AYTEK
Alikhan Teberdinsky
AYTEK
Bir elde Aytek dep bir kişi caşagandı. Anı caşına da Aytek atagandıla. Caşnı atası ölgendi. Elde bolgan adetge köre, caşı atasına kara kiyip başlagandı. Kara kiygen adetleri alay bolgandı: bir cılnı içinde kara kiygen üyden tışına çıkmagandı. Cılı cetgende, teñ caşları cıyılıp, oraza açhan kün onou etgendile:
- Barayık da, Aytekni karasın teşdireyik da, elge tuura eteyik, - degendile.
Bıla barganda, başha bir kauum caş cıyılıp, Aytekni elge körgüztüp turganların körgendile. Ol zatlanı körgende, artda bargan caşla kaytıp tebiregendile.
Artha aylanñanda, bu kauum caşdan biri, çalman başına konup turgan çıkıncik çıpçıknı körgüztüp, teñlerine alay aythandı:
- Caşla, men bir hapar eşitgenme. Kerti, ötürük ese da bilmeyme. Ol çıpçıknı karası kibik çaçı, közü, kaşı kara bolup, çıpçıknı agı kibik beti, eti ak bolup, bir cerde allay bir kız bardı.
Ol sözleni Aytek eşitip, üyden çartlap tışına çıkgandı. Ol haparnı aythan caşnı tohtatıp sorgandı:
- Sen biyagında ne zat aytdıñ?
Ol caş, algın aythança aytıp, - men alay eşitgenme, ötürük ese da, kerti ese da bilgen a etmeyme, - dep, cuuap bergendi.
- Ol seni haparıñ kerti bolsa, seni nasıbıñ, ötürük bolsa - seni kıyınıñ, - dep, Aytek artha aylanıp ketgendi.
Aytek ekinçi kün, nögerge Kalmuk degen teñin da alıp, ol haparın eşitgen kıznı izley ketgendi. Köp, az cürügenlerin kim bilsin, alay bir cerde Kalmuknu atı arıp tohtagandı.
Aytek arı aylanñandı, beri aylanñandı - nögerine at tapmagandı. Aña at tapmagandan sora, caşnı bir dorbunña eltgendi, köp buu da öltürüp, alanı da tuzlap:
Bılanı tauushunçu aşa! Bılanı tauussañ, üyge kaytırsa, tauushunçu ua meni mındasaklarsa! - dep, atına minip ketgendi.
Kim biledi, aymı aylanñandı, cılmı aylanñandı. Açdan da oñsuz bolup, cuku üçün da karıusuz bolup, bir keçe cılkı koşha konakga tüşgendi. Cılkıçı ol keçe Aytekge konaklıkga tay soygandı.
Aytek koşha tüşgenley, aç em cuku oñsuz etgenden, cuklagandı da kalgandı. Ol cuklagandan sora, koşha başha konakla kelip tüşgendile. Soülgan taynı ala aşagandıla da ketgendile. Cılkıçı Aytekni uyatmagandı.
Ertdenlikde ol kobar zamanña, cılkıçı dagıda bir tay kesip, anı bişirip, hazır etgendi. Etni hazır etgenden sora, Aytekni uyathandı. Ol kolun, betin cuugandı. Cılkıçı aña aş aşathandan sora sorgandı:
- Ayıp etme, konagım, alay, karayma da, sen bek mudahsa ayıp etmeseñ, anı bilirge süeme.
- Kerti aytasa. Men bek mudahma. Em mudahlıgım da oldu: elibizde bir caş, bılay-bılay, bir kıznı haparın aythan edi. Men ol kıznı izlep köp kıyınlık da sınaganma, köp da aylanñanma, - dep, ol kıznı üsünden bilgen zatların barın da haparladı.
- Seni kibik akıllı caş, seni kibik ahşı caş ol işni ızından bolmaga edi ansı, men ölgen okuna etge edim.
- Nek aytdıñ alay? - dep, Aytek cılkıçıga sordu.
Cılkıçı Aytekge aytdı:
Bu cılkı ol kıznı cılkısıdı. Mından arlak barsañ, anı koy koşuna tüberse, andan ötseñ, tuuar koşuna ceterse, Kıznı tüz haparın saña anda aytırla.
- Kalganla bilgen haparın kıznı sen da bilmey amalıñ cokdu, anı sebepli tileyme, anı haparın maña aytırıñı, - dep, Aytek cılkıçıdan tiledi.
Cılkıçı aytdı:
- Anı üsünden men bilgen oldu: ol kıznı bir atı bardı da, kesin tilep kelgen caşnı ol, anı bla bir belgiden kuuadı. Andan atı bla kaçıp kutulgan caşha barırga antı bardı, kutulmasa ua, urup töñeretedi. Aladan cüzge bir kereklidi. Endi seni da alaga koşar dep, men anı üçün carsıyma.
