"KARAÇAY-MALKAR HALKININ TARİHİ"

İsmail Miziyev tarafından yazıldı

 Karaçay Malkarlılar yüksek rakımlı bölgeleri ve dağları çok olan bir ülkede yaşayan Türk boylarından biridir. Onlar merkezi Kafkasya'nın dağ boğazları ve dağ eteklerinde; Kuban, Zelençuk, Malk, Çegem, Çerek nehirlerinin ve bu nehirlerin kollarının kapladığı ovalarda yaşamaktadırlar. Karaçay Malkar topraklarında "Beşbinlikler" diye bilinen zirveler vardır. Kafkasya'nın en yüksek dağları olan Mingitav, Dıh-tav, Koştan-tav, Kulça bunlardan sadece birkaçıdır. Aynı zamanda; Azav, Terskol, İtkol, Çeget vs. buzulları ve buzulkar alanları bu bölgede yer almaktadır. Karaçay Malkar toprakları dağlık bölgeleri, ormanları, verimli vadileri ve Alp çayırları ile zengindir. Karaçay Malkarlılar Kafkasya'nın en eski halklarından olup tarihi ve kültür kökenleri diğer Kafkasya halklarının tarihi ve kültürleriyle aynıdır. Aynı zamanda sayıları çok olan Türk boyları ile, Yakutistan'dan Türkiye'ye, Azerbaycan'dan Tataristan'a, Kumuk ve Nogaylar'dan Altay ve Hakaslar'a kadar, ayrılmaz bağlarla çok yakından bağlıdırlar.

ESKİ DÖNEMLERDEN İTİBAREN RUSYA'YA BAĞLANINCAYA KADAR KARAÇAY-MALKAR HALKININ TARİHİ

I. Bölüm

KARAÇAY MALKARLILAR HAKKINDA GENEL BİLGİLER

Karaçay Malkarlıların Coğrafi Konumu ve Yaşadıkları Bölgeler

[s.7] Karaçay Malkarlılar yüksek rakımlı bölgeleri ve dağları çok olan bir ülkede yaşayan Türk boylarından biridir. Onlar merkezi Kafkasya'nın dağ boğazları ve dağ eteklerinde; Kuban, Zelençuk, Malk, Çegem, Çerek nehirlerinin ve bu nehirlerin kollarının kapladığı ovalarda yaşamaktadırlar. Karaçay Malkar [s.8] [Bu sayfada, Al-İdrisi'nin Dünya Haritasi var] [s.9] topraklarında "Beşbinlikler" diye bilinen zirveler vardır. Kafkasya'nın en yüksek dağları olan Mingitav, Dıh-tav, Koştan-tav, Kulça bunlardan sadece birkaçıdır. Aynı zamanda; Azav, Terskol, İtkol, Çeget vs. buzulları ve buzulkar alanları bu bölgede yer almaktadır. Karaçay Malkar toprakları dağlık bölgeleri, ormanları, verimli vadileri ve Alp çayırları ile zengindir.

Karaçay Malkar Halkı Hakkında Genel Bilgi

Karaçay Malkarlılar Kafkasya'nın en eski halklarından olup tarihi ve kültür kökenleri diğer Kafkasya halklarının tarihi ve kültürleriyle aynıdır. Aynı zamanda sayıları çok olan Türk boyları ile, Yakutistan'dan Türkiye'ye, Azerbaycan'dan Tataristan'a, Kumuk ve Nogaylar'dan Altay ve Hakaslar'a kadar, ayrılmaz bağlarla çok yakından bağlıdırlar. Eski Sovyetler Birliğinde mevcut olan Türk halkları Slav halklarından sonra ikinci yer işgal ediyorlardı. Dünya üstünde Türk asıllıların sayısı toplam olarak 200 milyondan fazladır.

Kafkasya'nın yüksek dağları arasında, Karaçay Malkarlılar, başka dillerde konuşan Kartvel [Gürcü], Adige, Oset vs. halklarıyla iç içe yaşamaktadırlar. XIV-XV. yüzyılda Karaçay ve Malkarlıların toprakları yavaş yavaş birbirlerinden ayrılmaya başlamıştır. Ama diğer bütün konularda halk olarak aynı özelliklere sahiptiler. Malkarlıların yakın komşuları olan Oset onlara "As", Kabardeyler "Balkar", Svanlar ise "Az" veya "Ovs" diyorlardı. Karaçaylılara ise, Megreller "Alan" diyorlardı. Malkarlılar birbirlerine hitap ederken "Alan" kelimesini kullanıyorlar.

Ekonomi ve Kültür

Karaçay Malkarlılar geçmiş dönemlerden günümüze kadar dağ otlakları ve yayla hayvancılığıyla uğraşıyorlar, hayvanları yazın yaz otlaklarına "caylık" gönderiyorlar. "Yayla hayvancılığı" teriminin kökeni de bu sözcükten geliyor.

[s.10] Karaçay Malkarlılarda hayvancılığın başta gelen dalı koyunculuk olmasına rağmen sığır ve at yetiştirme de büyük bir yer kaplıyordu. Komşu halklara göre birkaç kat fazla olan hayvanlarının sayısı Karaçay Malkarlılara yaşamlarını sürdürebilecekleri her şeyi sağlıyordu. Hayvancılık ürünleri, halka yemeden içmeye, ayakkabıdan giysiye kadar her ihtiyaçlarını sağlıyordu. Bu ürünler aynı zamanda ortak Kafkasya pazarına götürülerek orada kumaş, kapkacak ve yiyecek-içeceklerle takas yapılıyordu.

Madencilik işi iyi gelişmişti. Karaçay Malkarlılar kurşun, bakır, kömür, güherçile vs. gibi ihtiyaçlarını sağlıyorlardı. Karaçay Malkarlılarda sürülmeğe müsait olan toprakların az oluşu nedeniyle ekonomilerinde çiftçilik, hayvancılık kadar önemli yer tutmamıştır. Sürülecek toprakları az da olsa her toprak parçası dikkatlice işleniyor, taşlardan temizleniyor ve ustaca yapılmış sulama sistemleri ile sulama yapılıyordu. Şimdi bile Karaçayda ve Malkarda dağ yamaçlarında eskiden yapılan ve alan olarak oldukça büyük yer kaplayan arazilerin kalıntılarını görebilirsiniz.

