Bek kıyın zamanla kelgendile. Duniya katışhan sağatda ullu halkla da abızıraydıla, gitçe halkla wa caşaw-ölüm bazmanña minedile. Kün amanda col tüzetirik adam bolmasa, halk da – koy sürüwça – kayadan kuyulub, ne da, çaçılıb, itlege, börülege aş bola, tas bolub keterge bollukdu. Büğünlükde allay korkuw barmıdı bizni halkğa? Bizni halknı caşawuna büğünlükden ullu korkuw cañız eki kere tüşgendi. Ala da:
1.14-çü ömürde Temir (Timur) Alan kalıbıznı kurutub, halkıbıznı saw kalğan kesegin da cesirge sürüb ketgen közüw. 2.1943-çü cıl Stalin halkıbızğa cetdirgen soykırım-sürğün.
Allah cazıksınıb, eki kere da Curtuna – Miñi Tawuna, Kavkazına – kayıtalğandı halkıbız. Alay a, halkıbızğa kelgen ölüm korkuw – başha türlüdü büğün. Büğünlükde kazawat etib, küç bla tuwğan ceribizden kişi da ayırmaydı bizni. Soykırım-sürgün etib, curtsuz, tilsiz, dinsiz ete turğan da cokdu. Büğün kralnı millet politikası başha türlüdü – közge ilinmegen hıyla madarla bla wuak halklanı assimile etiw, orus matallı etiw. Alay demek: 1. alanı («keslerini razılıkları bla!!!») millet avtonomiyaların kurutuw; 2. alanı millet añıların, tarih eslerin kurutuw; 3. ala Ata curtların kesleri koyub keterça etiw; 4. ala Ana tillerin kesleri kereksizge sanarça etiw; 5. ala dinlerinden kesleri suwurça etiw; 6. alanı adam sanları ösmezça etiw; 7. alanı başhala bla katışdırıb, kan-halk tazalıkların kurutub, cıyımdık camağat etiw.
Assimile siyasetni-politikanı bu türlüsü – büğünñü forması – 1957-çi cıl başlanñandı Karaçayda. Ol cıl – karaçay halk 14-cıllık stalinçi sürgünden Curtuna kayıthan cıl edi. Sürülgen-köçürülgen halklanı ızlarına kaytarıw – sovet kralnı igiliginden, ol halklağa can awruthanından tül edi. Zaman alayğa kelgen edi – sovet kralnı başçıları kaysı kralğa barsala da, alağa ol problema aytılğanlay tura edi: «Stalinni kurutduğuz, Stalinni millet politikasın a nek türlendirmeysiz, sürülgen halklanı curtlarına nek kaytarmaysız?». Halklanı curtlarına kaytarıw – kralla arası bolum bla baylamlı edi. Anı üsüne, köçürülgen halkla kesleri da, tış krallada diasporaları da, hahay etgenley tura edile. Alay bla, 1957-çi cıl Curtuna cıyılğan edi karaçay halk. Kral halknı Curtuna kaytarğanlıkğa: 1. Anı krallığın – alğınñı Karaçay avtonom oblastnı – ızına kuratmadı; tili, halisi da başha bolğan Çerkes oblastha koşub, Karaçay-Çerkes oblast etdi. 2. Halknı taw ellerine cibermey, Çerkesskni tögeregi tüz cerlede cerleşdirirge küreşdi; 3. Taw elleni aynıtır canından tül, tüb eter canından politika bardırıldı; Sürgünden kayıthan karaçay halknı curtuna cerleşdirirge kral bergen açhanı oblastnı tamadaları Çerkessk şahar bla çerkes rayonlağa çaçdıla – hazna karaçaylı caşamağan cerlege. Taw ellede büğünñü caşawğa kelişgen tablıqla kuralmadıla. Anı üsüne, ömürde mal bla küreşib, mal bla bayınıb kelgen karaçay halkğa mal tutarğa koymadıla. Har üyürge bir iynek, bir tana, beş-altı koy tutarğa erkinlik bar edi cañız. Karaçay tişirıwla kol kıyınların – cünden eşgen zatların – tışında satalmazça begimle-buruwla çığarğan edile kral orğanla. Ösüb cetgen, caş kawumğa da üy işlerge cer bermey edile. Alay bla, zamanında üylenñen az boldu, sabiy tuwğan da aña köre. 4. Curtuna kayıthandan sora 50 cılnı içinde da, karaçay halk aynıyalmadı, kereklisiça ayak üsüne turalmadı. Alay nek bolğanını çurumların başında aytdık. Sovet kral çaçılğandan sora wa, alğınñı orus patçahlıknı eki başlı kuşu, kayıtıb kelib, tahtağa kondu – anı bla birge uvak halklanı kurutuw politika da. Ullu kralnı oyulğanı uvak halklağa bütün da bek tatıdı.
