KARAÇAY - TÜRK DÜĞÜNÜNDEN BİR MOTİF: ALGIŞ
H. ÜLKER Kuman -
Kıpçak Türkleri'nin bir dalı olan Karaçay Türkleri folklor; örf, adet
ve an'aneleri ile dikkat çekici bir boydur. Bugün bile Ortaasya menşeli
kelimelerle kurulan cümleler ile konuşmaları ilgi çekicidir. Rasonyi,
Arat ve diğer dil - kültür, tarih ilim adamlarınca Karaçay lehçesi
Kıpçak karakterinde olan diller grubunda" tasnif edilmektedir(1). Bu
lehçenin gramer hususiyetleri de Saadet ÇAĞATAY tarafından izah
edilmiştir(2). Buna rağmen Karaçay Türkçesi hakkında maalesef bugünfazla
araştırma yapıldığı söylenemez. Burada "Karaçay-Malkar Türklerinde
Hayvancılık ve Bununla ilgili Gelenekler" adlı eseri neşreden Ramazan
KARÇA ve H.Zübeyr KOŞAY'ı konumuzla ilgili bu hizmetlerinden ötürü saygı
ile anmak isterim.(3) Prof. Dr. Bahaeddin ÖGEL, Karaçay Türkçesinden aldığı bir kelimeyi (=bişlak) bakınız nasıl değerlendiriyor: "..
Bışlak sözü öyle anlaşılıyor ki peynir anlayışını karşılayan en eski
TÜRKÇE söz idi. Bu Türkçe söz, Arapça gerçek karşılığı verilmiş olarak,
ilk defa İbnü-Mühenna Lügatında görülür (...) Afyon Emirdağındaki
Karaçay aşiretînden derlenmiş olan bu bışlak sözü, Türk kültür tarihi
bakımından önemli bir belgedir"(4). Biz de, "bışlak" gibi daha çok
kelimenin metin neşri yoluyla kültür tarihçilerimizin hizmetine
sunulabileceği inancıyla, derleyebildiğimiz üç algışı yayınlıyoruz. Bu
yazımızda Karaçay Türklerinin düğünlerinde söyledikleri "ALGIŞ"ı,
Türkiye Türkçesi ile karşılaştırmalı olarak sunacağız. Görüleceği gibi,
kelimelerin çoğu, cümlenin gidişine göre anlaşılacaktır. Biz metinleri
elimizden geldiğince kelime kelime vermeye çalıştık, yine de bir sözlük
kısmı koymayı uygun gördük. Algış (Dua) : Gelin damat evine
geldiğinde yapılır. Algış yapılacağında, düğün evinden bir tas hoşaf
veya su (tatlılandırılmış) alınır, ve algış yapacak kişi, elinde Algış
Ayak (dua tası), algışa başlar. Algış bittiğınde gelin eve girer. Orada
bulunanlar da (daha ziyade gençler), AMiN diyerek bu tastan içerler.
