KARAÇAYNI BATMAZLIK CULDUZLARI

Bu eki adam Karaçaynı unutulmazlık carık culduzlarıdıla. Bu eki zakiyge tübegen adam kim bolsa da, duniyağa başha türlü karar sezim ala edi. Kerti akılmanla, kerti adamla, kerti karaçaylıla edile ala.

Bir col Cırçı Sımayıl bir kucur tüş körüb, bu nege körünñen bolur eken deb, ullu sağışha kalıb, Kappuşlanı Ahıya hacige atlanñandı. Ahıya hacige kelib: «– Haci, tüşümde bılaybılay körgenme: «Bir ullu miyik terekge mindim da, anda va bir kart süyümsüz tişirıv savut bla bir ariv suv berdi maña, anı cuğun da koymay içdim, sora sırtıma eki ullu kanat bitdi, alanı kağa, költürülüb, kökge uçub ketdim. Ahıya hadji, bek tıñısızma, bu tüş maña nege körünñen bolur, bir bayamın aytmazmısan deb, saña tüşüme cuvab izley kelgenme», – dedi.

Halkına hak dinni añılatıvçu, tüz colğa tüzetivçü Ahıya haci aytdı: «– Tüş fayğambar hayırğa coralasın tüşüñü.

Senñe bu tüş kuvanç keltirirge kerekdi, kesiñ kara, sen tıñısız bolur zat cokdu, miyikge minñeniñ – sıy keltirlik coluñdu, miyike çıkmaklık – nasıb belgisidi; savutda suv – caşavdu, anı içib boşağanıñ – anda nença tamçı bar edi ese da, allay bir zamannı sıyıñ miyikge çığa barlıkdı», – deb, Cırçı Sımayılnı cüregin basarğa izledi.

Sımayıl, teren ahsınıb, kölündegin aytdı: «– Sen meni sağışlarımı çaçar üçün menñe bek tab keltirdiñ tüşümü kaytarıvuñu. Men a başha türlü sağış eteme: «Miyikge minñen – caşavun boşağanña körünedi, ol süyümsüz tişirıv a – sabiyleni öksüz etivçü tişirıvdu, içilib boşalğan suv da – caşavnu tamamlavdu, sırtıma bitgen kanatla bla uçhanım – canım teñegimden ayırlğanın körgüztedi», – dedi.

«– Koy, aytama alay, biz barıbızda Allahnı kolundabız, anı buyruğundan kişi da ozmaydı», – deb, Ahıya haci söznü başha colğa bururğa izledi. – Sen taza musliyman adamsa, Allahnı buyruğuna tözerge kerekni bek igi bilese, – degenni aytdı.

Bağalı okuvçu, közünge bir körgüzt bu eki adamnı: biri – dinibizni kanatı, biri da tinibizni baylığı… Bılaça kim tuvar endi Karaçayğa?..

Köçkünçülük kıyınlığın sınar üçün kalmağandıla da ekisi da: Ahıya had ji – Talasda, Cırçı Sımayıl da – Cambulda. 14 cılğa oğay, ontört ömürge sozulğan zorlukğa küygendile: kartla, sabiyle, tişirıvla mal taşığan vağonlağa urulub körgendile, tüşlerinde uğay – tünlerinde. Musliman ölükle, asıralmay, temir col canlarında kebinsiz, duvasız atılıb kalğanların körgendile, şaşhın bolurğa jetib aylannğandıla, açdan ölgen analarını köküreklerine kablanıb kalğan sabiylege boluşur amalları bolmay, sıtılğandıla. Kum tüzlede milletge cetgen açılıknı artığı bla sınağandıla...

Bu eki culduz birge tübeb köb zatnı üsünden söleşgen edile. Biri dinni tuthanına kraldan adamladan, tilçileden korka edi, ekinçisiduniyağa belgili bolur zatları sansız, taşada kalğanına, cazğan işleri urlanıb barğanına sağışlana edi.