Aytek alay aythandı:
- Kallay palah bolsa da, barmayın amalım cokdu.
- Da barsañ, allah col bersin, - dep, cılkıçı algış etgendi.
Ol kün atlanıp, caş koyçu koşha bargandı, andan da ötüp, kıznı tuuarçı koşuna cetgendi. Kıznı tuuarçı koşunda har künden barıp-kelip turgan bir kişi bolgandı. Ol adamga Aytek kıznı har haparın sorgandı. Boluşun tamam bilgenden sora, kızga keleçi etgendi.
Bargan keleçige kız bılay cuuap bergendi:
- Ahşı boldu! Cüzge bir kerek edi da, ol da keldi. Cüznü tolturmay öleme dep tura edim da, muratıma cetdim!
Kız caşha bir kün bolcal bergendi. Kaçar, kuuar cer bla caş şagırey bolgandı. Ol etgen bolcalga köre, caş kaçhandı, kız kuugandı. Kız, karap, caşnı karaldisin da körmegendi. Caş kutulgandı.
Aylanıp, kıznı eline cıyılgandı. Kız da, ırazı bolup, ullu toy-oün etgendile.
Kıznı elinde, kim biledi, cılmı turgandı, aymı turgandı, caş mudah bolup başlagandı. Katını sorgandı:
- Sen nek mudah bolasa? Caş aythandı:
- Nege kuuanayım? Men da bir zamanda, bir elni tamatası edim, andan katın izley ketgenme. Teñlerim ayta bolurla: «Korasın, Aytek-ulu Aytek! Katın alıp, kesini üyün unutup, katınına kul bolup kalgandı», - dey bolurla.
Katını aythandı:
- Anı üçün sen mudah bolma! Üyüñe barırga süe eseñ, barayık, - degendi.
Onou etgendile, cıyınların cıygandıla. Colda kalgan Kalmukga kiyim, at da caraşdırgandıla.
Aytek cıyını bla Kalmuk kalgan dorbunña cetgendi. Ol dorbunnu katına kesi barıp, «Hey!» - dep söleşgendi.
Bir zamanda bir adam çıkgandı. Ol adam Kalmuk bolgandı. Anı çaçı bla sakalı öşününe cete edi. Kesi kir, tırnakları uzunla bolup tura edile, anı Aytek tanıgandı.
Aytek Kalmuknu bir sagatha cuuundurgandı, har zatın tazalagandı, bıstır da bergendi, atha mindirip, nögerlerine keltirip, cıyın bla şagırey etgendi.
Andan atlanıp ketgendile. Bara ketip, bir ullu agaçha cetgendile. Aytek ulu Aytek cıyınnı allında bara bolgandı.
Bara turganlay, bir cerde, bir ak atlı bla bir tor atlı tüyüşe turganlay körgendi. Ol alanı katına kelgendi. Tor atlı ak atlını cagasından tutup, aman sözle aytş, tüe tura edi. Aytek tor atlını tuthandı da, ak atlını boşlagandı. Olsagatdan ak atlı tas bolup ketgendi. Ol ak atlı ketgenden sora, tor atlı bir canına karap aythandı:
- Aytek seni kız bolganıñı bilse, «otnu, oknu üleş» dep, sen aña aythan zamanda, sen da üleş dep açıulansa edi, sen üleşirge enişge iyilgen zamanda, urup başıñdan börküñü tüşürüp, çaçıñdan tutup, tüyüp başlasa edi, ol zamanda ne aytsa da, sen anı aythanın eter ediñ, - dep.
Ol sözleni terezeden tıñılap Aytek eşitgendi «Kıyın tüyülse!» - dep, canıp ketgendi.
Kaçan tañ atadı dep, aşıgıp turgandı. Üçünçü kün erttenlikde Aytek ok, ot üleşiuçü töbede bolgandı. Tor atlı da alayga kelgendi. Biyagı camıçını da cayıp, otnu, oknu anı üsüne atıp:
- Aytek, üleş! - degendi.
- Sen da üleş! Men a atañı kulumu bolganma?! - dep Aytek açıulanñandı.
Tor atlı üleşip başlagandı. Ol zamanda, tor atlı üleşirge enişge iyilgende, Aytek urup, anı başından börkün çartlatıp, sermep çaçından alıp, kamiçi bla tüyüp başlagandı.
Tor atlı aythandı:
- Aytek, allahıñ bla senden tileyme, boşla! Ne aytsañ da, aythanıñı eterme! - degendi kız bolup çıkgan tor atlı.
Ol zamanda Aytek kıznı eltip cıyınına koşhandı. Biyagı coluna atlanıp tebiregendi.