Karaçay Malkarlıların komşu halklarla kültürel ve ekonomik bakımdan çok yakın ilişkileri bulunuyordu. Bu ilişkilerinin sonucu olarak da, sık sık karma evlilikler ortaya çıkıyordu. Bu da değişik etnik gruplar arasında akrabalık bağlarına yol açılıyordu.

Kültür, Eğitim ve Bilim

Karaçay Malkar halkının tarihi ve kültür mirası, Kafkasya'nın diğer halklarının ve bütün Türk dünyasının kültüründen çok şey içermektedir. Böyle oluşunu mitolojik, epik destanlarda ve diğer folklor ürünlerinde, aynı zamanda yüksek dağ tepelerini, denizlerini ve uçsuz bucaksız Avrasya bozkırlarını anlatan eski dini söylevlerinde görülebilir. Dini metinlerde ön planda yer alan bütün Türk tanrıları "Tengri" [Teyri], Umay vs. Eski kültür kaynakları dünyanın önde gelen Hıristiyan ve Müslüman dini akımlarının etkisi altında kalmıştır. Bunların kalıntıları Karaçay ve Balkar halkının gelenek ve göreneklerinde, milli oyunlarında, görüş ve düşünce yapısında görülebilir. [s.11] Eski dönemlerde, Karaçay Malkarlıların ataları yazıya sahip olmuşlardır. Bu yazılar Karaçay ve Malkarın bir çok yerinde bulunan ve VII-XII.. yüzyıllara ait yazılı taşlarda görülebilir. Bu yazılı taşlar, "Bulgar Yazılı Taşları" şeklinde adlandırılıyorlar.

XVIII. yüzyıl başlarında Karaçay Malkarlılar Arap alfabesini kullanmışlardır. Bu açık bir şekilde, Holam köyünde bulunan 1715 yılında yazılmış "Holam Yazısı"nda gösteriliyor. Daha bunun gibi birçok yazılara rastlanmıştır. Günümüzde ise Karaçay Malkarlılar Rus alfabesini kullanıyorlar. Eski SSCB halkları arasında Karaçay Malkarlılarda yüksek okul tahsili görmüş olanların sayısı diğer halkların okuma oranına bakılırsa [yüzde olarak] birinci sırayı teşkil etmektedir.

Karaçay Malkarlılar Hakkında Eski Bilgiler

Karaçay ve Malkar/Balkar isimleri eski Kafkasya Bulgarlarından gelmektedir. M.Ö. II. yüzyıla ait eski Ermeni kaynaklarında "Kafkasya dağlarındaki Bulgar toprakları" şeklinde bir ifade geçmektedir. Arap yazarı İbn-Rusta X. yüzyılda yazmış olduğu bir yazıda, Gürcistan'ın uzak sınır boylarında "Tavlu-As" [Tulas] kabilelerinin yaşamakta olduklarını belirtmiştir. Tavlu-As yani "Dağlı-As" ismi Karaçay Malkarlıların kendilerine verdikleri isimdir.

Geçmişin ve XX. yüzyılın tanınmış bilim adamaları; Bizanslı Menander, G.A. Kokiyev vs. yazılarında Romalıların kullandığı en büyük ticaret yolarından birisinin Kuma nehri boyunca, Elbruz dağının yanından, Karaçay üzerinden ve Kolkhidiya'dan [Gürcistan] geçmekte olduğunu, yolun bu kısmına ise "Horuçon" denildiğini ve bu ismin Karaçay isminden alındığını yazmaktadırlar. Bilim adamı olan P. Butkov'un mevcut olan yazılarının incelenmesinde ise X. yüzyılda bugün az bir arazide yaşayan Malkarlıların, bugünkü topraklarının kuzeyinde de Malkarlıların yaşadığı belirtilmektedir.

1395/96 yılının dünya fatihi Aksak Timur ve onun vakanüvisleri Malkarlılara ve Karaçaylılara "As" demişler ve bunlara karşı acımasızca savaşmışlardır. Günümüzde bile, Karaçay Malkarlıların yakın komşusu olan Osetler, Karaçay Malkarlılara "Aslar" diye hitap ediyorlar.

1404 yılında, başpiskopos Johan Galonifontibus, Karaçaylılara "Kara Çerkesler" demiştir. Aynı adı onlara, 1643 yılında, gezgin Achangelo Lamberti de vermiştir. [s.12] [Bu sayfada Türklerin göçlerini gösteren bir harita var] [s.13] Eski dönemlerden XIV. yüzyıla kadar yazılı belgelerde Karaçay Malkarlılara "As, Bulgar, Kara Çerkes, Tavlu As" denildiği gözlenmiştir.

XIV. yüzyıl ve sonraki dönemlere ait Gürcü kaynaklarında, Malkarlılara "Basian" ve Malkarlıların yaşadığı ülkeye de "Basiania" denilmiştir. Bu adlar ilk olarak Tshavat Haçı'nda [Altın Haç] geçmektedir. Bu haçta, Aristav Riziya Kvenipneveli adlı birinin Basiania'da tutsak edildiği ve Ksansk boğazında yer alan Tshavat köyündeki Spasski kilisesinde toplanan fidye ile kurtarıldığı yazılmaktadır. 1745'te ise coğrafyacı ve tarihçi, Gürcistan kralının oğlu Vahuşti'nin yazdığı bir yazıda "Basiania" ve "Basianların" yaşantısını anlatmaktadır. "Basiani" ismi Hazar kabilesinin adı olan "Bas" ve sonuna Gürcü dilinde çoğul eki olarak kullanılan "ani" takısının getirilmesiyle oluşmaktadır.

1629 yılında Terski bölgesinin komutanı olan İ.A. Daşkov Moskova'ya iki mektup göndermiştir. Bu mektuplarda Malkarlıların yaşadığı topraklarda gümüş yatakları olduğunu yazmış. O günden itibaren kadar Malkar halkının adı resmi Rus belgelerinde "Balkar" olarak geçmektedir.