Ekisi da caşırtın sohtalanı okuta edile, kral canından korkuv da kurumağanlay. Alay bolsa da, bir künnü da dinni atmağandıla.

Bu eki adam dinni üsünden köb cazğandıla. Kavkazğa kelgenden sora, Ahıya hacini közleri körmeyin kalıb, köb çığarmaları cazılmay kalğandı. Ol nazmuların arab harifle bla cazğandı. Ekisi da duniya caşavnu artık san etmey edile, ne kıynalıb caşasala da.

Semenlanı Sımayıl Karaçaynı em ullu, em sıylı cırçısı edi, Kappuşlanı Ahıya haci 80-90-çı cıllada savlay Şimal Kavkazda oğunağa em oñulu dinçi edi, aña teñ kişi da cok edi. Ol bir bölek zatnı çığarğandı: «İyman-İslam», «Allahha kulluk etiv», «Duniyanı caratılğanı», «Caş adamlağa osiyat»… «Allahnı sıylı dinin türlendirib, keslerine caravlu etib aylanñan «dinçile» halknı aldab turğanlarına cüregim avruydu», – dey edi. Kuru üç suranı okurğa ürenib, dinni keslerine caşav etgenleni körüb, bek kıynala edi Sıylı Hadjibiz.

Cırçı Sımayılnı çığarmaları, 50 cılnı aytılmay caşırılıb tursala da, duniyağa belgilidile.

Ol aythaña köre, Ahıya radioda Kuran okuğanlanı İndoneziyadan başlab – Marokko kralğa deriçi okuğanlanı – kim kaysı kralnı adamı, iymamı bolğanın avazından, okuğan hatından añılay edi. Bütünda beg a Al-Azhar (Yegipetde) universitetni mejgitinden, Emiratnı emda İrandan Kuran okuğanların ayırıb carata edi. Ala radio bla aythan cañılıklanı karaçayçağa köçüre edi.

Ekisi da Karaçayğa tilek tiler üçün kalmay edile: «– YA ullu Allah, senden tileybiz: bizni bu carlı halkıbıznı ne sağışın da, ne kıyınlığın da üsünden alıb keter, kuru aña kıynalıb, aña sağışlanñandan başha kayğı bolmay caşarğa ömürleni uzununa nasıb ber, – deb. – Sennge tolu kulluk etalmaybız, – deb carsıy edile.

«– İslam din – ol şohlukdu, tınç, mamır caşavdu, ol eki duniyağa da tüz eltgen coldu. Ol adamlanı süerge, alanı sıyların körürge, oñsuzğa, karıvsuzğa boluşurğa çakıradı», – dey edi Cırçı Sımayıl.

«– Büğün kün musliyman adamlanı artık da bek nek süymeydile, alağa haman ilinirge nek izleydile? Ne eterge kerekdi, sen bilgenden, Ahıya? – deb soruv bergen edi cırçı Sımayıl.

«– Korkmazğa kerekdi, iyilmezge kerekdi. Musliyman dinni bir izlemi – ne türlü zatha tübeseñ da, Allahha tayanırğa kerekse, Allah Birdi! Anı bilgen har adam kesin kişige horlatırık tüldü. Biz adamlabız, kişige amanlık etmezge, kişini etin açıtmazğa, karıvsuznu teblemezge – bizni borçubuz alaydı. Allahha tabınsak, Aña cuvuklaşırğa küreşsek kulluğubuz bla, sora biz igilikden ülüşlü bollukbuz», – dey edi Ahıya haci.

Kuran Karimni 26-çı surasın köb kere karab, sağışlanıb, anda aytılğannı anğlarğa izleb, bek köb zaman aşırğandıla eki zakiy da.

Ol surada söz cırçılanı nazmuçulanı bla dinçileni üsünden baradı. Köb fayğambarnı atı da aytıladı ol surada. Ahıya haci ol surada, islam dinde cırçılanı üsünden ne aytılğanın çerte, cırçı Sımayıl bla birge 221-226 ayatlanı okub, arabça söleşib bir birine cuvabla berdile.