Eline ceterge başlaganda, ahşı kişileden bir belek nöger da alıp, Aytek alga ketgendi.
- Konaklaga konakbay hazırlayım, - degendi. Elni katına karşı cetgende, atı bolgan - atına, atı bolmagan cıyau, elni başına kuülganların körgendi. Aytekge aladan çabıp bir atlı cetgendi.
- Aytek, eliñi malı sürüldü! - degendi ol. Aytek, atına da minip, nögerine:
- Siz konaklaga karagız, men a kuugunña barayım! - dep ketgendi.
Mıçımay, kuugun allına tüşgendi. Kuugunnu allında corta ketip, ahşam zamanda bir agaçha kirgendi. Ol agaçda arkan atıp, Aytekni arkan bla tuthandıla, cesir etip, bir biyge eltgendile.
Ol biy Aytekni kanlı cauu bolgandı. Körgenley, Aytekni tutmak etgendi. Ol cerde Aytek eki cıl olturgandı.
Aytek bir da bolmagança kobuzga bek usta bolgandı. Ol kobuznu sogup başlasa, anı eşitgen adam kaytıp, ne işin da unutup, alay tıñılay edi.
Ol biyni tört kızı bolgandı. Bir kün ala Aytekni kobuz sokganın eşitgendile, aña kelip tıñılagandıla. Tamata kızı Aytekni körgende, canı içine kirgendi. Kız Aytekge keleçi ciberip aytdırgandı:
- Meni alırga ayta ese, tutmakdan boşlatırma. Caş aña bılay cuuap bergendi:
- Meni atañ mından ıçhındırsa, kelip eltirme. Aytek tutmak üyde üç cılga bir ay kerekli olturgandı. Bir kün bir çüyütlü terezeni allı bla tutmak üyden ötüp barganın körgendi. Çüyütlünü körgende, esine alay tüşgendi: «Bu çüyütlüle har elde aylanadıla, kim biledi, bizni elde bolgan ese, bu çüyütlüge bir hapar sorayım». Kobuznu koluna alıp sogup başlagandı. Çüyütlü munu kobuz
sokganın eşitgende kaytıp terezeden tıñılap başlagandı. Aytek kobuznu koüp, terezege barıp, çüyütlüge söleşgendi.
- Siz har cerde aylanasız, ol elde bolmaganmısız? - dep kesi elini atın sorgandı. Çüyütlü aythandı:
- Busagatda andan keleme.
- Andan kelgen eseñ, ol elde ne hapar bardı?
- Ol elde hapar oldu: elni bir ahşı başçısı bolgandı Aytek dep. Da ol kişi kuugunña çıkgandı, alay kesi ua kaytmagandı. Anda bir kart anası kalgandı, bir egeçi da bolgandı. Ol zamanda kelse, - kesini cerinde tohtar, kelmese ua - ol Aytekni Kalmuk dep bir teñi bardı da, elge tamata eterge muratı bardı.
Aytek bu haparnı eşitgende, bek mudah bolgandı, kobuznu da sokmay, cır aytmay, oynagan-külgen da etmey başlagandı.
Alay, bir kün kobuznu alıp sokgandı. Ol zamanda kız kelgendi. Kıznı körgende, caş aythandı:
- Çıgara eseñ, terk çıgar!
Kız olsagatdan ketip, atasından tilegendi:
- Tutmaklanı körürge süeme, atam, tileyme, meni erkin eterge.
Atası anı erkin etgendi, kızın mudah eterge süymegendi.
- Bar da, körgen et, alay bir tutmak bardı, Aytek dep, anı ciberirge amal cokdu.Andan kalganladan, kimni süyseñ da, erkin okuna et, - degendi.
Kız bargandı, tutmak üyde aylanñandı, har kimni kagıtın okuy bargandı. Kim bir cıldan çıgarık edi, kim carım cıldan çıgarık edi, kimi eki cıldan çıgarık edi. Aytekni kagıtın okuganda, «ömürü tutmak üyde keterge» - dep cazılganın körgendi.
- Elmey kalgan, tutmakdan köp turmay çıgarıkdı, alay bu bir adam ömürde da mından çıgarık tüyüldü da, munu kesin erkin eteriñi süeme, - dep kız atasına alay aythandı.
Atası unamay köp kıynagandı. Bolsa da, köp tilegenden sora, erkin etgendi. Anı üç cılı ceterge üç kün bar edi.
Caş bir künñe elde kalgandı. Ol caş olturgan cer bla anı elini arası biraylık col edi. Ekinçi kün, at tapmayın, imbaşına da eki artmakçıknı atıp, bir agaçda ketip bara edi. Izından cetip, katı bla bir ak atlı ozup başlagandı. Aytek ol ak atlıga aythandı:
Arabiy, bir el bolgan cerge deri, atıñı artına meni mindirip eltseñ edi, - dep tilegendi. Men aythannı etseñ, eltirme, - degendi ak atlı. - Mindirip, eki közüñü katı kıs, men aç deginçi açma! - degendi.