1639 yılında, Rus Çarının elçileri, Rusya'dan Gürcistan'a gitmek üzere yola çıkmıştır. Bu elçilerin adları; Pavel Zaharev, Fedot Elçin ve Fedor Bajenov idi. Onlar, bugünkü Tırnavuz şehrinin yanında bulunan El-Curt köyünde Karaçay prenslerinden olan "Kırımşavhal"ların evinde konuk olmuşlardır.

1643 yılında yine Terski bölgesinin komutanlarından M.P.Valinski'nin yazısında "Balkar kabaklarından [köylerinden]" bahsediliyor. 1651 yılında Rus elçilerinden N.S. Toloçanov ve A.İ. Yevlev, Gürcistan'a yolculuk yaparken Malkar prenslerinden olan Aydabolların evinde [Ogarı Malkar] iki hafta konuk olmuşlardır.

Ayrıca; Avrupa ve Rus bilim adamları ile gezginlerinin 1622, 1711, 1743, 1747, 1753, 1760, 1778, 1779, 1793-94, 1807 ve 1808 yıllarında yazmış oldukları notlarda ve belgelerde Malkar ve Karaçay halkı hakkında bilgiler olduğu görülmüştür.

Bilim adamı Kupfer 1828 yılında yazmış olduğu yazılarında Karaçaylıları "Çerkes" adıyla adlandırmıştır. Ayrıca 1639 ve 1692 yıllarında Gürcü ve Avrupa yazarları yaptıkları yolculuk notlarında Karaçay Malkarlılara "Dağlı Çerkesler" demişlerdir.

II. Bölüm

ETNOGENEZ [ETNİK OLUŞUM] NEDİR?

Etnogenez Nedir?

[s.14] Etnogenez, Yunanca asıllı bir sözcük olup iki bölümden oluşmaktadır; "Etnos" [halk] ve "Genezis" [gelişme] anlamına gelmektedir. "Etnogenez" terimi ise genelde "Halkın doğuşu" olarak bilinir. Her halkın etnogenezi zor ve uzun süreçlerde, yüzyıllar hatta binyıllar süresince, tarihi ve kültürel olarak zaman dilimleri içinde oluşuyor. Bunun için bir halkın ortaya çıkış sürecini, bir bilim dalının ele alınarak açıklanması olanaksızdır. Bu zor tarihi sürecin incelenmesi bitişik bilim dallarının verilerine, eski ve orta asırda yazılan belgelerin incelenmesine [yazılı kaynakların], arkeoloji, etnografya, folklor, antropoloji, maddi ve manevi kültürlerine, komşu milletlerinden araştırılan etnos ve onun ataları hakkında alınan bilgilere dayanılarak gerçekleşmektedir. Bu bilgilerin birbiriyle uyum sağlaması halinde ise doğru yön bulunduğu söylene-bilir. Tabii ki etnogenezin incelenmesinde en önemli faktör milletin konuştuğu dildir.

Dil Aileleri ve Dil Grupları Kavramı

Dünyadaki halkların dillerini Hint-Avrupa, Sami-Hami, Ural-Altay v.s. şeklinde dil ailelerine bölünmesi uygun görülmüştür. Bu dil ailelerinde gramer düzeni, morfolojik, fonetik, [s.15] sözlük formuna ve diğer parametrelere göre ayırıyorlar. Örneğin, İber-Kafkas dil ailesini; Kartvel gurubu, Abhaz-Adige gurubu, Nakh-Dağıstan gurubu vs. olarak ayırmışlardır. Türk dili ise Ural-Altay dil ailesine girmekte ve Kıpçak, Oğuz vs. gruplara ayrılmaktadır. Hint-Avrupa dilleri de Alman, Slav vs. ayrılmaktadır.

Bazen bir halkın doğuşunu, bu halkın adına benzeyen kabilelerle bağlantı kurarak açıklamaya çalışmak yanlış sonuçları ortaya çıkarmaktadır. Böylece çok sık görülen bir yanılma meydana gelmektedir. Bazı kavimlerin konuştuğu dil Kıpçak Türkçesi grubuna girdiği için bu kavimler Kıpçak Türklerinin torunları olarak adlandırılıyorlar. Fakat burada çok önemli bir şey unutuluyor. Türk dil gruplarının birçoğu Kıpçak dil grubunda sembolik olarak birleştirilmişlerdir. Bu gruba giren Türk boylarının tümünün aynı etnogeneze dahil oldukları söylenemez.

Etnogenezin Araştırma Kaynakları

Daha önce belirtildiği gibi, bir halkın doğuşu incelenirken, o halkın dili önemli faktör teşkil ediyor. "Halkın dili, halkın tarihidir" diye boşuna söylenmemiştir. Çok eskiden doğmuş olan dil, onu taşıyan halk ile zor gelişme yolu izlemiştir. Bu gelişme yolunda komşu dillerle karışmış, onları etkilemiş ve kendisi de bundan etkilenmiştir. Tarihte dil kaymalarının olduğu, bir dilin başka bir dilin etkisiyle asimilasyona uğradığı bilinmektedir. Ama buna rağmen bir çok dil kendisini koruyabilmiştir. İşte bu dilin saklanmış spesifik özellikleri etnogenezin temel kaynağı olarak sayılmasına neden olmuştur.

Etnogenezin ikinci temel kaynağını, eski yazılardan alınan bilgiler oluşturmaktadır. Bu yazıların yardımıyla, eski kabile ve halkların oturduğu bölgeler, bu bölgelere ait sınırların değişme süreci, başka bölgelere göçleri ve bunun sebepleri, başka halklarla karışmaları ve onlarla yaşamalarıyla ilgili bilgiler vs. Ama bir kabile ya da halkın, bir asırdan başka bir asra geçiş döneminde bu kaynaklar doğrultusunda aynı adla geçiş yapması çok nadirdir. Farklı tarih dönemlerinde yazılmış vakayinamelerde aynı kabilenin farklı bölümleri aynı adla geçmektedir. Bu bölümler bu dönemlerde daha önemli role sahip olmaya başlıyorlar ve bu sebepten dolayıdır ki eski vakayinamelerde yer almaktadırlar.

