Karaçay hikaye

 Eki caş adam kadalıb nartüh baçhanı çağasın etedile. Talğan belin tüzete, çağa etivnü tohtatıb, Azret uzunsab çağasına tayana süeldi.

— Zuhra, asırı katı küreşdik, kel, issi biraz sınñınçı, soluyuk. Ansı belleribiz üzüledile.... — deb, cumuşak avazı bla üy biyçesin tothatdı.

Zuhra da, çağasın koyub, nartüh baçhanı tışında cumuşak, kalın kırdıkğa barıb olturdu.

Azret anı ızından süyünüb karadı.

«Anı ol eki eşmesi oğuna bardıla bir: kavum kızlanı bağaları, — deb keldi Azretni kölüne. — Ol cumuşak cürüşü, ariv kımıldavu, sanları-nı cıyımlılığı, başçığın subay tuthançığı &ua... Adamla tüz aytadıla, munu üsünde va nasıbım tuthandı...» «Nasıbıma, Azretni tüz, ariv halisi bardı. Sav bolsunla anı alay ürete bilgenle. Ne işden da başın artha tutmaydı. Tişirıvnu sıyın, kaçın köre da biledi...» — dey sağışlandı Zuhra da, Azregki kesine tarthan issi karamın bütev sanları bla seze.

Azret, Zuhranı katına kelib, kırdıkğa bavurlan-dı. Arı-berini üsünden uşak ete kelib, hurcunun-dan nazmu kitabçıknı çığarıb, okuy kelib, sora: —Men da bir-birde poet bola da iynarçıkla caraşdıra turuvçanma, Zuhra, kişige eşitdirmeyme ansı, — dedi.

—Menñe va, eşitdirlik tülmüse? — deb ışardı Zuhra.

—Senden caşırmayma, caratmazsa deb kor-kama ansı.

—Cürekden aytılğan söz cürekde orun tabmay kalmaydı, — dedi Zuhra.

—Oğay... Em alğa halk iynarlağa tıñıla...

 Temirden becenle tıymazla, nanım, Meni saña aylanñan kanımı, Süymekligime iynanmay eseñ, Çığar da bir alçı canımı.

 —Ariv iynarmıdı, Zuhra?

— Ariv da, igi da iynardı. Halk cır...

— Meni kölümdegin aythandı, — dedi Azret.

—Seni? — cunçub, Zuhranı avuzuna başha söz tüşmedi.

—İynanmaymısa? Alay nek sorduñ? — deb Azret sağaydı.

—İynanama. Nek iynanmayma!?

—Alay ese, sen a meni süemise? Kalay süese? Bir ayt, şo...

 Zuhra andan da bek cunçudu. Üylenñenlerine cıldan artık bolsa da, Zuhra, alkın kölün açıb, Azret bla erkin söleşirge ürenalmağandı. «Meni kö-lümü, kesim aytmağanlay da, köre bilirge, sezerge kerekdi birge caşağan adamım, artık sözden ne mağana bardı, vyatıngbetiñi açhandan sora», — deb, akılı alaydı.

Azret a cuvab saklaydı.

— Süeme, — dedi Zuhra, avazı az eştile, kişi eşitdimi degença, tögeregine karay.

—Kalay suvuk cuvab berese! — deb, Azretni kölüne cetmedi. — Kerti da süe eseñ, kalay süese, bir ayt...

—Da ne kalayı bardı, alay boş, kalğanlaça süeme.

—Kalğanladan artık süymey eseñ a, asırı oñarık tülme, — dedi Azret dağıda.

Zuhra sağışlandı. Baş iyesi kerti da iynak söz saklağanın añıladı. Alay a ne deb añılatsın kölün? Kalay aytsa da, sözle cüregini kerti sezimlerin berallık bolmazla. Kesi da cürek işleni üs-ünden kolay söleşe da bilmeydi.

Biraz sağış etib turub: —Bir issi kün salkın celçik ursa, anı kalay süe esek, seni da ma alay süeme, — dedi.