Ahıya haci: «– Allahha şukur, sen canğılğan cazıvçuladan, cırçıladan tülse, seni etgen zatıñ, küreşgen işiñ tüzlük üçündü, Allahha etgen kulluğuñ suvablıdı, miyik daracalıdı. Seni zikirleriñ köb mavlutlada aytıladıla. İnşa-Allah, sen kerti da milletibizni em sıylı adamısa, men ol zatha tolu şağatma. Sen İblisni avruvundan avrumağansa, ullu köllülük etmegense, sen küçü ullu, Rahmatlı, Rahimli Allahha tayanıb turğansa», – dedi.

Sora söz ortada Ebzelanı Abu-Üsufnu oñlu dinçi bolğanın, andan bek kuvañanın da çertdi Ahıya hadji. Abu-Üsuf Ahıya hacini sohtası edi. Ahıya haci anı kerti fahmulu bolğanın tanıb, anı milletibizge kerti cararığın añlab kuvana, sıy bere edi.

Ebzelanı Abu-Üsuf haci büğünlükde Kurannı Karimni bizni tilge keskin ariv köçürüb çığarğan aythılı din kullukçusudu… Cırçı Sımayıl dağıda bir tarığuvun aytdı. 1963 cıl kıralda mürzev az bolub, ötmekni bağası ösgeni üçün Sımayıl Hruşçövnu hırtha urub nazmu cazğandı.

«– Ol nazmunu cazğanınğı tüz etmegense!» – deb köb adam avuz cetdirgendi mennge», –deb tarıkdı.

«– Biz anı küçü bla kayıthanbız Kavkazğa, aña aman aytırğa caramaydı, sen cañılğansa, Sımayıl», – deb cuvab berdi Ahıya haci.

Bu soruvğa men da kesim Bi-Bi-Siden eşitgen haparımı aythan edim. «İñilizlile aythanña köre, halk ökülleri karaçaylı Dudalanı Mahmut bla çeçenli Avtorhanov Germaniyada, Münhen şaharda, karaçay-malkar, çeçen halkğa etilgen artıklanı üsünden kağıtla cıyışdırıb, ullu dokument etgendile. Bir col ala Germaniyanı «Di-Velt» degen gazetinde N.S. Hruşçöv Yegipetni prezidenti G.A. Naserge tüberginini üsünden bildiriv köredile. Ol 1956 cıl edi. İzrail, Añliya emda Frantsiya Suets kanalnı kayğısı bla Yegipetge çabıvul eterge başlağan edile. Hruşçövnu kelligin bilgenley, bu eki halk ökülü da kağıtların ceñil halda arab tilge köçürüb, prezident Naserge tabdırğandıla. Ala: «Hruşçövha bir avuz cetdir – musliyman milletleni Kavkazğa kaytarıvnu üsünden» deb, tileb cazğan edile ol kağıtlarında. Kıyın tabsız zaman edi ol zaman arab prezidentge, alay bolsada ol tilekni Hruşçövha aytıb añlathandı.

Hruşçöv da bu işni toltururğa söz bergendi Naserge. Ol zamanda Hruşçövnu tögereginde stalinçi egetle köb edile.

Hruşçövha sıy kerek edi, aña milletle köl salırların izley edi. Tögereginde stalinçile, keslerine korkğandan, Hruşçövha süymey karağandıla. Bu işle karaçay delegatsiya Hruşçövha tübegençi etilgendile. Karaçay delegatsiyağa ol bergen sözü üçün tübegen da, tınğlağan da, bek ariv selöşgen da etgendi. Delegatsiyanı kelgenine kuvanıb tübegendi.

Kralla arasında bergen sözine iye bolğanına Hruşçövnu sıyı, daracası költürülgendi. Bu kayğılanı başha musliyman kralla da cürütgendile. Hruşçöv kavkaz milletleni artık igi bilmegendi, kesin süydürürge ua izlegendi».

Ekisi da bu haparğa kuvanñan da, seyrsinñen da etgen edile. Duva da etgen edile bu eki Allah süygen kulla...