[s.16] Böyle bir sorunun araştırılmasında eski kabilelerden kalan anıtların, yani arkeolojik kaynakların rolü çok büyüktür. Bu anıtların arasında barınakların kalıntıları, tarım ve ev aletleri, silahlar ve diğer kabileler tarafından kullanılan aletler de olabilir. Asırlar geçtiği halde bu aletlerin bir çoğunu halkların hala kullanıldıkları sıkça görülebilir. Etnogenezin araştırma sürecinde aletlerin spesifik özelliklerine göre bu süreç içindeki yerleri tespit edilebilir.

Bir çok arkeolojik belirtinin toplamı, cenaze törenleri, önde gelen arkeolojik belirleme, yaşam sürecinde kullanılan aletler, adetlere göre yapılmış barınaklar, kıyafetlerin hazırlanışı, çeşitli süsler vs. belirli bir zaman dilimi içerisinde, belirli bir dönemde yaygın olan arkeolojik kültürün belirtileridir. Arkeolojik kültürünü, eski kabilelerin ve halkların etnografyası [halkı tanımlama] olarak sayılması öngörülmüştür. Böylece, arkeolojik eserlerin ve eski dönemin arkeolojik spesifiğinin yansıması bugünkü halkların etnografyasında bulunmaktadır. Halkların kökenlerini araştırılmasında değeri biçilmez bir kaynak oluyor. Bir çok etnografya verileri, yemeğin hazırlanması ve kullanma tarzı, kıyafetlerin ve ayakkabıların biçilmesi, konutların geleneksel biçimleri, mitolojik ve dini örf adetler, etnik özelliklerin belirlenmesinde dil ve arkeoloji kadar büyük önem taşımaktadır.

Bir halkın etnografyası, o halkın geleneksel kültürünün, asırlarca yan yana yaşayan halkların ortak yaşayış ve birbirine karışan kültürlerinin göstergesidir. Etnogenezin araştırılmasında folklor da çok önemli bir yere sahiptir. Folklor da bu halkın yaşantısını ve hayat tarzını yansıtmaktadır. Folklorun birçok konusu asırlar boyunca üst üste, tabakalar oluşturarak çeşitli tarihi olaylar ve olgularla zenginleşiyor ve sıkça değişmeye uğruyor. Fakat halkın masalları ve efsanelerinde tarihi gerçekler bulunabilir ve oluşan tabakalardan arındırılabilir. [s.17] [Bu sayfada Orta Asya'dan Kafkasya'ya kavimler göçünü gösteren bir harita var].

Karaçay Malkarlıların Etnik Oluşumu Hakkında Yapılan Çalışmalar

[s.18] Karaçay Malkarlıların etnik kökeni, Kafkasya tarihinin araştırmalarında karşılaşılan en zor problemlerden birisidir. Türk dili ailesinden bir halkın, orta Kafkasya'nın en yüksek bölgesinde yer alması, Kafkas ve İrani [Oset] dillerinin olduğu bir ortamda yaşaması, geçmişin ve günümüzün birçok bilim adamının, bu halkın tarihi ve kültürünün nasıl oluştuğu konusu dikkatini çekmiştir. Problemin zorluğu ise farklı ve birbirini dışlayan varsayımlar doğmasına neden oluyordu. Bu durumun oluşmasının sebebi ise bu problemin sebeplerinin bir araya toplanıp üzerinde yeterince araştırılma yapılmamasındandır. Varolan sebepler; yazılı kaynaklar, arkeoloji, antropoloji, etnografya, topo-hidronim [yer, dağ, boğaz, nehir, göl vs. gibi isimler], folklor ve bunlara yakın olan bilim dallarıdır.

1959 yılında SSCB Bilim adamları toplantısında Karaçay Malkarlıların etnik kökenleri hakkındaki problemler aydınlatılmaya çalışılmıştır. Ama bu toplantıda bile konuya, ilgili bütün veriler göz önüne alınarak bakılmamıştır. Birçok varsayım, yüzeysel ve tesadüf sonucu elde edilen olgulardan oluşmaktadır. Bunların içinde en uygun olanı kökeni Kıpçaklardan geldiği teorisidir. İşin aslı ise, Kıpçakların Güney Rusya bozkırlarında XII. yüzyıldan beri yaşadıkları bilinmektedir. Kuzey Kafkasya'da ise, özellikle de Kuzey Kafkasya'nın orta kısımlarında, Kıpçaklardan kalmış ne yazılı belgelerde, ne de arkeolojik eserler rastlanmıştır. Kıpçakların, antropolojik özellikleri de Karaçay Malkarlılara uyum sağlamamaktadır. Kıpçak ve Karaçay Malkar dilleri arasında da vardır. Kıpçakların dili Türk dilinin yumuşak şivelerindendir. Karaçay Malkarlıların dili ise sert şivelerindendir. Bu toplantıda ağırlık verilen başka varsayım, Karaçay Malkarlıların etnik kökeninin Bulgarlardan geldiği idi.

Bu toplantıda birçok eksiklikler olmasına rağmen, sonuçta Karaçay Malkarlıların başlangıçta kadim yani otokhton Kafkasya halkı olduğu ve sonradan Kafkasya yerlileri, İrani ve Türk kabilelerinin karışımından oluştuğu sonucuna varılmıştır.

III. Bölüm

MALKARLILARIN GEÇMİŞTEKİ ADLARI VE YAŞADIĞI BÖLGELER

Türk Kabilelerinin Geleneksel Kültürünün Oluşumu

[s.19] Etnografya biliminin en önemli bölümünü, geleneksel halk kültürünün kaynaklarını retrospektif [geriye dönüş] metodu ile yapılan analizi teşkil etmektedir. Geçmişe, bugünkü kültürün özgül çizgileri ile bakma gerçekten de önemli tarihi bilgileri elde etme olanağı verir.