Büğün Karaçaynı başına tüşgen üç ullu palah bardı – alağa karşçı küreşmesek – ol üç palah bizni milletni tüb eterikdi. Birinçi palah. Ömürleni uzağına karaçayçılıknı saklab kelgen taza taw karaçay elle çaçılıb baradıla. Adetni, namısnı, tilni da saklab turğan ala edile. Sabiy tuwğan da ellede aslam boluwçusu kimge da belgilidi. Men ösgen elde – Kızıl-Kalada – 1970-çi cıllada şkolda 300-ge cuwuk sabiy okuy edi. Büğünlükde şkolğa barırğa sabiy tabılmaydı. Caş tölü taw elleni koyub, özenle ayağına, tüzlege – caşawğa tabırak cerlege cayılğandı. Şaharlada wa tilni, adetni saklağan bek kıyındı. Alkın elle bla baylamlılık üzülmegendi, ol üzülgenley a – curtsuz, tilsiz kawumğa burullukdu karaçay halk. Elleri saklanmay – karaçay halk saklannık tüldü. Onowçu-kullukçu kawum da, intelligentsiya-aydın kawum da, imamla-dinçile da büğün birleşib küreşmesek, tambla keç bolluku: halknı-elni çaçılğanı tınçdı, artda anı birge cıyğan koldan kelmezlik işdi. El-cer em aç cıllada da karaçay halknı ölümden saklağandı. Ne canı bla karasakda – elsiz-cersiz bizni halk köb zamanña çıdarık tüldü – başhalanı (orusnu) içinde eririkdi, tas bollukdu.
Ekinçi palah birinçi bla baylamlıdı. Karaçay halknı adam sanını ösüwü, azğa burulğandan da ozub – tohtarğa cetgendi. Tuwğandan ölgen köb bolub başlağandı. Orta tergew bla har bir karaçay üydegide eki sabiy boladı büğün. Üydegi kuramay, cılları wa 40-50-den atlağan caşla, kızla halkda köbdüle. Bu barıwdan barsa, bir ömürge da çıdarık tüldü karaçay halk. Bizniça sürğünnü-soykırımnı sınağan, büğün bizden da kıyın bolumda turğan çeçen, üñüş halklada sabiy tuwğan tört-beş katha köbdü bizden. Orta tergew bla, vaynah üyürde 9-10 sabiy boluwçandı. 1940-çı cılğa deri Karaçayda da alay edi hal. Endi bizge ne bolğan ese da. Bu bütewhalk problemadı. Bütew halk sağayıb, bu problemanı bir canına etmesek, tamblabız cokdu bizni. Üçünçü palah. Caş tölü ana tilinde okuyalmay, cazalmay, söleşalmay tebregendi. Bu zatda Karaçay-Çerkes respublikanı başçılarını terslikleri bek ulludu. Halklanı tillerin, kulturaların aynıtıw borçnu kral kesini üsünden taydırıb, millet respublikalanı boyunlarına salğandı. Anı sebebli – tilibiz, kulturabız cuklana bara ese – günah kesibizdedi, tamadalarıbızdadı. Karaçay-Çerkes respublikada em ullu halknı – karaçay halknı – ana tili, kulturası öle turadı desek – iynanmazlıkla da tabılırla. Şimal Kavkaznı respublikalarını cañız birinde da bolum bizdeça ow tüldü. Karaçay tilde cañız bir gazet çığadı. Atı da «Karaçaydı». Atı bar da kesi – cok. Iyıkda eki kere çıkğan gazet – ol gazetmidi? Gazet kün sayın çığarğa kerekdi – alaysız ol borçun tolturallık tüldü. «Karaçaylıla cañız gazetlerin da alırğa izlemeydile» deydile. Ne üçün deb a, kişi sormaydı. Başha gazetleden, TV-den, radiodan, internetden bütew cañılıklanı bilib boşağan okuwçu, ıyıkda eki kere çıkğan gazetni alıb, nesin okurukdu? Respublikada em ullu halknı gazeti ıyıkğa beş kere nek çıkmaydı? Kabartı-Malkarda orus tilde, kabartı tilde, malkar tilde da gazetle ıyıkğa beş kere çığadıla. Adıgeyada, Tegeyde, Dağıstanda, Çeçende, Üñüşde – kalğan respublikalanı barında da gazetle da, jurnalla da, suratlaw kitabla da, ders kitabla da tıyınşlısı çaklı bir çıkğanlay turadıla. Bizde wa?