Başha tübeşivlerinde, dinni üsünden söleşe kelib, keslerin caş zamanların, Köndelende okuğan cılların da sağınñan edile.

Ekisin da Çabdarlanı Sülemen deb bir Allah süygen malkarlı okuthandı. Sülemen Al-Azhar degen univesitetde musliymança, Frantsiyada Sorbonnada meditsina universitetni frantsuzça okub boşağan adam edi.

«– Ol zamanda Köndelende 4 mejgit bolğandı, alanı cañız birinde savlay el cuma namaz kılğandı. Ol adam sufiyleni colun tuthandı.

Anda köb karaçay adam okuğandı, – dey edile ekisida. – Ala ıñkılabçıla: Karaçaydan – Aliylanı Umar, Malkardan – Eneylanı Mağomet, Ahmatlanı Üsuf, Gerğoklanı Muhammat, Batçalanı Davut, Sozaruklanı Ramazan… Aliylanı Umarnı ekisi da ariv tanıy edile.

«– Aliylanı Umar, – dey edi Cırçı Sımayıl, – tukum tamğalarını suratın Taşköpür elni (Kamennomost)

köpürünü tübünde taşha tüşürgendi, alay etgenin sebebi: Kiçibalık el Karaçaynı jeri bolğanın belgilegenligi edi. Karaçaynı köçürgenlerinden sora, ol elni jerin ızına – Kabartığa koşhandıla. Ol surat büğün da turadı», – dey edi.

Umar avuşhanında Cırçı Sımayıl «Zorluknu cırı» degen nazmusun basmağa çığarğandı.

«– Ol nazmu üçün meni cazğan zatlarımı basmağa imey koyğan edile», – deb kıynala edi.

Zakiy cırçıbız alay ayta edi: «– Cüregim izlegen zatlanı körgüztürge, añılatırğa, açıklarğa söz tabalmayma», – deb. – Kölüne cetmey edi duniyada bolmağan söz baylığı. – Adamnı sağış horlab, akılı igi işlemegen zamanda, anı «can çıbçığı» kanatların cayarğa kerekdi. Ol çıpçık ölüm bolmağan, caşlık bla arivluk muval bolmağan, kün küydürmegen, suvuk buzlatmağan, zarlıktarlık cürümegen cerge uçarğa izleydi. Ol a – candetdi. Anı etdirlik kuru İslam dindi. Ol izlemni tolturur üçün adam cüregin taza tutarğa kerekdi, har neden da, Allahdan kalğan zatladan. Cürek alay taza bolurğa kerekdi: şarh-şarh gül bulbulnu cırına «tıñlab», aña kuvanıb, seyirli bolub, caşnab, baş kusub köküregin açhança, ma adam da alay açarğa kerekdi köküregin islam dinñe».

Bu eki akılman adamnı biri Karaçaynı Kadav Taşına uşay edi – Cırçı Sımayıl, birsi da – Curtda Cañız terek bolub tura edi – Ahıya haci. Bu atları ömürlede unutulmazlık eki adamnı Allahdan kelgen keramatları bolurmu edi?

1976 cıl Ahıya haci: «– SSSR çaçıllıkdı, Allah bla, adam bla küreşgen kralnı ömürü kısha boladı», – deb begite edi.

Cırçı Sımayıl da: «– Sen, ertde keç bolsa da, meni üsümden haparlamay koyarık tülse», – degen edi menñe.

Bu asıl adamlanı uşakların eşitgenim üçün, alanı asıl haparların onovların, sezimlerin, alanı duniyağa kalay karağanların, milletni kalay süygenlerin, anña kalay can avruthanların, dinni tamırına deri, özegine deri bilgenleriça süzgenlerin añılağanıma, esime teren siññenine Allahha bolsun muhtav deyme. Bılanı nürleri kimge da caray edi, har alağa tübegen adamnı sağışın, kayğısın azlandıra edi.

