tarihi neden kuruy baradıla? Bu cürüş ala barğan çeksizlik, şaharçılık adet (tüzü, adetsizlik) milletibizni bütev ençi şartların, kıyğan sürmeça, kabuk-kabuk etib kalay aşab baradıla? Alay bolğanı va, sokur, sav da körürley, hakdı!  Adamnı (milletni da) etgen işi anı innetinden çığadı. Andan da tolurak aytsak, etillik işni ağaçlığı innetni terenliginden, demeñililiginden çığadı. Alaydı da, büğünlükde «ana tilibiz kuruydu!», «tin baylığıbız tas boladı!», «tarihibizni urlaydıla!» degença tarığıvladan, tıhsıvladan başha ne etiledi? Camağat daracada da, kral daracada da har dayım da kuru bu tarığıvlanı eşitebiz. Alay a bir tolu, tıñılı innet, birikgen (artıksız da, birikdirlik) oyum barmıdı? Medet, cokdu!  Milletni millet etgen ençi şartlarını biri – anı esidi. Alay demeklik, anı tarihidi. Esi bolmağan adam serge (cartığa) sanalğança, tarihi bolmağan millet da cokğa (coldan koşulğanña) sanaladı. Alay ese, Karaçaynı ol-bu cıldan başlab bir-biri ızından kelgen tarihi kaydadı? Men kesim tarihçi tülme, alay a milletibizni til haznası bla, avuz çığarmaçılığı bla, tin baylığı bla da bir az şağırey bolğanım sebebli, bu zatnı üsünden ençi oyumumu aytırğa izley edim. Ters cerimi kerti tarihçile tüzetirle…  Kıtaynı tarihin bilirge izlesek – anı imperatorlarını tarihlerin okuybuz. Misirni tarihi – pırğavunlanı dinastiya tarihleridi. Frantsiyanı, İñilizni neda Ereseyni tarihi – patçahlarını tarihleridi. Arabnı tarihin a halifleni etgen işlerinde izleybiz. Bizniça, bu gitçerek tav milletlege cetsek a, ne ese da tarih başha corukla bla cazılıb başlaydı: gunla, alanla, hazarla, kıpçakla, zihle, bulğarla, asla… Anı da azğa sanağan kavum a şumerleni, ellinleni, türkitleni, hetleni, kumanlanı, maykopçula, skifleni… «altın halılarından» okalı tarih tigerge küreşedile. Sözsüz da, bu aytılğan milletle, halkla, türlü-türlü arheologiya haznalanı iyeleri bizge «cuvuk» cete da bolurla. Alay a barısı da birge neda birem-birem bizni ençi tarihibizni berelmey esele, karaçay tarih ilmunu tamalı ters oyumğa tayana bolurmu, ters lağımla bla hayırlana bolurmu, degen soruv keledi.  Bıllay cañılıç bizge kaydan çıkdı degen soruvğa cuvab da izlemegenley, anı cañılıçlı, zaranlı bolğanın bayamlav bla koyama. Allay cañılıçnı çurumundan büğünñü sohtalağa, studentlege Karaçaynı bir keskin tarihin okuturlay madarıbız bolmay turabız. Alay demeklik, caş tölü kesini millet añısın, esin kurayalmaydı. Kesini karaçaylılığın, başhalağa koy eseñ, kesi-kesine oğuna añılatalmaydı, anı çeklerin, özegin belgileelmeydi. Belgilisiça va, milletni birikdirgen, bir colğa salğan, anı eter işlerin belgilegen, anña özek bolğan anı onovçularıdı, vlastıdı. Endi bıllay soruvlağa bir cuvab izleyik: Karaçay ençi onov cürütmegenmidi? anı onov cürütgen kavumu bolmağanmıdı?  Bolğandı. Bek burunladan da bola kelgendile Karaçayda biy törele da, hanla da, biyle da, oliyle da. Krımşavhalları, Dudaları, Karabaşları, Orusbiyleri – bir koy esegiz, tört biy tukum oğuna da bolğandı. Alağa deriçi hanlık etgen Terbolatlanı Karçanı, Budiyannı, Adurhaynı, Navruznu, alağa deriçi hanlık etgen eki Karçanı, nartlanı tarihleri kaydadı? Aladıla bizni vlastıbız, onovçularıbız, özegibiz – ömürleden kelgen tarihibiz.  Söz üçün, artdağı biy kavumdan Krımşavhallanı alıb aytsak, ala azı bla 600 cüz cılnı buzmay Karaçayğa oliylik etib kelgendile. Duniyada köb dinastiya tabarıkbızmı allay bir cılnı kaysı bolsa da bir kralğa biylik etelgen. Meni sartın, kuru Krımşavhallanı tarihleri oğuna tintilse da, (ötgen sovet ömürnü da koşa) biz 700-cıllık tarihibizni erkeletirge bolluk edik. Ol a, iynanığız, az tüldüdü! Büğünlükde tolu, tıñılı krallık cürütgen milletleni aralarında da bek azısı mahtanallıkdı 700 cılı bla.  