KÜYLE
Küy deb ölgennge etilgen cırnı makamına da aytadıla, allay cırnı kesine da aytadıla. Carık cırnı makamına ömürde da küy demeydile, alay a eski cırlanı makamlarına küu degenlerin biz bek köb eşitebiz. Anı alay nek aythanları belgilidi: eski halk cırlada cigitlik aytılgannı birgesine tarıgıu, taralıu köb aytıladı. Karaçay-Malkar halk poeziyada küyle bek ertdeden beri keledile, alay a ertdegi küule saklanmagandıla. Bek ertde etilib, bügün da aytılgan «Goşayah Biyçeni küyüdü».
Küy aslamısına ölgenni üsünden etiledi, alay a, ol ölgen adam kimdi, sau zamanında, caşagan cerinde kallay sıyı bolgandı, ne bolub ölgendi, artına kimi kalgandı, cılı kallay birdi — bılanı barını da ullu maganası bardı. Ne bolub ölse da, sabiy ölgenlikge, anga küy etilmeydi, ne igi adam ölse da, ol kartdan tohdab ölgen ese, anga küy etillik tüldü. Nek desegiz, sabiy alkın akıl-balık bolub adamlaga koşulmagandı, kart adamnı da alay-alaysız da caşarga köb kalmaganı kimge da açık bolub turadı. Küy etilir üçün, ol ne bek caş, ne bek kart bolmazga kerekdi. Oruslanı Safar-Aliy, «cigitligi, akılı bla halkga belgili adam ölse, cırçılanı cıyıb, anı atı ömürde caşarlay, halk tileb, cır etdirgendi» deydi.
1 U. B. D a l g a t. Folklor i literatura narodov Dagestana, Moskva, 1962, 43—53-betle.
2 S. Urusbiev. «Skazaniya o nartskih bogatıryah u tatar-gorsev Pyatigorskogo okruga Terskoy oblasti». CMOMPK № 1, Tiflis, 1881, 5-bet.
Adam halkı üçün ullu cigitlik etib ölse, anga küy etmey, cigitligin, ötgürlügün aytıb, mahtab cır etgendile. Küyde ua baş aytılgan sen kereksiz cerde nek ölüb ketding deb oldu. Cigitlik etib, elin, cerin, halkın saklay ölgennge ua, «kereksiz cerge ölüb barasa» deb kim aytırıkdı? Halkga kerek künde, kıyınlık cetgen zamanda, har kuru da cigitlik etgen adamla tabıladıla. Söz üçün, «Candar» degen eski halk cırda Candarnı ölgeni da aytıladı, alay a, birinçi orunda anı ölgenine cılau tüldü, anı cigitligin mahtaudu. 1938-çi cıl Tırnauzda gornyaklanı aytılıb turgan brigadirleri ölgeninde, anga da ciger işlegeni aytılıb, cır etilgendi.
Da ne zamanda etedile sora ölgennge küy? Hatasız cerinde cuk bolmay turganlay, anı adam öltürse, kayadan ketib, suuga ketib ölse, kesi-kesin öltürse, bir-birde ua ölgen da etmegenley, künü karangı bolsa. Ölgenlege küy etiunü üsünden Kuliylanı Kaysın bılay cazadı:
Tauda töşeginde ölgenlege
Cır etmeydile, alaydı.
Ajımlı ölgen kiredi cırga,
Cigitlege teng boladı,
Kama coygannga, colda ölgennge
Kar üzülgeni eltgennge
Etelle cır, tauda adet alaydı.
Cır cok üyünde ölgennge.
Cır deb bılayda poet küyge aytadı. Kaysınnı aythanı tüzdü, alay a küy üyünde, töşeginde ölgennge etilgen töresi da boladı. Anı üsünden arlakdl aytıllıkdı.
Adam öltürgennge etilgen küylede anı osiyat etmey ölgeni, kişige bir tukum bir hatası bolmaganlay, duniyadan ketib barganı aytıladı. Anga asırı bek kıynalgandan, «taula, taşla da, cılaydıla».
Kesi suuga ketib, terek tiyib, maşina basıb de-gença ölse, ol adamnı kalay bolub ölgenini üsün-
den allından başlab, artına deri hapar baradı. Söz üçün, Sagit deb bir cigit caş, atın cuuundurama deb, Tubanlı kölge ketib ölgeninde, anga bıllay küy etilgendi:
Cürügüz, caşla, cengil boluguz,
Bir aman hapar kelgendi.
Atlarıgızga siz cer salıgız,
Sagit kölge ketib ölgendi...
...Tubanlı kölge, zauallı Sagit,
Acir cügen bla salındıng.
Kölnü tübünden, oy carlı Sagit,
Temir ırgak bla alındıng...
Kesi kesin öltürgenlege etilgen küyle bir kesek başha türlüdüle. Sıltausuz kişi kesin öltürmezligi belgilidi. Kazauatda duşmannı koluna tüşüb, tahsa bermez üçün kesleri-keslerin öltürgenle bol-gandıla, alay a ol cigitlikge sanaladı, ol mahtaudu. Allay cuk bolmaganlay, üyde, ne da işde kölüne cetmegen zat bolub, anı üçün kesin öltürgenni kişi da tüzge sanamaydı. Kesi kesin öltürgen «Allahha assıdı» deb, ertdeden beri da aytıla kelgendi. Kesi-kesin öltürgennge kaysı halk da igi karamagandı. Şekspirni «Gamlet» Degen tragediyasında aytılgannga köre, Ofeliya tüz auruudan ölmegeni sebebli, biz anga, kalganlagaça, canazı kılsak, sıylı adetibizni buzarıkbız deydi svyaşçennik. Kesi-kesin öltürgenni bir kauum krallada kabırlaga koşmagandıla, çungurga atıb, üsün taşla bla bastırgandıla.