—Celçikniça? Celniça süese sora! Cel... Ne sıfatı, ne boyavu, ne 'tuthuçu bolmağan cel... Cel süymeklik? Oğay, Zuhra, meni tuvra alay sansız kö-rese deb a turmay edim. Eki cılı söz tabalmadıñ, allay bir tilegeiimde. Dağıda (bir arbazğa cıyılıb, bir tıbırda cılınırğa küreşib turğanbız biz...

 Azretni kölü bla öpkelegenin añılab, Zuhra al-cadı, ne aytırğa bilmedi, anı allay bir kölü ka-lırça, ne palah aythanın da añılayalmadı.

Azret a kızğandan kızıb baradı: —Işanñanıñdan tabhın deb, Zuhra, ma büğün kölüñü tolu añılatdıñ, igi kız. Eşta, biz bir-biribizni mından bek kıynamay, arivluk bla, kim da kesi colu bla canlasak, alay tab bolur. Tersligim bolğan ese, keç, Zuhra!

Seyirsinñen Zuhra ne derge da esgerginçi, sekirib kobub, Azret uzaya başladı.

—Azret! — deb kıçırdı Zuhra ızından.

—Koy, igi kız, meni teliçikge sanama. Sav kal!

Zuhra, es cıyıb, ızından üyge kelgeninde, Azret kayrı ese da dump bolub tura edi. Ol keçe da kayt-madı.

Açıvlanñan Zuhra, kiyimin-zatın cıyıb, ata üyüne ketdi...

Aradan cıl ozdu.

Ne Azret, ne Zuhra başlarına başha onov etmeydile, bir-birin a unutalmaydıla. Bir-birine kölkaldıların da köçalmaydıla.

Zuhra ata üyünde turadı.

Azret da kartları bladı.

Biyağı cay cetdi, issi, kurğak cay.

Bir colda Azret, kartlağa boluşa, biyağı baç-hağa çağa eterge çıkdı. Kün kızğınçı işledi.

Irjı üsünde mazallı soslan taşnı üsüne calğavuçnu salsañ, tüv degen birge kuymak bişirib aşarğa bolluksa derça, künnü issiligi alay boldu.

Kün, bara barıb, erib, andan arı kımıldayalmay, bir cerge tağılıb kalğançadı. Tavla canından kağıvçu şoş ayazçık da kayda ese da dump bolğandı: issiden çeget tabada buğa bolur.

Zaman künortadan cañı avğandı, Azretni va koşunda suvsabı tavusulğandı. Ebli, caş kollada ciger oynağan çaga serivün bolğandı.

Çırmavuk hane bla cetek nartüh sabahçıkla cumuşatılğan, zıbır bürtüklü semiz kara toprakğa akırın töşeledile. Aladan kutulğan uzun-çaprak caş nartüh sabahçıkla, uça başlağan kanatlıçıklaça, örge-örge silkinib, erkin kerpeslenirge umut etedile, alay a ayavsuz issilik alanı da emib, muval çaprakların töben salındıradı. Boşab koymasa, artda zamanı bolmazlığın esleb, Azret, kara teri bara, küreşedi. «Uf! deb bir ayazçık kaksa!...» — deb kölüne keledi.

 «Ayazçık» degenleyine, Zuhranı aythanı esine tüşdü. Kalay degen edi, şo? Hı, «bir iyesi kün sal-kın celçik ursa, anı kalay süe esek...» Tobasta...

 Azretni kölün bilgença, töbentinden salkın ayazçık ura başladı. Har zat ceñillenib, soluv al-ğança boldula. Azretni mugal sanlarına karıv kayta başladı.

 «Celçik... ma bıllay közüvde urğan bıllay salkın celçik...»  Zuhranı sözleri Azretge endige deri belgili bol-mağan bir seyir mağanalı, ariv da, iynak da bol-ğan süyümlü sözle bolub, cüregin erite, tatlı eşitildile.

 Endige deri ol seyirlikni esleyalmağanına kesi kesinden ıylığa, bir kesek süelib, çağanı da bir canına bırğab, ol Zuhraları taba cortub ketdi...