Algışlardaki dilekler, Karaçay Türk toplumunun yapısına ait içtimaî
yardımlaşma müessesesini yansıtır niteliktedir. Yeni kurulan aile için
olduğu kadar, bütün toplum içinde iyi dilekler vardır. Algışa bütün
olarak baktığımızda aklımıza Dede Korkut'un "soylama"ları gelmektedir. Elimizde
üç çeşit algış olup, bunlardan ikisi Konya/Sarayönü kazasına bağlı
BAŞHÜYÜK Kasabasında. tarafımızdan derlenmiştir. Diğeri ise Tokat/Artova
kazasına bağlı ARPACI - KARAÇAY köyünden Zekeriya ATLI tarafından
gönderilmiştir. Sayın Atlı`nın gönderdiği metnin kısalığı ve kopukluğu
dikkatimizi çekti. Yaptığımız araştırmada, eskiden beri süregelen bu
adetin Arpacı ve Tokat'a bağlı ÇÎLEHANE - Karaçay Köylerinde artık
uygulanmadığını öğrendik. Başhüyük Kasabasında ise bu adet halen
sürmektedir. Metinleri, üzerlerinde herhangi bir düzeltme
yapmaksızın derlediğimiz şekliyle sunuyoruz. Türkiye Türkçesine çevirme
esnasındaki hatalarımızın mazur görüleceğini ümid ediyoruz. ALGIŞ AYAK Allah hayırlı uğurlu etsin Bek bitsinle sabanla Aşamasın gabanla Caşamasınla amanla Butun burub oltursun Olturgan cerinde urçuk toltursun Kaynanasın, kaynatasın aytganın etmese Cılay burula oltursun. At berse çabuuçusun bersin ît berse kabuuçusun bersin Koy berse cünlüsün bersin Eçgi berse sütlüsün bersin Baltanı balağa urub Andan da tarıga urub Andanda nença bürtük cabışsa Allah ança igilik bersin Köb igiliğigizge cümle Müslüman bılay kelsin Darısı da gençleni basma bolsun. DUA TASI (Türkiye Türkçesi) Allah hayırlı uğurlu etsin Çok büyüsün ekinler Yemesin böcekler Yaşamasınlar kötüler Dizin büküp otursun Oturduğu yerde kirman eğirsin (doldursun) Kaynanası ve kaynatasının dediğini yapmazsa Ağlaya sızlaya otursun. At verse koşucusunu versin Köpek verse ısıranını versin Koyun verse yünlüsünü versin Keçi verse sütlüsünü versin Baltayı bala vurup Ondan sonra darıya vurup Ondan da ne kadar tane yapışsa Allah o kadar iyilik versin Çok iyiliğinize cümle müslüman böyle gelsin Darısı da gençlerin başına olsun. Kaynak Kişinin, Adı: Hamza AYDIN Yaşı: 54 Derleme tarihi: 03.03.1982 D.yeri: Tokat/Artova Arpacı - Karaçay Köyü ALGIŞ AYAK Voy, töhtagan tohtasın, tohtamagan da bek süygenin cabsm... Algış, ayak, bal ayak kolubuzga alayık tilibiz bla calayık. Allah'dan kelgen kıyıllıkladan barıbız da kengde kalayık. Voy, bu kelin bu üyge sıylı kelsin, süyülüb kelsin, eter işin bile kelsin. Voy.
bu kelin bu üyge nek boldu degenni, tauga barıga eşeği bolmasın, bolsa
da sırtı cavur bolsun. Balaları ua kalmay barıda gavur bolsun. Bek bitsinle sabanla, aşamasın gabanla, sabanlanı başına karış cetmesin, tübünden bogene ötmesin. Voy, bu kelin tabsın eğizleni, caşı ceksin ögüzleni, kızı ursun küyüzleni. Voy, bu kelin bu üyge iği bolsa, butlay urçuk toltursun, iği ua bolmasa cılay burula oltursun. Ulludu bu ayaknı hurmeti, munu hazırlagannı ua eki dünyada carık bolsun beti. Voy, men algış etalmayma, Ulu Allah algış etsin, sıylı paygambar amin desin, Allah barıbıznı da kesiğiz süygença etsin. DUA TASI (Türkiye Türkçesi)
Heyy, duran dursun, durmayan da en sevdiğini kapatsin (mezara koysun). Dua tası, bal tası, elimize alalım, dilimiz ile y alay alım, Allah'dan gelecek acılardan hepimiz de uzakta kalalım. Heyy, bu gelin bu eve güzel ahlakla gelsin, sevilip gelsin, yapacağı işi bilip gelsin. Heyy,
bu gelin bu eve niye oldu diyenin, dağa gitmeğe eşeği olmasın, olsa da
sırtı yara olsun. Çocukları da hiçbiri kalmadan hepsi de gavur olsun. Çok büyüsün ekinler, yemesinler böcekler, ekinlerin başağına karış yetişmesin, altından kuşlar geçmesin. Heyy, bu gelin doğursun ikizleri, oğlu taksın öküzleri, kızı dokusun halıları. Heyy, bu gelin bu eve iyi otursa, butu kadar kirmanları eğirip.doldursun, iyi olmasa ağlaya sızlaya otursun. Heyy, büyüktür bu tasın hürmeti, bunu hazırlayanın da iki dünyada aydınlık olsun yüzü. Heyy.