Bu metodu kullanarak Türk halkının geleneksel kültür kaynaklarını belirlemek amacıyla aşağıdaki maddi ve manevi kültür özelliklerini gösterebiliriz;
Ölüyü [cesedi] kurganlarda, ağaç kesmelerde ve kütüklerde saklama,
Ölen kimse ile birlikte bir atı kurban kesme, ölünün gömüldüğü yere at eti, kımız ve ayran gibi yiyecek ve içeceklerin de konulması adeti,

Keçe çadırlarda yaşama, keçe ürünlerinden kıyafet ve ev hayatında kullanılan malzemeler vs. Göçebe hayatın sürdürülmesi, küçük baş hayvanlar, atlar vs yetiştirilmesi...

Bu özgün özelliklerin kronolojik ve coğrafik kaynaklarını araştırmaya başlarken, şu olguyu göz önünde tutmamız gerekmektedir. Türk halkının eski memleketi olarak sayılan Altay'da bu özelliklerin varlığına ne arkeolojik ne de başka belirtiler delillere rastlanmıştır.

[s.20] Bütün bu olguların toplamı doğrultusunda, biz şu sonuca ulaşıyoruz; Türk boylarının eski yurtlarını ve onların kültürünü başka bölgelerde aramamız gerekiyor. Bu bölge ise Volga ve Ural nehirlerinin arasıdır. Bu bölgede M.Ö. IV-III. Binlerde, "Kurgan" ve "Yam" [kuyu] arkeolojik kültürü doğuyor. Bu kültürde Türk boylarının daha önce belirtilen özelliklerinin birleştiği gözleniyor. Hiçbir Hint-Avrupa halkının karakteristik özelliği, yukarıda belirttiğimiz özgün özelliklere, ne geçmişte ne de günümüzde uymamaktadır.

Bununla birlikte bu olgu, Türk halklarının, aynı zamanda Karaçay Malkar halkının tarihi ve kültür miraslarının araştırılmasında prensip olarak önem taşımaktadır.

Proto-Türk Boylarının Yaşadıkları Bölgeler ve Birbirleriyle Olan İlişkileri

M.Ö. III.yüzyılda, Volga ve Ural nehirleri arasında oluşan kurgan ve yam kültürünün zamanla komşu bölgelere de yayıldığını görüyoruz. Kuzeye doğru yayıldıkça Fino-Ugor kavimleri olan Mariler, Mordvinler vs ile ilişkiye girmişlerdir. Batıya doğru yayılmış; Dneper, Dnester ve Tuna nehirlerinin ve bunların kollarının çevresinde yaşayan eski Slav kavimleriyle karışmıştır. Kurgan kültürünün yerleşimi ve yayılması doğu ve güneydoğudaki bölgelerde de görülmüştür. Bu kültür ve bu kültür taşıyıcıları, Orta Asya'nın içine doğru Kazakistan, Altay dağları ve Türkmenistan'ın güneyinde de görülmektedir. Bu bölgelerde yam kültürüne çok yakın olan ve etnogenetik olarak homojen olan afanasyevo arkeolojik kültürü doğuyor. Bu isim Minusinsk çukurluğunun yanındaki Afanasyevo dağının adından gelmektedir. Eski Kurgan kültürü sahiplerinin Avrupid görünümü, doğuya doğru ilerledikçe Mongoloid tipe kaymıştır. Fakat, M.Ö. VIII. yüzyılda, Altay dağlarında karışmamış Avrupaid tipli insanlara da rastlanabilmiştir.

[s.21] [Bu sayfada, Kurgan kültürü sahiplerinin [Kimmer ve İskitlerin] Ural ve Volga nehirleri arasındaki bölgeden Kafkasya üzerinden Doğu Anadolu bölgesine göçlerini gösteren bir harita var]

[s.22] Asırlar akıp gittikçe, Asya ortasındaki Kurgancıların Avrupaid görünüşleri de Mongoloid tipine kaymıştır. Aral bozkırlarının ve Güney Türkmenistan'ın üzerinden geçerek eski Türkler [Kurgancılar], komşu bölgelere İran ve Afganistan'a nüfuz etmişlerdir. Bunlar İran dilli kabileler ve halklar ile karışmışlar, etnik-kültür ilişkilerine girmişlerdir.

Yerleşme süreci içerisinde Kurgancılar sadece kültür ilişkileriyle sınırlı kalmayıp, eski Hint, İran, Fin-Ugor, eski Slav ve Kafkasya dilleriyle de dil ilişkilerine girmişlerdir. Bu durum, yukarıda belirtilen dillerde birçok Türkçe kökenli sözcüklerin olması ve öte yandan Türk dilinde de bu dillere ait sözcüklerin bulunması olgusuyla açıklanabilir.

Bütün varolan arkeoloji, etnografya, etno-toponimi bilimlerinin verileri ve diğer olgular Altay dağlarının bir kısım Türk kabileleri için ülke olduğunu açıklıyor. Zaman içerisinde Türk kabileleri bu bölgeden geriye [batıya] doğru askeri ve barış hareketlerini başlatmışlardır. Bu hareketler eskiden yaşadıkları Ural dağları ve güney Rusya bozkırlarıdır.

Proto Türkler ve Kafkasya-Maykop Kültürü

Kurgancılar [eski Türkler], Kafkasya bölgesi tarafında da geniş bir alana yerleşmişlerdir. Burada eski Kafkasya kabileleriyle karşılaşmışlar ve onlarla etnik, kültür ve dil ilişkilerine girmişlerdir. Kafkasya kabilelerinin daha önceki dönemlerde mezarlarının üzerlerine kurgan yapma adetleri yoktu. Kafkasya ve Anadolu'daki kurganları, bugünkü Türk boylarının ataları olan Kurgancılar yapmışlardır.