Belgilisiça, Karaçaynı biy tukumları ömürleden da honşu milletleni biyleri bla, patçahları bla cuvukluk cürütüb kelgendile. Krımşavhallanı (birsi biyleni da) tarihlerin Gürcünü, Noğaynı, Türknü, Krımnı, Dağıstannı, Kabartını, Ermenni emda Ereseyni tarih kağıtlarında, yevropaçı colovçulanı, alimleni cazğanlarında da tıñılı tabarğa bollukbuz. Ala alay bolumsuz oliyle bolğan bolsala, ança ömürnü uzağında karaçaylıla da tözüb turmaz edile, başha milletleden da bizge kaçıb kelivçüle bolmaz edile. Eşta, kesibiznikile da, başhala da oñsunub turğandıla alanı oñlulukların da, onovların da, biyliklerin da.  «Biylik – Allahdandı», «Avuzu kıysık ese da, biyni balası söleşsin», «Biysiz – canazı kılınmaz», «Biyi coknu – eli cok», «Biysiz çibinleça», «Onov kerekli el kırıldı» degença sözleni milletibiz karañılıkdan cürütmegendi. Anı aythanım, büğünñü alimle, alanı üsleri bla büğünñü milletibiz da kesibizni onovçularıbızğa – biyleribizge tüz bağa, tıyınşlı orun berelmesek, tüz oyum etmesek, bizni tarihibiz bolluk tüldü. Bizni üçün deb, bütevduniya ilmuğa cañı corukla kiyirmezle, cañı «eşikle» da açmazla.  Kertige tuvra kelir üçün, bılayda bir aşhı tarihçibizni atın aytırğa izleyme. Talay cılnı mından alğa Hatulanı (Temirbolatlanı) Raşid, birinçi bolub, kesini kandidat dissertatsiyasın karaçay-malkar vlastha, anı tintivge coralağan edi. Sözsüz da, cañız dissertatsiya bla biyleni bütev tarihlerin açıklamaklık tolmazlık işdi. Alimni allay borçu da cok edi – anı işinde vlastha aslamısına, tüz tarihden ese, etnografiya, din-mecisuv emda filosofiya közden karalıbdı. Kalay-alay bolsa da, ol bir alimni birinçi atlamı edi. Kalğan tarihçileribiz a? Cuk işlemeydile neda gırcınların boş aşaydıla, degenligim tüldü, Allah saklasın.  Sovet «gürbecide» bişgen tarihçileribiz aksüeklege, biylege proletar közden karab, anı üçün alanı büsürevsüz ete edile der edim, büğünñü caş alimleribiz da «dissertatsiya», «stepen», «zvaniye» kayğılı bolmasala. Em seyiri va nedi desegiz, tarihçileribiz köb, tarihibiz a – cok! Alğınladaça da bolmay, kesibizni sav tarih fakultetibiz bardı! Şkolda, vuzda da millet tarihhe coralanñan ençi dersle bardıla. Tarihibiz a cok! İlmu işle köb – bu tört biy tukumğa coralanñan bir cañızı va cok! 700 cüz cılnı koy esegiz, 200-300 cılnı bir-biri ızından keltirelgen da cok! Biz biyleribizden «ciyirgenmey», ala bla öhtemlenirge kerek edik. Tünenegi vlastıbızğa tıyınşlı sıyın, tüz bağasın bere bilmesek, alanı tarihlerin, künden künñe tas bola barğan haznaların saklay bilmesek, büğünñü vlastha da ne boysuna, ne anı bla tüz hayırlana billik tülbüz.  Endi kesi tögeregibizge bir karayık. Cañız bir biyibizge coralanñan, alağa atalğan ne esgertme, ne muzey, ne bir başha tarih belgibiz barmıdı? Teberdide Krımşavhallanı İslamnı muzeyi ol zatha artık kelişelmeydi – ol suratçını muzeyidi. Duniyada «zamokla», «usadbala» degenni aytıb, oyulub, cok bolub boşağan zatların cañıdan işleb, alanı «esgertme» etib, kesi tarihlerin cazarğa kast etgenleni köre turğanlayıbızğa, bar zatlarıbıznı neçik saklayalmazbız?  Söz üçün, Eski Cögeteyde Krımşavhallanı (Açahmatlanı Paçanı) kara kancalbaş üyleri büğünlükde da saklanıbdı. Sovet vlast kelgenli, ne seyir ese da, ol mekyamda kişi da caşamağandı. Milletibiz köçgünçülükde bolğan cıllada Cögeteyde ayak orunlu bolğan kavum çegetden otun taşımay, honşu üyleni töñertgelerin otha salıb turğan zamanlada da, Allah saklab, Açahmatlanı üylerine hıyyanat cetmegendi. Medet, bizni sansızlığıbızğa zaman da koşulub, muzey bolurğa tıyınşlı mekyam büğünlükde zıraf bola turadı. Krımşavhallanı Kart-Curtda da bardı (Kıliyan Ayağında) saklanıb kalğan bir üyleri. Eltarkaç ayağında Açahmatlanı alamat üyleri, ullu terek baçhaları, gara suvları bolğandı. Üy orunları belgilidi, terek baçhalarından a büğünlükde da talay terek kalğandı. Belgili cırda aytılıvçu Krımşavhallanı Kanşavbiyni üy biyçesi Goşayahnı kalası Cögetey özenni başında saklanıbdı. Tögeregibizge karasak, iynanığız, birsi biyleribizni haznaların da tabarıkbız.  Büğünñe deriçi kalay alay boldu ese da, endi cañılıçıbıznı tüzetir zaman cetdi, tarihibizge sak bolayık, der innet tuvallıkmıdı? Sözümü allında aythanımça va, adamnı, milletni da, etgen işi anı innetinden çığadı… _________________ Razıma, razı bol!