Laypanlanı Seyit

Laypanlanı Seyit belgili jurnalist, cazıwçu bolğandı.

Sılpağarlanı cigit Dommayçını ulanı, Sılpağarlanı Deboşnu caşı ötgür Barak, Üçkeken özen başında Kamişli-Kol kışlıkda, koşda malçı bolub turğan cerinde, atasını bir hını sözüne açıvlanıb, atın cerleb, camçısın, başlığın, macal kiyimin kablab, özenni enişge sarkıb ketgendi. Ala ata-babalarından oğuna da avur söznü költürürge ürenmegen adamla bolğandıla, atasını uçhara sözü aña katı tiygendi. Költüralmağanında va, atasına kayırılmağandı da, köz tuvrasından korağandı. Barak süegi-sanı urub ösgen, işde çınıkğan, küçü, karıvu cetişgen tavkel ulan bolğandı.
Ketgeni bla, uzak curtlağa atlanmağandı.
Ğum ayağında Abukları-baylanı elge tüşgendi. Anda va Karaçaydaça tül — elni iyesi Abukları, cer, rıshı baylık da alanıkı, elçile da alanı calçıları. Barak da Abuklağa calğa caraşhandı. Cılkılarından bir acir ülüşnü küterge deb, çegem ortakğa kelişgendi: beş cılnı ayırılmay küterikdi, ol zamannı içinde cılkıdan korağanın, çarpığanın Abukları bla arada teñ eterikdi, bolcalı cetgen kün a, beş cılda ösdürgen cılkısını carımın kesine alıb, mal iyesi kişi bolub, üyüne, koşuna kayıtırıkdı.
Kelişgenleri alay bolğandı.
Barak — sabiy Barak, caş Barak — atasından öbkeleb ketgen caş adam, baylağa calçı bolub, cılkını ızından beş cılğa kathandı.
Cay aylada Gum özenni sol canı caylıklada, kış aylada Akla-künbetleni kavdanında cılkı kütüb, keçesi, künü at belinde aylanñandı.
Şıntahıdan, cün halıdan soğulğan kiyimleri sanların aşab, kamçisini uçu bla sırtın kaşıy, gözetde suvuk keçeleri cıl teñli körünüb, tañı ceñil atarğa unamay, culduzlu çuvak uzun keçelede Cetegeyli ceti culduz, carık Çolpan tañnı saklathan belgileri bolub, keb ayın aşırğandı. Cüregin çapırğan kuvançı da bolmay caşağandı.
Cılkıçını işi tınç tüldü, artıksız da allay tatıwsuz adamnı koluna tüşgen cılkıçıgı burnundan kanı ketgenñe cetivçendi.
Alay bolsa da, Barak tözgendi — «Alawğanña katın bolma, bolsañ çıdamlı bol» degen nart söz bardı. Barakğa sav ömürça körüñen avur, uzun beş cıl tawusulğandıla, ketgendile. Beş cıl- da artık da bek çınıkğan, emilik üretiwde, cigitlikde kişige al bermegen caş, avur sağüncünü üsünden bırğağança, sak kergendi, oh deb erkin soluğandı. Ihı, bu zorlukdan kutuldum deb, kuvanç tıbırlı bolğandı. Beş cılnı uzağına mülk kesi Abuklanı kutsuz Biyaslandan sınağan, körgen azabı, çekgen sınığı, ıylığı esine tüşüb, burnuna buz tüyümçek bolub, artık da avur tiygendile. Caş cürekge beş cılda az açıv cıyılmağandı.
Beş cılda bir acir ülüşdei tolu cılkı ösdürgendi. Anı eki üleşib, carımın tavla taba aydar künü tüşgeninde caşha kanat bitgendi.
Taylıkdan da kolunda ösgen beşli aktuyak acir bla cügen, cer bilmegen, cılkı anası bolluk bir baytalğa közü artık bek karağandı.