ben dua edemiyorum, ulu Allah dilesin, ahlakı güzel peygamber amin
desin. Allah hepimizi de kendi sevdiğimiz (istediğimiz) gibi etsin. Kaynak kişinin Adı: Yaşar TEZCAN Yaşı: 40 Derleme tarihi: 25.12.1982 D.yeri: Başhüyük Kasabası ALGIŞ AYAK
Kelgen kelin nasıblı bolsun İgilikni beri etsin Amanlıknı keri etsin Butun burub oltursun Butlay urçuk toltursun Işara kelsin, küle kelsin Eter işin bile kelsin Kelgen cerin süe kelsin Kelgen kelin kutlu bolsun Köb cönesin, curtlu bolsun Bek cabışsın eri bla Et bolğança teri bla Eter işin terk toltursun Absınlaga ülgü toltursun Har kimda anı ariu körsün Al tabganı tayakçı bolsun Izı bla tarakçı bolsun Tayakçı tayak tutsun Tarakçı tarak tutsun Akılları tüz bolsun Ömürleri cüz bolsun İşge ürensin kolları Halk bla bolsun colları Eşikge çığıb camcı urgan Atga minib kamçı urgan balaları bolsunla Amanladan keng kalsınla Aşgılıkga bek çapsınla Nasıbnı köb tabsınla Tabuuçu bolsun eğizleni Caşı çeksin öğüzleni Kızı ursun küyüzleni Allah bersin öğüznü tarthanın atnı çaphanın işgoknu atganın koynu tüklüsün iynekni sütlüsün Kelgenleni oolları mamukdan Caşaulan bolsun zaukdan Kuuançıbız har künde bılay bolsun Bu kuuançga kelgen nasıbdan tolsun Nasıb halkdan ketmesin Kıyıllık halkga cetmesin Kelgenleni colları mamur bolsun Caşau bolsun birlikte Bolayık birbirin süymeklikde Carısınla cürekle Tüz bolsunla niyetle Kabul bolsun aşgı tilekle Tüz niyet caşasın Zarnı küye asasın Kozlamagan tişi kalmasın Cazıbız cavumlu bolsun Künübüz künlü bolsun Kışıbız karlı bolsun Halkbız mallı bolsun Harzatıbız barlı bolsun Kabırıbız nurlu bolsun Kartlanbız akıl iş üretsinle Caşla kızla da anı etsinle Halal kıyın aşayık Birbiribizge boluşayık Allah süygenleden bolayık Bek bitsinle sabanla Aşamasın amanla Başlarına karış cetmesin Tüblerinden cilan ötmesin Etgen muratları tabsınla Birbirin caratsınla Suu bla mürzev birbirine caraşganı kibik Alay caraşsınla Ulludu bu ayakm hürmeti Carık bolsun munu etgenni beti Algışcıla algış etsinle Aminçile amin desinle Amin değen tilegin tabsın Amin demegen tilin kabsın Men algış etalmayma Sıylı paygambar amin desin Ulu Allah kabul etsin Bu hoşap bargan cerge Avruu barmasın. DUA TASI (Türkiye Türkçesi) Gelen gelin nasibli olsun İyiliği beri etsin Kötülüğü geri etsin Dizin büküp otursun Butu kadar kirmanları doldursun Tebessüm ederek, gülerek gelsin Yapacağı işi bilerek gelsin Geldiği yeri severek gelsin Gelen gelin kutlu olsun Çok çoğalsın yurtlu olsun Kocası ile beraber olsun Etin deriyle olduğu gibi Yapacağı işi tez bitirsin Eltilere elbise (çeyiz) doldursun Herkes onu güzel görsün İlk doğurduğu koyuncu olsun Koyunca sopa tutsun Sonraki dokumacı olsun Dokumacı tarak tutsun Akılları düz olsun Ömürleri yüz olsun İş öğrensin kolları Herkesle (halkla) beraber olsun yolları Kapıya çıkıp camcı (kepenek) silkeleyen Ata binip