Karaçay halknı cañız gazetini çığıwu – ıyıkğa eki keredi. Jurnal degen zat a cokdu. Kitab çığıw – coknu ornunda. Ders kitabla çıkmağanlı – 20 cıl. Şkollada ne bla okuy bolurla sohtala? Karaçay til bla adabiyatdan derslege berilgen zaman cıldan cılğa azdan az bola baradı. 20 cıl – cañı cazıwçu koşulmağanlı. 20 cılğa şkolnu boşab, eki caş tölü ösüb cetgendi. Ana tillerinde gitçelikden okuy, caza ürenmegen sabiyle – artda ömürde da ürenmezle aña. Karaçay-Çerkes kral universitetde karaçay til bla adabiyatdan ustazlanı hazırlaw da tohtarık bolur – ol ustalıqğa okurğa izlegen, ol fakultetge kirirge izlegen adam az bolğanı sebebli. Kafedra da cabıllık bolur. Bılay barsa, şkollada da ana tilden dersleni kuruturla. Ahırı – tilni, halknı ölümü bla boşalır. Mankurt bolub boşamağan esek – bu zatha karşçı tururğa kerekbiz.
Karaçay-Çerkes respublikanı başçılarını sansızlıklarından, intelligentsiyabıznı-aydınlarıbıznı bolumsuzluklarından, camağat orğanizatsiyalanı karıwsuzluklarından, milletökülle-deputatla da bu soruwnu örge költürmegenlerinden – ana tilibiz öle turadı. Tili öle ese wa – halk kesi da öledi. Halkıbıznı, tilibizni, curtubuznu saklar, caklar canından cuk etmegenle, birer türlü çurum bla tıñılab turğanla – kallay adamlabız, kallay karaçaylılabız, kallay muslimanlabız biz? Karaçay tilde cazğan cazıwçula tıñılab tursala, karaçay tilden okuthan ustazla tıñılab tursala, karaçay til bla adabiyatdan ustazlanı hazırlağan universitet tıñılab tursa, tilni, adabiyatnı tintgen alimle tıñılab tursala – kimdi bizni kayğıbıznı eterik? Karaçay-Çerkes respublikada sanı bla em köb halk – karaçay halkdı. Respublikanı prezidenti – karaçaylıdı. Parlamentni deputatlarını-milletöküllerini köbüsü – karaçaylıdı. Alanı barından da ne hayır – karaçay el, karaçay til, karaçay kultura tüb bola tura esele. Alay demek – biz – öle turğan halkbız. Kimdedi terslik?
Terslik a – baltada, sabda da. Em ters – onowçu-kullukçu kawumdu. Karaçaynı atı bla birer kullukğa ilinib, halklarına wa kayğırmağan kawumdu em günahlı. Ala borçların toltursala – biz bu bolumğa ceterik tül edik. Ekinçi ters a – halk kesidi: ana tili üçün örge turmağan, hahay etmegen. Halk çamlana başlasa, halknı boynunda turğan başçıla-kullukçula, kaltıray başlarıkdıla, kerekli işleni da eterikdile. Alay bolmasa wa – ala kulluklarından keterge kerekdile. Halknı tözümü bla, caşawu bla da kallay bir oynarğa bollukdu?
Başçıla halknı halkğa sanamağanları, anı carıllığın körmegenleri – halk kesini küçün-karıwun körgüztmegeni üçündü. Kesini tilin, kulturasın saklarğa, aynıtırğa halknı erkinligi bardı – ol kralnı Konstitutsiyasında –Anayasasında cazılıbdı. Ol erkinlikge buruw bolğanla bla küreşirge da bardı halknı erkinligi. Halknı tilin, kulturasın öltürüw – halknı kesin öltürüwdü. 20 cılnı tıñılab turduk. Entda 20 cılnı tıñılab tursak – tilibizni tas eterikbiz, anı bla birge – halklığıbıznı da. Ne örge turlukbuz da – Halk bollukbuz, ne tıñılab turlukbuz da – talk bollukbuz. Kesin karaçaylığa sanağan cañız bir adam – bu soruwdan bir canında kalırğa madarı cokdu.
Bu cazğanımı men har bir tüz karaçaylığa emda onowda-kullukda turğan karaçaylılağa – barına cibereme. Zor-col bla bolsa da, bolumnu türlendirirge kerekbiz – bizni halkıbız Curtunda tili, adeti bla ahırzamanña deri caşarğa kerekdi. Başha halkla saklanıb, biz a tüb bolub keterça, ne kıyınlığıbız bardı bizni? Ol kıyınlık kaydan, neden, kimden, kalay, ne üçün kelgenin bile esek a – anı taydırır canından küreşeyik. Barıbız da – ençi-ençi, birigib da.