Karab, karamlarından közüñ toymazça, kögürçün betli, cıltıravuk tüklü, balık siñirli koyankulak hağokla — aladan asıl tukumlu cılkı kurarğa bollukdu. Barak ala kesime tüşsele, nasıbım tutarık edi, deb kesine aşhılık coralab turğandı. Ol közüvde mülk iyesi Biyaslan da ol asıvlu cılkını eki bölünürün költüralmay, alaylay kaldırığa ne madar eterge bilmey cürügendi. Bir kün cılkını üleşiv söznü başlarğa deb kelgen Baraknı körgeninde: -Endi bu cılkını eki bölüb, carımın sürüb ketemidi? — deb sorğandı adamlarına.
— Alayğa uşaydı, — degendile katındağıla.
Savbitgen Barak, macal kiyimin üsüne kiyib, görohun canına tağıb, uzak colowçulukğa kuralğan tawluça hazırlanıb kelgendi. Katı kol tutub salamlaşhandı. Carık Barak, sabiylikden çıkğan, caşlıkdan a alkın çığalmağan Barak.
— Bolcalım cetdi, Biyaslan-mubarek, —
degendi Barak, mülk iyesi kişini allına süelib,
— Cılkını üleşib, hakımı çığarsañ, men da carlı üyüme kayta barır edim. Kalğan rıshınnı sav-esen cürüt, keb hayır kör.
«Rıshısı köbnü, şaytanı da keb» dewçendile, Malköz Biyaslan işlediñ, kıynaldıñ, kütgen cılkıñı eki böl da, carımın aşır da bar deb, koyalmağandı.
— Kalay üleşsek tabha sanaysa? — deb sorğandı Barakğa. Barak tüzlüknü izlegendi, közü karağan acir bla baytalnı bir ülüşge tüşürsele, ülüşle teñ bolmazça körgendi da alanı ekisin eki ülüşge tüşüreyik, kalğanların a baytalın baytalça, alaşasın alaşaça eki böleyik degendi. Barak carathan eki at Biyaslannı közüne da ilinib bolğandıla. Alanı koldan ıçhındırırğa, madar tabıb, unarık tüldü. Ol atladan tuvğan tölü Abuklanı cılkıladan oñlu bollukdu, kazak askerlege atla alğanla, alanı tabıb, Biyaslannı atlarına tursunnuk tüldüle. Palah andadı. Biyaslan- nı bashan kayğı oldu, büğünü üçün tül, tamblanı sağışın etedi, alğarakğa karay bilgen obur kişidi.
Biyaslan, Baraknı sözüne sağış etib, biraznı turğandı.
—Calçını nasıbı baynıkıça bolsa, aña calçı deb nek aytıladı? — degendi ol ahırında onovun etib. — Barak menden nasıblı ese, menñe calçı bolub, beş cılnı ayak tübümde nek cürüdü? Baytal bla acirni bir-birinden ayırmağız. Bir ülüşde koyuğuz da çöb atayık.
Barak asırı oğuramasa da, nasıbıma köre tüşer degendi da, cılkını Biyaslan aythança üleşdirgendi.
Ayırğandıla.Çöb athandıla.
O, calçığa nasıb tuvğan kün! Allay künle keb bolmavçandıla, özge bir-birde tübeb da kalıvçandıla. Alay tül ese—ma, calçı Baraknı nasıbı tuthandı: suv betli asıl tukumlu acir bla 226 cügen bilmegen tuw baytal Barakğa tüşgendile!
Baraknı caş cüregi beş cılnı içinde kuvançdan birinçi kere tolğandı, közü, kaşı carığandıla. Biyaslannı beti va cavarğa basınñan iñirça karalğandı. «Ay-medet, cılkını erkeçi mıña ketibmi kaldı? Tıyar üçün ne madar etsin adam?»—deb, kara sağışha kirgendi. Sora Barakğa aylanıb: — Kıyınıña razı bol, Barak. Mal iyesi kişi bol, cılkıñı da saw cürüt, hayırın tab. Kolubuzda turğan cıllarıñda senñe haramlık bilmegenbiz, cetdiralmağan esek ne bileyim ansı, inciwsüz eterge küreşgenbiz. Sen da hata kördüñ bolmaz, cılkı kuradıñ, birewge calınmay caşarça hıysabıñ bardı. Endi baş tutallıksa.