kamçı vuran çocukları olsun Kötülerden uzak kalsınlar İyiliğe çok koşsunlar Nasiblerini çok bulsunlar Doğursun ikizleri Oğlu bağlasın öküzleri Kızı dokusun halıları Allah versin Öküzün çekenini Atın iyi koşanını Silahın atanını Koyunun yünlüsünü İneğin sütlüsünü Gelenlerin yolları pamuktan Hayatları olsun sağlıkta Sevincimiz her gün böyle Bu sevince gelen nasibden dolsun Nasib halkdan gitmesin Kötülük halka gelmesin Gelenlerin yolları mamur olsun Hayat olsun birlikte Olalım birbirimizle sevgide Yansınlar yürekler Doğru olsun niyetler Kabul olsun iyi dilekler Düz niyet yaşasın Kıskançlığı güve yesin Doğurmayan dişi kalmasın Yazımız yağışlı olsun Günümüz güneşli olsun Kışımız karlı olsun Halkımız mallı olsun Herşeyimiz varlı olsun Kabirimiz nurlu olsun İhtiyarlarımız akıl-iş öğretsinler Oğlanlar-kızlar da onu yapsınlar Çalışıp (kazanıp) yaşayalım Zor kazansak da helal kazanıp yiyelim Birbirimizle sırt sırta verelim Allahın sevdiklerinden olalım Çok büyüsün ekinler Yemesin kötüler Başaklarına karış yetişmesin Altlarından yılan geçmesin Dilediklerine kavuşsunlar Birbirlerini beğensinler Su ile ekinin birbirlerine yakıştıkları gibi Öyle yakışsınlar Büyüktür bu sözlerin hürmeti Bunu yapanı her iki dünyada da Açık olsun yüzü Duacılar dua etsinler Aminciler amin desinler Amin diyen dileğini bulsun Amin demeyen dilini ısırsın Ben dua edemiyorum Ahlakı güzel Peygamber amin desin Ulu Allah kabul etsin Bu hoşafın gittiği yere Allah hastalık vermesin Kaynak kişinin Adı: Hasan ASLAN Derleme yeri : Başhüyük Derleme tarihi: 10.4.1982 Yaş: 19 NOTLAR: * Erek Lisesî, öğretmeni, VAN 1. Laszlo Rasonyı, Tarihte Türklük, T.K.A.E. yay. Ank. 1971, s. 15 2. Saadet Çağatay, Türk Lehçeleri örnekleri, DTCF yay. Ank. 1972, c. 2, s. 114 3. Ramazasn Karca-Hamit Zübeyr Koşay, Karaçay Malkar Türklerinde Hayvancılık ve Bununla İlgili Gelenekler, DTCF yay. Ank. 1954 4 Baahaeddin Öget, Türk Kültür Tarihine Giriş, Kültür Bak. yay. Ank. 1975, s. 4, s. 30 S Ö Z L Ü K Absın: Elti Aşamasınla: Yemesinler Amanla: Kötüler Aytganım: Söylediğim Andanda: Ondan da Anıca: Onun gibi, onun kadar Ayak: Tas Alayık: Alalım Alay: Öyle Ariu: Güzel Avruu: Ağrı, hastalık Butun burub: Dizin büküp Bolayık: Olalım Berse: Verse Bürtük: Tane, tohum Bla: île Barıbız: Hepimiz Bögene: Bıldırcın Beti: Yüzü Barlı: Varlı, varlıklı Bargan cerge: Gittiği yere Caşamasınla ı Yaşamasınlar Cılay burula; Ağlaya sızlaya Cünlü: Yünlü Calayık: Yalayalun Cetmesin: Yetişmesin Caşı: Oğlu Çeksin: Koşsun (atı arabaya koşsun) Carık: Aydınlık, temiz Cabışsın: Yapışsın, beraber olsun Camçı :Bir tür kepenek Cürekle : Yürekler Cauumlu: Yağışlı, yağmurlu, karlı Caraşsınla: Yakışsınlar çabuvçu: Koşucu, iyi koşan Degenni: Diyenin Etmese: Yapmasa Etalmayma: Yapamıyorum
TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI DERGİSİ Şubat 1985, s.122-128 |