Aytek ak atlını artına minñende, eki közün katı kıshandı. Bir zamanda ak atlı: «Aç közleriñi», - dep söleşgendi.
Közlerin açıp karasa, eline cuuuk cetip tura edi. Ol zamanda Aytek bek kuuanñandı. Atdan tüşgende, ak atlı aythandı.
Atımı ayagın kötür da, tübünden topurak al! Sokur adam kim bolsa, anı közüne sürtseñ ol topuraknı, sau bolur, - degendi.
Ak atlı algış etip ayırılgandı. Aytek da üyüne tebiregendi.
Ekinçi kün iñirde eeline cetgendi. Kesini cañıh egeçi atın suuga tartıp kele turganın körgendi. At Aytekni körgende, tartıp, ıçhınıp, oynap arı-beri çaphandı. Aytek atın tutup, kıznı katına kelgendi. Kızçık olturup cilyay edi.
Nek cilyaysa, ahşı kız? - dep söleşgendi.
Da nek cilyayma, men cilyamasam, kim cilyar? - bu at meni karındaşımı atı edi. Ol kuugunña çıkgandı, kuugundan atı kaythandı, kesi kaytmagandı. Ol künden bügünñe deri, ma üç cıl boladı, alay bu at ne ne kişnemegendi, ne oynamagandı. Endi bügün andan kalgan elin, mülkün da anı teñi Kalmukga berip, anı ornuna da elge tamata eterge onou etedile. Anı sebepli bu at oynaganda, karındaşım esime tüşüp cilyayma, - dep cuuap bergendi.
Cilyama, ahşı kız, anı üçün! Seni karındaşıñ da allah buürganña köre bolur. Allah aytsa, sau ese, kelir. Alay meni bu elde tanışım cokdu. Meni konak eterge bolurmusuz? - dep sorgandı.
Kız aythandı:
Ne bileyim?! Anam unasa, men bek ırazıma, kel da anama ayt! - degendi. Anası ua - sokur.
Caş barıp kart katından tilegendi, alay kesin tanıtmagandı:
Anam, keñden kelgen konakma. Bu elde adam tanımayma, amal bar ese, meni konak et! - dep tilegendi.
Katın aythandı:
Mudahbız, caşım, sen konaksa, ket dep nek aytabız? Üyge cuuuk bol! Bizde bolgannı senden ayamabız.
Ol keçe caş kesini üyünde turgandı, bir bölek zamannı kesin tanıtmaganlay, anası mıña caşını haparın aytıp alay.
Aytek kesini kıl kobuzun kabırgadan alıp, sogup başlagandı: Meni anam meni üçün
Köp kıyınlıkla körgendi.
Meni ösdürgen, süygen atam
Tört cıl boladı, ölgendi.
Üç cıl boladı, men aylandım,
Köp kıyınlıkla körgenme.
Süygen atam ölgende, oy-oy.
Men bir cıl kara kiygenme.
Men cürügen collada
Közümü cilyamukdan tolturdum.
Kanlı cauumu kolunda
Üç cıl tutmakda bolup olturdum.
Ol üç cılnı tutmak bolup olturdum.
Kanlı cauumu kızı boluşup,
Men ol kıyınlıkdan da kutuldum.
Bu sözleden anası caşın tanıgandı, sekirip turup, anı kuçaklagandı. Köp cilyap, türlü-türlü haparla da aythandı.
Ol keçe Kalmuknu elge tamata eterge onouları tamam bolup, cıyılıp, toy ete bolgandıla.
Aytek ol ak atlını ayak tübünden algan topuragın sürtüp, anasını sokur közlerin sau etgendi, ızı bla toyga bargandı. Köp adam cıyılıp, boza içe, toy ete turganların körgendi.
Andan sora Aytek Kalmuknu bolgan cerin surap, arı bargandı. Anı taphandan sora, ol caşladan biri ekisin katına alıp, Kalmukga:
- Kalmuk, sen bu işni nek etese? Aytek seni bek süyüuçü edi. Elgen ese da, sau ese da, haparın kişi bilmeydi. Bu işni eterge men saña tiyişli körmeyme, - degendi.
Alay söleşgende, Kalmuk Aytekni tanıgandı. Etgen işine çogec bolup, caşdan keçginlik tilegendi.
Bılayda Aytekni kaythanı har barına da açık bolgandı. Alda kibik, eline tamata bolup tohtagandı.
Kaynak: http://vk.com/topic-30629793_27259112 |