Alay a, sağış et entda, aşhı ulan. Beş cılnı entda bizde kalsañ uşata edik. Ösdür biyağı cılkıñı, beş cıl haznamıdı, karab-karağınçı cetib kalır, — degendi. Beş cılda çekgen ıylığı da Barakğa bek awur cükdü. Zawuk etdirib caşathanña tergeb tura köreme deb kelgendi caşnı kölüne.
— Bolcalı cetgeninde suw çelekni eşikden uzathança etib ketmeyim, gözetge bügeçe da çığayım, — degendi Barak Biyaslanña cuvabha. — Ertdenblasında va columa atlannıkma. Abuk ulu Biyaslan, endi sen bol menñe cılkı calçı. Uşata eseñ. Tambla oğuna acir ülüşnü allıña kıstayım..
Barak çörçeklik etgendi, alay aytmasa kerekedi: anı bla kişige da cuk koşallık tül edi, Baraknı sözleri, talay adam tıñılab turğanlay aytılğan samarkaw sözle ullu küçü, baylığı bolğan Abuk ulu Biyaslanña mardasız awur tiygendile.
Ol kesinden töben adamnı alay kayırılğanına arı deri colukmağan edi. Biyaslanña betsinñenle, caşnı sözün költüralmay, davur açarğa umut etgendile, alay a savutu-sabası caraşhan şatık caşha andan arı katılmağandıla. Biyaslan da adamlanı allında calçısı bla davur başlarğa tartınñandı.
— Kayğırmaz, caş adam -çörçek söz aytdı deb, kereksiz guruşha bolmağız,—deb kulaklamağança eterge küreşgendi.
Barak, kündüzünde kalkımay kalıb, beşcıllık cügünden artılğanına cüregi da tınçlıklı bolub, cılkı gözetini ahır keçesine çıkğandı. Kölü hoşlukğa, duniyası zawuk körünüb, kayğısın üsünden atıb, ay carık, çuwak keçe, cılkını özen içine aylandırıb, at cerin başına salıb, camçısına çırmalıb tayanñandı. Sağış ete, andan arı caşawuna aşhı oyumla biçe, talaynı turğandı. Eslemey, teren kalkıb kalğandı.
Tañ alası bla ilgenib uyanıb karasa, cılkı alaydan korab tura. Ne eterik edi — izley cayılğandı. İgi oğuna uzayıb tabhandı — cılkı, sürülmese, ürenñen cerinden allay birge tizilib keterik tül edi. Cüregi korkuw etib, minñen atın tütünletib cetse, cılkı bağası kök acir bla asıl baytalnı boyunları tartılıb tura! «Abukları alanı menñe ıçhındırmazlık edile. Bileem, bılay eterle deb a aqılıma kelmegendi. Mañılay terime alğan halal hakımı menñe kızğandıla. Beş cılnı kanımı emib turğanları köllerine cetmedi-şoydu. Sanımı tüyüb tabhan rıshı kesegime zarlandıla» — deb ullu carsığandı, ullu da açıwlanñandı. Ertdenblasında atılıb cetib, Abuklağa haparın aythandı. Alay a sözün ki- şi da kulakğa almağandı. «Kesiñ gözetde turğanlay, cügen bilmegen emilik, esirik atlanı arkanlab, boyunların tarta kim aylannıkdı. Başıñ kısıb söleşmey eseñ deb, hılikge etib koyğandıla.
Barak, tüzün tabarğa, kertisin açıklarğa deb, küreşib başlağandı. Alay a sözün ötdüralmağandı, mazallı kralnı sañıraw zakonu caklavçu bay Abukları çalışdırğan tüyümçekni teşalmağandı. Tarıkğan, aythan cerlerinde, Abuklağa bolmasa, aña kişi da kulak tikmegendi. Beşcıllık kıyınına tabhan calın tawusurğa cetib, tüzlüğün añılatalmay,
Kamişli-Kolğa atasını koşuna kaytıb ketgendi.
Ol zamanlada tavlula tüzlüklerin añılatalmasala, köbgen cürekleni söñdürür üçün, tayakğa kazıkğa, bıçakğa-sawutha uzalıb turğandı la. Ahırında wa — tersge sanalıb kalıwçula da ala bolub turğandıla. Aradan cıl ötgendi.