(c) Salpağarova Kulina

Карачаевская новелла

Эки джаш адам къадалыб нартюх бачханы чагасыя этедиле. Талгъан белин тюзете, чага этиуню тохтатыб, Азрет узунсаб чагасына таяна сюелди.
— Зухра, асыры къаты кюрешдик, кел, исси бираз сыннгынчы, солуюкъ. Ансы беллерибиз юзюледиле.... — деб, джумушакъ ауазы бла юй бийчесин тотхатды.
Зухра да, чагасын къоюб, нартюх бачханы тышында джумушакъ, къалын кырдыкга барыб олтурду.
Азрет аны ызындан сюйюнюб къарады.
«Аны ол эки эшмеси огъуна бардыла бир: къауум къызланы багъалары, — деб келди Азретни кёлюне. — Ол джумушакъ джюрюшю, ариу къымылдауу, санлары-ны джыйымлылыгъы, башчыгъын субай тутханчыгъы уа... Адамла тюз айтадыла, муну юсюнде уа насыбым тутханды...»
«Насыбыма, Азретни тюз, ариу халиси барды. Сау болсунла аны алай юрете билгенле. Не ишден да ба-шын артха тутмайды. Тиширыуну сыйын, къачын кёре да биледи...» — дей сагъышланды Зухра да, Азрегки кесине тартхан исси къарамын бютеу санлары бла сезе.
Азрет, Зухраны къатына келиб, кырдыкга бауурлан-ды. Ары-берини юсюнден ушакъ эте келиб, хурджунун-дан назму китабчыкъны чыгъарыб, окъуй келиб, сора:
—Мен да бир-бирде поэт бола да ийнарчыкъла джарашдыра туруучанма, Зухра, кишиге эшитдирмейме ансы, — деди.
—Меннге уа, эшитдирлик тюлмюсе? — деб ышарды Зухра.
—Сенден джашырмайма, джаратмазса деб къор-къама ансы.
—Джюрекден айтылгъан сёз джюрекде орун таб-май къалмайды, — деди Зухра.
—Огъай... Эм алгъа халкъ ийнарлагъа тынгыла...

Темирден бедженле тыймазла, наным,
Мени санга айланнган къанымы,
Сюймеклигиме ийнанмай эсенг,
Чыгъар да бир алчы джанымы.

—Ариу ийнармыды, Зухра?
— Ариу да, иги да ийнарды. Халкъ джыр...
— Мени кёлюмдегин айтханды, — деди Азрет.
—Сени? — джунчуб, Зухраны ауузуна башха сёз тюшмеди.
—Ийнанмаймыса? Алай нек сордунг? — деб Азрет сагъайды.
—Ийнанама. Нек ийнанмайма!?
—Алай эсе, сен а мени сюемисе? Къалай сюесе? Бир айт, шо...

Зухра андан да бек джунчуду. Юйленнгенлерине джылдан артыкъ болса да, Зухра, алкъын кёлюн ачыб, Азрет бла эркин сёлеширге юреналмагъанды. «Мени кё-люмю, кесим айтмагъанлай да, кёре билирге, сезерге керекди бирге джашагъан адамым, артыкъ сёзден не магъана барды, уятынгььбетинги ачхандан сора», — деб, акъылы алайды.
Азрет а джууаб сакълайды.
— Сюеме, — деди Зухра, ауазы аз эштиле, киши эшитдими дегенча, тёгерегине къарай.
—Къалай сууукъ джууаб бересе! — деб, Азретни кёлюне джетмеди. — Керти да сюе эсенг, къалай сюесе, бир айт...
—Да не къалайы барды, алай бош, къалгъанлача сюеме.
—Кьалгъанладан артыкъ сюймей эсенг а, асыры онгарыкъ тюлме, — деди Азрет дагъыда.
Зухра сагъышланды. Баш иеси керти да ийнакъ сёз сакълагъанын ангылады. Алай а не деб ангылатсын кёлюн? Къалай айтса да, сёзле джюрегини керти сезимле-рин бераллыкъ болмазла. Кеси да джюрек ишлени юс-юнден къолай сёлеше да билмейди.
Бираз сагъыш этиб туруб:
—Бир исси кюн салкъын джелчик урса, аны къалай сюе эсек, сени да ма алай сюеме, — деди.
—Джелчикнича? Джелнича сюесе сора! Джел... Не сыфаты, не бояуу, не 'тутхучу болмагъан джел... Джел сюймеклик? Огъай, Зухра, мени туура алай сансыз кё-ресе деб а турмай эдим. Эки джылы сёз табалмадынг, аллай бир тилегеиимде. Дагъыда (бир арбазгъа джыйы-лыб, бир тыбырда джылыныргъа кюрешиб тургъанбыз биз...

