«YA sın tvoy, Teberda» atlı kitabnı-eskertmeni avtoru Aliylanı Svetlanadı, Umar Bablaşeviçni kızı. Anı bu kıyını meni bir oyumğa keltirgendi.
Karaçayda kerti adamğa bağa kese, «tüz adamdı», «tüz söleşgen adamdı» deb, turğandıla alğınlada. Tüzlüknü caklamağan, tüzün aytalmağan adam a – Cırçı bolallık tül edi. Ma anı sebebli, Halk Cırçıla adamnı kulluğuna, tukumuna, baylığına tül, adamlığına sıy bergendile. Alanı cırları zamannı, camağatnı küzğüsüdüle. Ol adetni tohtathan Sovet vlast bolğandı. 1920-çı cıllada ornalıb, 1990-çı cıllada tüb bolğunçu ol vlast, adamnı «tüz adam», «tüz söleşgen adam» bolurğa koymağandı. Kommunist kralğa, kommunist partiyağa, kommunist corukğa caravlu söleşgenle, atlağanla «sıylı», «orunlu» bolğandıla, kerti tüz adamla va artha ıhdırılğandıla, çaldışha atılğandıla, azab, ölüm sınağandıla. Onla bla cıllanı alay bolub turğandı. Ol a, halknı, artıksız da intelligentsiya kavumunu, halisin türlendirgendi.
1920-çı cılladan sora tuvub, Halk Cırçı bolalğan bir adam cokdu Karaçayda. Ahır Halk Cırçı Sımayıl ol közüvnü üsünden aythandı: «Stalin degen çuvutlu, caşavubuznu kurutdu. Tilleribizni çaldırdı, kesine mahtav saldırdı. Mahtav salalğan – törgedi, salalmağan a – körgedi. Can – tatlı, men da aytama, artda tobağa kayıtama». Kommunist coruknu kıyınlığındandı ol zat. Havağa köre tabiğat da türlenib tebreydi. Bir ülgü keltireyim.
Men busağatda turğan cer Şimal teñizni cağasındadı. Boranı, celi kurumaydı. Zığıtlanı başların költürürge koymaydı. Madarsızdan, terekle cathanlay-bavurlanñanlay öserge, caşarğa ürenñendile. Tab, boran, cel tohtab kalsa da, kallay bir zaman kerek bolur, bu çeget ayak üsüne turur üçün? Tururğa da izlerikmidi eken? Kün sayın karayma tabiğatnı bu kıyınlığına, esime va halkıbız tüşedi.
Kommunizm coruk oyulğanlı kallay bir cıl ötdü, biz a alkın ayazıyalmaybız, es cıyalmaybız, «tüz adamla», «tüz söleşgen adamla» bolalmaybız. «Biz Orusha koşulğanlı 450 cıl» deb, ötürüknü katlaybız. 1828-çi cıl Hasavka uruşda ölgenleni betlerine ne deb kararıkbız Kıyamat kün? Bıyıl kaçda Hasavka uruş bolğanlı 180 cıl tollukdu. Karaçay ençi krallığın tas etgenli allay bir zaman boladı. Ol tarhnı, tarihni belgilemesek, sora kallay halkbız biz? Oğese, millet añıbız, tarih esibiz kalmağanmıdı bizni? Bıyıl Dudalanı Mahmud tuvğanlı 100 cıl boladı. Anı eskergen a barmıdı eken? Mahmud a, 1940-çı cıllağa deri, Karaçay ilmu-izlem institutnu işin bardırğan alimledendi. Curtundan uzakda da, Karaçay halkıbız üçün canın ayamay küreşgen adamdı. Halkıbız sürgünde Aziyada bolğan sağatda da, bizge cetgen kıyınlıknı bütev duniyağa bayam etib küreşgen karaçaylıdı Mahmud. Anı orus, türk, iñiliz, nemes tilde basmalanñan çığarmaları birge cıyılsala, talay bazık tom bollukdula. Ol kallay tin haznadı bizge. Men anı eki kitabın «As-Alan» jurnalda, publitsistikasın da «Üyge igilik» gazetde emda «Pravozaşçitniki repressirovannıh narodov» kitabda basmalathan edim. Mahmudnu tin haznasın tolusu bla cıyarğa ilmu-izlem institutla borçludula.