Türklerin çok eski çağlarda Kuzey Kafkasya'da yaşadıklarının arkeolojik kanıtı, M.Ö. IV. bin'de yapılmış "Nalçik mezarlığı"dır. Bu mezarlık "Zatişye" [sessizlik] bölgesindedir. Burada şu anda Nalçik kurulmuştur. Bu mezarlıkta tespit edilen bulgular Kafkasya kabilelerinin ve Kurgancıların birbirleriyle yakın ilişkilerde olduklarını ortaya koymuştur. Kurgancılardan kalma eski arkeolojik kalıntılar, Çeçen-İnguş ülkesindeki Mekenski köyü yakınında, Kabardey'de Akbaş ve Kişbek köyleri yakınında, Malkar ülkesinin Bıllım köyü yakınında, [s.23] Krasnodar ve Karaçay-Çerkes bölgelerinde [Kelermeski, Novolabinski, Zubovskiy köyleri ve Aşağı Cögetey şehrinin yanında] oldukça fazladır. Kuzey Kafkasya'da Kurgancıların arkeolojik komplekslerin sayısı 35'ten fazladır.

Tarihi, arkeolojik ve etno-kültür veriler, beş bin yıl önce, proto Türklerin Kuzey Kafkasya'da yaşadıklarını göstermektedir. M.Ö. III. bin ortalarında Kuzey Kafkasya'da "Maykop" arkeolojik kültürü oluşmuştur. Bu "Maykop" adı, Maykop şehri yakınındaki kurganın adından gelmektedir. Maykop arkeolojik kültürünün, "kurgan kültürü" olduğunu özellikle belirtmemiz gerekir. Ama kurgan eskiden beri Kafkasya'ya has değildir. Kurgan kültürünün kökeni bozkırların etno-kültür belirtileridir. Maykop kültürü başlangıç dönemlerinde bozkırdaki şeklini ve defin töreni özelliklerini korumaktadır. Yassı ağaç ile kaplanmış toprak çukurlarda, ağaç kavuğundan organik maddelerden veya saf sarı maden döşek yapılarak defnediliyordu. Bu dönemdeki kurganlarda daha taş malzeme kullanılmıyordu. Ancak daha sonra, M.Ö. III. bin sonlarında, Maykop kültüründe, yerli defnetme törenlerinin özellikleri görülebiliyor. Bu özellikler; Kurganın temeline taşlar yerleştirilmesi, mezar içine taşlardan döşek yapılması, toprak kurganın içinde küçük taş kurganların yapılması v.s olarak gösterilebilir. Ama kurgan şekli ve yapılan tören değişikliğe uğramamıştır. Kurgancıların tesiri o kadar büyüktür ki, taş sandığı ve taşlardan yapılan yapıtlar defnetme törenleri olarak toprak kurganının altında kalıyordu. Bunu açıkça Novoslobodnenski köyünün yanındaki kurganda görebiliriz.

Kendine özgü etno-kültür özellikleri olan kurgan kültürü M.Ö. IV. bin sonlarında Anadolu'ya da nüfuz etmeye başlamıştır. Daha önce bilinmeyen ve yeni oluşan bu kültüre ait eserler Suriye'nin kuzeybatısında yer alan Amun ırmağı vadilerinde, [s.24] Hatay şehrinde ve Amanos dağı eteklerinde, Türkiye ve Suriyede bulunan Norsun ve Koruk tepelerinde ve diğer bölgelerde bulunmuştur. Buraya bu kültürü taşıyan halk, kendi adetleri ile büyük baş hayvancılık ve at yetiştirme gibi özellikleriyle nüfuz etmişlerdir.

Proto Türklerin Kafkasya Ötesi ve Ön Asya Hareketleri

M.Ö. III. bin'in son üçte birinde, Kurgancılar, kuzeyden Güney Kafkasya'ya, Derbent geçidinden Dağıstan ve Krasnodar bölgesine nüfuz etmişlerdir. Bu geçit yolu, Dağıstan'daki Novotitarovski ve Utamış köylerinin yanındaki kurganlar aracılığı ile gözlenebilir.

Kafkasya Ötesi'ndeki arkeologlar bu bölgede kurgan kültürünün oluşmasını birdenbire olduğunu görüş birliğiyle kabul ediyorlar. Söz konusu kültürün de yabancı bir kültür olduğunu ifade ediyorlar. Bu anıtlar, Kafkasya Ötesi'nin birçok bölgesinde görülmektedir. Bunların en eskilerini ise Gürcistan'daki Bedeni köyünün yanındaki kurgan ve Azerbaycan'ın üç tepe kurganı vs. oluşturmaktadır.

Kurgan kültürü buradan güneye doğru ilerleyerek Anadolu'daki Urmiye gölüne kadar gelmiştir. Kafkasya Ötesinde ve Anadolu Kurgancılar ilk defa yerleşik hayat tarzı sürdüren çiftçilerle karşılaşıyorlar. Gayet doğal olarak bu iki kültürün ortak yaşayışlarından kaynaklanan etnik ve kültür karışması söz konusudur. Tabii ki, bu karışmanın sonucu olarak da, yerleşik hayat tarzı sürdüren çiftçilik ile hayvancılıkla uğraşan bir toplumun meydana gelmesi söz konusudur. Yani, iki ayrı ekonomi faaliyetinin bir yapıda kaynaştığı görülmektedir.

Bu ortak yaşayış, Mezopotamya bölgesinde bütün dünyaca bilinen Sümer [Somar, Suvar] uygarlığının doğmasında büyük bir itici güç olmuştur. Kuzey Kafkasyalılar ile Sümerler arasında yakın bir kültür ve ekonomik ilişki oluşmuştur. Sümer şehirlerindeki kurganlar ile Maykop kurganlarında bulunan Fakat ne gariptir ki, bu tür eşyalara, Sümer ülkesi ile Kuzey Kafkasya arasında kalan ülkelerde; Kafkasya Ötesi'nde ve Kuzey Kafkasya'nın diğer bölgelerinde rastlanmamaktadır. [s.25] [Bu sayfada harita var] [s.26] Maykop kültürünü oluşturan ile Sümerler arasındaki ilişkiler, çok eski çağlarda birbirlerinden kopmuş olan eski Türk kabilelerinin bir süre sonra eski yurtları olan Kuzey Kafkasya ve bitişiğindeki Avrasya bozkırlarında tekrar birleşme ile kurulan ilişkiye benzemektedir. Bu ilişkiler transit karakteri taşıdığı fikrini oluşturuyor. Belki bunun açıklanması onların örf ve adet, kültür yakınlıkları olduğunu göstermektedir.