Bir keçe Abuklanı acirleri — Kabartığa, Karaçayğa, honşu kazak stanselege belgili toru acir bla kök acir Gum ayağında at orundan coğalıb ketgendile. Terslikni költüralmağan, zorluknu keçalmağan Barak acirleni korathandı.
Tarta barıb, birin bir carı aşırğandı, ekinçini da Tawartına satıb cibergendi. Kerti küreşni tabıça kalay bardırırğa kereklisinden haparlı bolalmasa da, kişi söz aytalmay turğan oñlu baylağa öşün salğandı. Alay a karañı calçı caş, calçısını calın zarlanıb, camağatha belgili terslik etib, siñdirib koyğan bayğa dert kaytarırğa acirlerin korathandan başha amal tabalmağandı, zawallı.
Bayğa dertin kaytarğanña sanab, cüregin basıb, üydegi kurarğa kirişgendi. Hubiylanı Husinni kızı Zalihannı alğandı da üydegili bolub caraşhandı. Alay a tınçlıklı caşarğa buyurulmağandı. Abukları ızından tüşgendile da zakonña tarthandıla.
Barak, keçe otowğa kelse, kündüz tışında aylana, köz tuwradan canlay, kamasın, tapançasın canından tüşürmegenley, şkoğun cerlegenley, talay zamannı keçinñendi. Elçi camağat körüb, bilib turğanlıkğa, anı tutub, patçahnı kullukçularına berirge kişi unamağandı. Camağatda bir adam da allay kara iş eterge izlemegendi. Kullukçula sawutlanıb cürügen batır caşnı baylab alırğa wa keslerine bazmağandıla.
Ol közüwde, ne ese da bir ullu hata etib, anı üçün katorğağa südlenib, Batalpaşikskede tutulub turğan eki dağıstanlı bolğandı. Otdelden pristav, alanı da birgesine alıb, Taşköpürden Karamırzalanı Batoka deb birewlenni kesine nöger etib, Baraknı tutarğa Uçkulanña kelgendi. Baraknı pravlenñe çakırıb, muhur cibergendile. (Ol za- manlada, kağıtha pravlenni muhurun urub, povestka ornuna anı eltib koyğandıla).
Tüzlüğüne bazğan Barak, cüregi hoş bolmasa da, korkdu deb aytdırmaz üçün, pravlenñe starşinağa barğandı. Ötüb tebregeninde, pravlenni allında uvak-tüek sata aylanñan adamlağa uşaş ekevlenni eslegendi. Savbitgen torsuk adamla. Karamırza ulu Batoka da ala bla bulcuna turğanın körgendi. Barak, alağa asırı es bölmey, katları bla ozub başlağanlay, süelgen ekewlen erlay sermeb tuthandıla: biri oñ koluna kadalğandı, ekinçisi da belinden buwğandı. Barak, olsağatlay, kolun tartıb ıçhındırıb, sermegeni bla, birin kesinden bırğab, cerge kablağandı. Ekinçisi kayğılı bolub, aña burulğanlay, Karamırza ulu Batoka, Baraknı közlerine kum kuyub, cunçutub, karmab koyğandı.
Baraknı kollarına buğow kiydirgendile.
Baraknı baylab, zığırlı kırdışha soylandırğandıla. Tüzlük tabalmay küreşgen cigitni, hıylalık bla keltirib, közlerin uvuç kum bla karmab, karıwsuz etib, duşmanlanı koluna bergen Karamırzalanı karabet Batok bolğandı.
Anı üçün aña altın medal berilgendi.
Sibirge katorğağa aşırlıkbız deb, Baraknı elinden korathandıla. Pristavnı rezidentsiyasına eltgen haparları çıkğandı. Andan arı ne bolğan eseda kişi tıñılı zat tabalmağandı. «Sabiy Ba- rak, caş Barak, carık duniyadan tas Barak» andan arı ne türlü da haparı eşitilmey, cuklanıb kalğandı.
Üydegisinde tıñılı caşaw sınamağan, kız türsünün atmağan caş Zalihan, atasın tanımağanlay kalğan kağanak sabiyi Ünüs, Baraknı ızından cılay köz cavların tavushan atası bla anası, zamansız coyuğalğan, zorluk cuthan cigit ulannı ızından tarala kalğandıla.