Tarihibizni, tarih adamlarıbıznı da esde tutmasak, mankurtla bolub kalmazbızmı? Millet añısın, tarih esin tas etgen halk, kesi da duniyadan tas bolmay kalmaydı, Curtun da başhalağa küçletedi...
Aliylanı Svetlananı kitabları da halklığıbıznı saklanırına sebeb bolluk kitabladıla. Anı «Tak eto bılo» degen üçtomluğu halklağa sürgün etgen rejimge davdu, genotsidni tamırların körgüztgen bir tintivdü. Svetlananı «YA tvoy sın, Teberda» degen cañı kitabı da bizni adabiyatda cañı sözdü, kerti sözdü, tüz sözdü. Ata-babalarıbız aytıvçulay, Svetlana tüz adamdı, tüz söleşgen adamdı. Anı kıyınına aytılğan alimle, cazıvçula da ullu bağa bergenleri anı üçündü. Aliyladan oñlu adamla çığa kelgendile: Caşıvnu caşı Umar – alim emda kral kullukçu, Karaçay okruğnu, Karaçay-Çerkes oblastnı, Karaçay oblastnı kurathan adam; Babulaşnı caşı Umar – karaçay-malkar filologiyanı tamalın salğan alim; Umar Bablaşeviçni kızı Svetlana – sürğünñe tüşgen halklanı cakçısı, alim emda cazıvçu. Har tukumdan da bıllay üçüşer adam çığa barsa, Karaçay aman tüş körmez edi. Mından arı kalay bolluğun bilmeyme, alğınlada va çığa kelgendile.
Söz üçün, Bağatırlanı tukumdan üç millet cigit çıkğandı: kızılbekleni vuathan Tatarkan, Hasavka uruşnu tulparı Umar, Sovet Soyuznu cigiti Harun. Alay a, iş – tukumlanı sanavda, cigitleni sanavda tüldü. İş – halkıbız üçün kanların-canların ayamay küreşgenlege tıyınşlı bağa bere bilivdedi.
Aliylanı Svetlana da, biz kol ayazıbızda cürütürge tıyınşlı kızıdı Karaçaynı. Ne üçünmü? Kaytarıb aytama: tüz adam bolğanı üçün, tüz söleşgeni üçün. Halknı cazıvun tüz körgüztgeni üçün Aliylanı Svetlanağa «Halk Cazıvçu» at atalırğa tıyınşlıdı. Özge ol at, tıyınşlılağa tül, tıyınşsızlağa köbürek berilgença körünedi. Tüz adamğa, tüz sözge tüz bağa bere biliv – ol kuru kulturabıznı, adabiyatıbıznı daracasın körgüztgen bla kalmay, adamlığıbıznı, halklığıbıznı daracasın da körgüztgen zatdı. Tüz adamlarıbızğa, tüz söleşgen adamlarıbızğa kayğırırğa, sak bolurğa borçlubuz.
«Bu kıyın zamanda Svetlana Umarovna ne etedi, kalay caşaydı?» degen bar ese da, bilmeyme. Svetlana va, bir cañı ullu kitab cazıb küreşedi – sürgünden ötgen halklanı büğünñü caşavlarını üsünden. Ol da, cazıvçunu başha kitablarıça, demeñili bolurğa uşaydı. Allah küç bersin. Halkıñ senden, sen da halkıñdan kuvana, köb caşa, Svetlana.
Laypanlanı Bilal 2008 cıl.
makale "Karaçay" gazetden alınñandı P.S. http://vvv.karachay.smi09.ru/ "Karaçay" gazetde "Keligiz, boluşayık" degen bildirivnü okuyma. Söz Aliylanı Svetlananı üsünden baradı. Ol sürğün kıyınlıkdan ötgen halklanı üsünden 800-çapraklık kitab cazğandı. Açha tabılmay, kitab basmalanmay, turadı. Keligiz, boluşayık deydi redaktsiya.
Tabarmı boluşluk kitabın çığarırğa Svetlana Umarovna? Moskvada allay adam bar ese, Svetlananı kesine söleşsin - Aliylanı Svetlana da Moskvada caşaydı.