Азретни кёлю бла ёпкелегенин ангылаб, Зухра ал-джады, не айтыргъа билмеди, аны аллай бир кёлю къа-лырча, не палах айтханын да ангылаялмады.
Азрет а къызгъандан къызыб барады:
—Ышаннганынгдан табхын деб, Зухра, ма бюгюн кёлюнгю толу ангылатдынг, иги къыз. Эшта, биз бир-би-рибизни мындан бек къыйнамай, ариулукъ бла, ким да кеси джолу бла джанласакъ, алай таб болур. Терслигим болгъан эсе, кеч, Зухра!
Сейирсиннген Зухра не дерге да эсгергинчи, секириб къобуб, Азрет узая башлады.
—Азрет! — деб къычырды Зухра ызындан.
—Къой, иги къыз, мени теличикге санама. Сау къал!
Зухра, эс джыйыб, ызындан юйге келгенинде, Азрет къайры эсе да думп болуб тура эди. Ол кече да къайт-мады.
Ачыуланнган Зухра, кийимин-затын джыйыб, ата юй-юне кетди...
Арадан джыл озду.
Не Азрет, не Зухра башларына башха оноу этмейди-ле, бир-бирин а унуталмайдыла. Бир-бирине кёлкъалды-ларын да кёчалмайдыла.
Зухра ата юйюнде турады.
Азрет да къартлары блады.
Биягъы джай джетди, исси, къургъакъ джай.
Бир джолда Азрет, къартлагъа болуша, биягъы бач-хагъа чага этерге чыкъды. Кюн къызгъынчы ишледи.
Ыржы юсюнде мазаллы сослан ташны юсюне джал-гьауучну салсанг, тюу деген бирге къуймакъ бишириб ашаргъа боллукъса дерча, кюнню иссилиги алай болду.
Кюн, бара барыб, эриб, андан ары къымылдаялмай, бир джерге тагъылыб къалгъанчады. Таула джанындан къагъыучу шош аязчыкъ да къайда эсе да думп болгъан-ды: иссиден чегет табада бугъа болур.
Заман кюнортадан джангы аугьанды, Азретни уа къошунда суусабы тауусулгъанды. Эбли, джаш къолла-да джигер ойнагьан чага сериуюн болгъанды.
Чырмауукъ хане бла джетек нартюх сабахчыкъла джумушатылгъан, зыбыр бюртюклю семиз къара топ-ракъгъа акъырын тёшеледиле. Аладан къутулгъан узун-чапракъ джаш нартюх сабахчыкъла, уча башлагъан къанатлычыкълача, ёрге-ёрге силкиниб, эркин керпесле-ннрге умут этедиле, алай а аяусуз иссилик аланы да эмиб, мууал чапракъларын тёбен салындырады. Бошаб къоймаса, артда заманы болмазлыгьын эслеб, Азрет, къара тери бара, кюрешеди. «Уф! деб бир аязчыкъ къакъса!...» — деб кёлюне келеди.

«Аязчыкъ» дегенлейине, Зухраны айтханы эсине тюшдю. Къалай деген эди, шо? Хы, «бир иеси кюн сал-къын джелчик урса, аны къалай сюе эсек...» Тобаста...

Азретни кёлюн билгенча, тёбентинден салкъын аязчыкъ ура башлады. Хар зат дженгиллениб, солуу ал-гъан^а болдула. Азретни мууал санларына къарыу къайта башлады.

«Джелчик... ма быллай кёзюуде ургъан быллай салкъын джелчик...»

Зухраны сёзлери Азретге эндиге дери белгили бол-магъан бир сейир магъаналы, ариу да, ийнакъ да бол-гъан сюйюмлю сёзле болуб, джюрегин эрите, татлы эшитилдиле.

Эндиге дери ол сейирликни эслеялмагъанына кеси кесинден ыйлыгъа, бир кесек сюелиб, чаганы да бир джанына быргъаб, ол Зухралары таба джортуб кетди...
(с) Салпагарова Кулина