Sümerlerin, eski Türk kavimlerinden biri olduğunu doğrulayan birçok bulgu vardır. Bundan dolayıdır ki, onların dillerinde birçok Türkçe sözler bulunmaktadır. Bunlar hakkında geçmişin ve günümüzün bilim adamları bir çok yazı yazmışlardır.

Sümer Dili ile Karaçay Malkar Dili Arasındaki Benzerlikler

Sümerlerden kalan çivi yazılı metinler birçok bilim adamı tarafından analiz edilmiştir. Bu analizler sonucunda Sümer sözcüklerinin çoğu, genel olarak Türk lehçelerinde kullanılan sözcüklerin aynısıdır. Hatta, Karaçay Malkar sözcükleri ve bazı deyimleri de aynen tekrarlanmaktadır. Örneğin; Gılgamış [Gilgameş/Bilgameş] destanında şöyle bir Karaçay Malkar deyimi kullanılıyor, "soyum eteyik" yani "hayvan keselim" veya Gudey tanrıya ithaf edilen bir yazıda M.Ö. 2400 yılına ait bir yazıtta şu Karaçay Malkar sözcüğünü okuyabiliyoruz: "zanımdagınnan" yani "yanımdakinden". Bunun gibi birçok benzerlik vardır.

Buna benzer 100 kadar sözcük vardır. Sümer dili ve Karaçay Malkar dilleri arasındaki akrabalığını ispat etmek için yukarıda verilen örnekler yeterlidir.

Elimizdeki bütün bilimsel veriler bize, Kurgancıların [eski Türklerin] yerleşmelerinin, eski Türk boylarının dağılımından sonra ortaya geldiğini gösteriyor. Eski Türk birliği ilk bakışta Kurgan-Afanesyevo etno-kültür birliğiydi. Kronolojiye göre bu dağılım Hint-Avrupa birliğinin dağılımı ile aynı zamanlarda oluyordu. Türk ve Hint-Avrupa dilleri arasındaki bazı benzerliklerin, bu süreçlerde ortaya çıkan çatışmaların sonucu olarak dil alış verişinden kaynaklandığı düşünülüyor. 5000 yıl önce Kuzey Kafkasya topraklarında geçen tarihin bu kısmını biz Karaçay-Balkar halkının oluşumunda ilk aşama olarak görebiliriz

IV. Bölüm

KARAÇAY MALKARLILARIN ATALARI İSKİTLER VE SARMATLAR

Kurgan Kültürünün Varisleri

Güney Rusya bozkırlarında Kurgan kültürünün varisi, ağaç sandık [tabut] kültürü olduğu arkeolojik bilimi çoktan saptamıştır. Bu kültür adını kurganlardaki defin için kullanılan ağaç sandıklardan alıyor. [s.29] Orta Asya bozkırlarında ve Minusinsk çukurluğunda Kurgan-Afanasyevo kültürünün yerine etnik olarak bununla homojen olarak Andronova kültürü yer almıştır. Böylece Kurgan-Afanasyevo ve ağaç sandık ile Andronova dönemlerinde Türk kültürünün doğu ve batı gruplarına bölünmesi söz konusudur.

Kurgan ve ağaç sandık kültürlerinin varisleri İskit ve Sarmatlar olmuştur. Afanasyevo kültürünün sahipleri de büyük bir ihtimalle Massagetlerdir. Bunlar bugünkü Türkmenlerin [Türkmenistanlıların] ataları olarak sayılıyorlar.

İskitler Hakkında Genel Bilgiler

Doğu Avrupa, Ön Asya, Kafkasya, Güney Sibirya ve diğer bölgelerin tarihleri yaklaşık olarak beş asır İskitlerle bağlantılıdır. Avrupa medeniyetinin oluşmasında büyük rolü olan Antik Yunan devletinin oluşması bu zamana düşüyor. İskitler, Yunanistan ve onların yakın çevreleriyle yakından bağlıydılar. İskitya, Karadeniz kuzeyi ve Kırım bozkırlarını, Kuzey Kafkasya ve Ural dağlarını kaplamakla beraber orman ve bozkır bölgelerinde yaşayan kavimleri de kapsamaktaydı. Bu bölge, Ön Asya, Orta Asya ve Avrupa arasında kültür ve ticaret bağlarının oluşmasında bir halka görevini oluşturmaktaydı.

İskitya, Karadeniz kıyısındaki Yunan şehirleri ve erken Roma döneminin taşraları ile yakın ilişki içerisindeydi. İskitler, çevredeki kavimler ile kültür ve ekonomik ilişkileri kurarak aynı zamanda da bu kavimlerin sosyal hayatlarının gelişmesini ve kültür düzeylerinin yükselmesini sağlamışlardır. Bu kavimlerdeki askeri siyasetin ve düzenin pekişmesi ile askeri demokrasinin gelişmesine imkan vermiştir.

Eskiçağ Yazarlarına Göre İskitler ve Sarmatlar

İskitler ve Sarmatlar hakkında yazılı kaynaklar eskiçağ yazarlarına aittir. Bunların başlıcası; Herodotos, Hippokrates, Strabon, Ptolomeios vs.dir. Eski Yunan yazarlarının eserlerinde İskitler ilk sırayı alırlar. [s.30] [Bu sayfada harita var] [s.31] Bu yazarların hepsi Hesiod ve Eshil'den başlayarak, İskit ve Sarmatlara "at sağanlar, kımız içenler, at eti yiyenler vs." diyorlardı. Onların eserlerine göre bu kavimler göçebe hayatı yaşıyorlar ve arabaların üzerine geçirilen keçe çadırlarda barınıyorlardı.