Cırçı Sımayıl alay ayta edi: «– Karaçaynı em ullu kıyınlığı – Allah buyurmağan köb zatnı etedi, söz üçün, milletni igi-aman tukumlağa üleşedi. Bu zat bizge kerek tüldü. Bir innetli bolğan halk nasıblı boladı.

Bu işni unutmay, bizni halk tolu sıylı, tolu orunlu bolalık tüldü», – deb begite edi. Kesi da kalğan adamlanı katında fayğambarğa uşay edi, Miñi Tav kalğan tavladan miyikça, ol da kalğan adamladan oñlu edi, miyik edi – dinibla da, cazğan zatlarıbla da. Batmazlık bir culduz edi, anı nür sözleri adamlanı cüreklerine balham bola edi… Allah aytsa, Cırçı Sımayılnı atı ömürde da unutulmaz!

Ahıya haci bla Sımayılnı uşaklarını uçu-kırıyırı cok edi.

«– Sımayıl, seni «Tansıklav cırıñı» eşitsem tözelmeyme, közüme cılamukla uradıla. Zavallı, mubarek kesiñ, sen kaydan da alasa bu sözleni, kalay cayallık ediñ kuçağınğı, Karaçaynı saklay, nença öksüzge ata-ana bollık ediñ, kimge – becen, kimge – çeren bolalık ediñ! O Allah süygen, calan ayak etib a Karaçaynı kaysı ellerine ceterge izley ediñ, ne va «narat terekni cibek çaçına türtüden inci» kalay eterik ediñ? Sen milletge, adamlağa bu süymekligiñ bla kalay sav caşaysa, seni canıñ kalaydadı?

Har neni da Allah buyura bolur, seni cırlarıñı adamla eşitirge kerekdile, har milletni süygen adam alanı eşitirge kerekdi. Kesingi bir kesek aya, esger, salma canıña bıllay avurluk».

«– Ayhay da, Kün betge çığıb, Gum özenñe karasam, cüregim orunundan örge kötürüled, kök bla teñ bolad.

Ol zamanda kalam kesi cazıb başlaydı nazmulanı», – deb cuvab berdi Cırçıbız. – Adamlanı caşavlarına bir kara: alada betinde ariv kanı bolğan, nürü bolğan kişi körinmeydi, alanı sağış basıb, ertdenden ingirge deri işleb, bir türlü bir hayır tabmayın, çabışıb, cortub aylanñanlanın körsem, biyağı kalam citidenciti boladı da kaladı».

«– Dağıda sen aytasa: «Karaçayğa bıllay cırçı kerek tüldü» deb. Allay cırçıla, allay tamadala asırı köb bolğandıla, ala milletni kayğısın, carsıvun bilirge izlemeydile. Allay adamla onovda bolub, caşav igilenir deb bazmayma», – dedi Ahıya. – «Miñi Tavda mölekle namaz kıladıla» deb aytıv bardı, alanı nürleri, duvaları senñe boluşhan bolurla, Sımayıl, senñe bu kannı, bu cannı bergen ullu Allahğa şukur eterge kerekdi.

«– Ol mölekle menden ese senñe köb es burğan bolurla, dinni, Şeriatnı colun seniça bilgen savlay Kavkazda da cokdu. Senñe MahaçKaladan başlab Arıstovğa deriçin dinçile, avruğanla, duva kereklile cürüydüle.

Barın da kuvandırasa. Allahnı razılığın tab...».

Ay medet, Sımayılnı tüşün eki zakiy da tüz kaytarğandıla!

KAPPUŞLANI Şağaban, Tereze el     

Kappuşlanı Halitni caşı Şağaban 1939 cılda tuwğandı. KabartıMalkar kıral universitetni fizika-matematika fakultetin bla Beştaw (Pyatigorsk) şaharda Kıral pedagogika universitetni iñiliz bölümün boşağandı. Karaçaynı Tereze elindegi 5-çi şkolda matematikadan bla iñiliz tilden ustaz bolup işlegenli 45 cıldan atlağandı.