Algın zamanda kesi kesin öltürgenle kızlanı içlerinde bola kelgendile. Malı, rıshısı bardı deb, ariu Zariyatnı akıldan kem, cılı da kelgen bir kişige bere tebregenlerinde, anga barmaz üçün, ol başın suuga atıb ölgendi. Zariyatnı küyü anga etilgendi. Kesi kesin öltürgen Oktyabr revolüsiyadan sora da bolgandı. 20-çı cıllada Asiyat komsomolga kirib, elde carıklık işleni bardıra tebregeninde, kulakla anga tabılınngan amannı aythandıla. Alanı innetlerin igi angılamagan bir kauum da,
kulakla bla birge Asiyatnı betsizge, namıssızga sanab, anı üsünden kayda bolmagan haparnı caygandıla. Asiyat başın kayadan atıb, ölgendi.
Başında aytılganıça, aurub üyünde ölgennge da etgendile küy. Cetgen caş, cetgen kız duniyaga cangı çıkgan zamanda ölsele, ne da bir işni ete turganlay, okuy turganlay ölsele da, etedile küy. Uuak üydegisi kalıb ölgennge da küy. etilirge bollukdu. Caş adamnı küyünde «ketib barasa toyung-oyunung bolmayın» deb, uuak üydegisi bolgannı küyünde ua, «kimge koyub barasa, canıngdan süygen, balalarıngı» deb aytılıuçandı.
Okatobnu küyü büteu ellede degença belgilidi. Okatob kolhoz tüzde çaga ete turganlay, aurub ölgendi. Kızlay ölgeni üçün artık da bek kıynalırga kerekdi deb küyde alayı eskertiledi:
Meni haparımı bılay koymagız,
Krayga gazetge cazıgız.
Kızlay ölgenme, tüzden kelgenme —
Kabırımı teren kazıgız.
30-çu cıllada okuy turganlay, aurub ölgen studentni küyü da em belgili küyleni biridi. Küyde ol okub, bilim alıb, erkin curtda işlerme deb turganlay, duniyaga tarala, ketib barganın körebiz:
Canımdan süygen meni okuuum,
Endi okuuumu atama.
Caşlay kesilgen terekçik kibik,
Men bolnisada catama.
Oy busagatda caz bolgand, tengle,
Çeget casanad, çagadı.
Aralarında bir caş terekçik
Cazga kuu bolub baradı.
Kesini ençi caşauunda köb kıyınlık körgen adam, kesi-kesine küy eterge bollukdu. Algaraklada caşnı kesi-kesine etgen küyü bılay başlanadı:
Bir kara kanla caugan bolurmu
Atam carlını üyüne.
Oy men aytayım, siz tıngılagız
Kesime etgen küyüme.
Algın zamanlada süygenlerine barırga madar tabmagan kızlada keslerine küy etgenle bolgandıla.
Küylede osiyat etiunü üsünden bir kesek aytırga tıyınşlıdı. Ol osiyatla türlü-türlü boladıla. Söz üçün, kobuzçu kıznı küyünde kobuzumu kimge bolsa da berigiz ansı, anam haman köre da kozgala turlukdu degen sözle bardıla, çepkenlerin a teng kızlarına çaçılırın süedi. Osiyatnı em ullu aytılganı bir-birlerin süygen caşla bla kızlanı küylerindedi. Kabırımı da kesing kazarsa, kabırlaga da kesing eltirse, kabırga da kesing salırsa, üsüme toprak da kesing kuyarsa, sıntaş salıb, meni amaltın ölgendi deb. üsüne cazarsa, erkişi cılagan töre bolmasa da, başımı da sılab, «meni ariuum» deb bir cılarsa deb, kıznı süygenine osiyatında alay bardı. Ol alay aytıb cılasa, ne bollugun da aytadı:
Seni cılamugung bollukdu, nanım,
Kabırlada caşil çaprak.
Sen kesing kuysang, cengil bollukdu
Üsümde kabır toprak.
Süygen kızlarına osiyat etiu caşlanı küylerinde da bardı. Küyde cürek carsıulaga tabigat da koşuladı:
Sen cılasang, taula iyilirle,
Oy, bargan suula kururla.
Ekibizge karab ay da, kün da
Bulutdan çıkmay turula.
Küyleni, sözleri mıdah bolgança, ejiuleri da mıdahdı. İynarlada kupletle birinden birine köçgença, küylede alay köçmeydile. Har küunü degença, kesini ençi atı, ençi makamı bardı. Har küyde ol adam neden, kalay, ölgeni aytıladı. Birinde adam öltürgeni, birinde kesi-kesin öltürgeni, birinde aurub ölgeni, ol sebebden, küulede bir-birlerine katışıuu bolmaydı. Alay a küuleni al başlannganları bir-birlerine bek uşaydıla. Alanı al kupletlerinde «üyüne», «küyüne» degen sözle köb keledile. Üç küunü al kupletlerin alıb karayık:
Oy, men aytayım, siz tıngılagız
Carlı Adranı küyüne.
Bilmey turganlay, açı ölük kirsin
Meni cauumu üyüne.
Bir açı kıyınlık hapar kelgendi
Abuk-Aliyni üyüne.
Oy, men aytayım, ejiu etigiz
Muhtar haribni küuüne.
Bayrım kün sayın bara turuguz
Anı calan cathan üyüne.
Oy, men aytayım, siz tıngılagız
Hasan tengimi küyüne..
Küynü ölgenni cuuukları, tengleri etiuçendile, alay bolmayın cırçıga aytıb, küy etdirgenleri da boladı. Arı deri çırt küy ete bilmegen adam, kısha adamı ölse, küy etib koygan töresi bolurga bollukdu.
|