Eskiçağ yazarlarının anlattıkların göre, bazı İskit kabileleri nehir vadilerinde yaşamakta ve buralarda tarımla uğraşmakta idiler. Ancak İskitlerin büyük çoğunluğu hayvancılıkla uğraşıyordu. Bunlara "İdareci/Yönetici/Hakim İskitler" deniliyordu. Çeşitli kabileler arasında özel sosyal tabakalar oluşmuştu ama bunların tümüne birden "İskitler" deniliyordu.

İskit devletinin yeraldığı bölgeyi, sınırlarını, nehirlerini, komşularını ve askeri harekatlarını açıklarken geçmişin yazarlarından hiçbirisi bunların dilleri hakkında hiçbirşey belirtmemişler. Bu yüzdendirki İskitlerin dilleri hakkında açıklama yapmak gerekirse günümüze kadar saklanan bazı özel isimlere ve terimlere, aynı zamanda nehir ve bölge isimlerine dayanarak acıklanabilir.

İskitlerin efsaneleri ve destanları onların doğuşu hakkında enteresan bilgiler vermektedir. Herodotos'un anlattığına göre, M.Ö. 484-425 yıllarında, İskitlerin bu topraklarda "Targitaos" adlı bir adamdan türediklerini, Targit'in ana ve babasının ise Dneper [Barisfen] nehrinin kızı ile İskitlerin şimşek tanrısı [Yunanlıların Zeus tanrısı ile eşanlamlı] olduğunu söylüyor. Targit'in üç oğlu varmış; Lipoksay, Arpaksay ve Kulaksay. Bu çocukların birincisinden Ahvat, ikincisinden Katior, üçüncüsünden ise Paralat İskitleri ortaya çıkmış. Bunların hepsi ise "Skolat" adı altında toplanıyormuş. Bu isimler açıkça Türkçe karakteri taşımaktadır. Bu adların açıklaması Karaçay Malkar diliyle ve diğer Türk lehçeleriyle yapılabilir. "Skolat" sözü, kuşkusuz eski Yunanlılar tarafından bozulmuş halidir. Bu söz başlangıçta İskit dilinde "shıltı" şeklindeydi. Bu söz Karaçay Malkar dilinde toplumun üst tabakası anlamına geliyor [KM ıshıltı: asil, soylu]. Bu üç kabilenin kökünün, bütün İskitlerin atası olan Targit'ten geldiğini biliyoruz.

Herodotos başka efsane ve rivayetler de duymuştur. Bura göre İskitler, Herakl ile belden yukarısı insan, aşağısı ise yılan olan bir kadından türemişlerdir.

[s.32] Herodotos, İskitlerin kökenini açıklamaya şöyle devam ediyor; "Bunla birlikte, benim geçerli olacağına inandığım başka bir rivayet daha var. Hikayeye göre Asya'da yaşayan göçebe İskitler, Massagetler ile olan savaşları kaybederek kaçmaya başlamışlar ve Araks nehrini geçerek Kimmer topraklarına gelmişler. Gerçekten de İskitler tarafından istila edilen yerlerin [Karadeniz kuzeyindeki bozkırlar] ilk bakışta Kimmerlere ait olduğu gözleniyor." Eskiçağ yazarları "Araks" olarak sadece bugünkü Aras nehrini değil, Sır-derya nehrini de kastediyorlardı. Şu halde Massagetler, İskitleri Ural dağlarının eteklerinde, yani eski Türk kültürünün doğduğu bozkırlarda sıkıştırmışlar ve buradan kovmuşlardı.

Kimmerler

Eskiçağ yazarları; Homeros, Hesiodos ve diğerleri Kimmerlere "at sağanlar" ve "at eti yiyenler" diyorlardı. Aynı zamanda kılık kıyafetleri, yaşantılarının Hint-Avrupalı kavimlerden farklı olduğunu da belirtiyorlardı. Kimmer tarihi iyi araştırılamamıştır ancak Kimmerlerin ile İskitlerin akraba kavimler oldukları kesin saptanmıştır. Arkeologlar, Kuzey Kafkasya'da Kimmerlere ait günlük ve çalışma hayatında, avda kullandıkları eşya ve silah kalıntıları bulmuşlardır. Bunların büyük bir kısmı Karaçay topraklarında Kart-Curt, Uçkulan, Teberdi, İndiş, Sarıtüz köylerinde bulunmuştur. Karaçay ülkesinde Kimmerlere ati arkeolojik buluntunun bu kadar fazla olması Karaçay Malkarlıların kökeninin araştırılmasında büyük önem taşımaktadır.

"Kimmer" adının etimolojisinin açıklanmasında, arkeolojik malzemeler de dil verilerini pekiştirmektedir. Kimmer sözünün aslı, Türk dilindeki "Karaçay" kelimesinin anlamında saklıdır. Türk dilinde "kara" sözünün bir anlamı da "büyük, güçlü, kudretli" demektir. "Çay/say" sözü Türk lehçelerinde "nehir" ve "nehir yatağı" anlamına gelmektedir. Bu açıklamadan, "Karaçay" sözünden "büyük, güçlü, kudretli, nehir" anlamı çıkmaktadır. Tarihte, bazı milletlerin adları nehir adlarından da oluşabilmektedir. Bu durum Türk dünyasında çok sık rastlanmaktadır. Nitekim, "Karaçay" sözü de "nehir adamları" anlamına gelmektedir. Ama Türk lehçelerinde nehire bir de "kam" veya "kem" kelimesi de kullanılmaktadır. Örneğin; Yenisey nehrine eskiden "Kem", Yenisey'in koluna da "Kemçik" deniliyordu. [s.33] Bu sözden, "su ile ayrılmış" anlamına gelen Karaçay Malkar dilindeki "ayrıkam" kelimesi oluşmaktadır. Buna benzer olarak, Tuna nehrinin bir diğer adı da "Kamçiya"dır. Böylece "Kam-er", veya "Kim-er" sözlerinin Türk dilinde "nehir adamı" anlamına geldiğini ortaya çıkmaktadır. "Suv-ar", "Sub-ar [Sümer], "Bulg-ar" [Balkar] sözleri yine bu şekilde oluşan sözlerdir.