Halkıbızga sagış etgen adamlanı barın da kaygılı etgen bir soruvdu bu.
Halkla caratıla, öse-aynıy, El-Kral bola, dagıda birer türlü çurum bla
tüb bola kelgendile tarihde. Alay a, halk dinine bek ese, millet añgısı
küçlü ese, colun, tarihin unutmazça cazma tili, kitabı bar ese, sora,
allay halk kesin zamanñga, ölümge horlatmazga bollukdu. Kav-kuv bolub
duniyaga çaçılıb ketgen çuvut halk, eki miñg cıldan sora ölgen tilin da
tiriltib, kralın kuraganı anñga şagatdı. Özge, halknı dini, cazma tili,
curtu da bola turganlıkga, ençi krallıgı cok ese, başına, cazuvuna
erkin tül ese, ol zatla üçün küreşmey ese, sora, ol halk, ertde-keç
bolsa da, tilsiz, curtsuz da kallıkdı, halklıgın tas eterikdi. Halkla
anı üçün dıgalas etedile, ullu-gitçe bolsa da, ençi kralların kurarga.
Saklanırga andan başha col cokdu.
Duniyanı kaysı kralında da ülüşlerin tolusu bla alalgan çuvutlula,
ençi kralların kuragınçı tohtamagandıla. Ne üçün? Duniyadan tüb bolub
ketmez üçün, Curtlarında Halk bolub, El-Kral bolub caşar üçün. Amma,
halk kesi allına «halklıgımı saklayım, curtumu saklayım» deb, bir
oyumga kelib kalalmaydı.
Halkga krallık innetni, oyumnu siñgdirib küreşib turgan bir innetli
kavum kerek boladı. Çuvutlulada da allay kavum bir künñge kuralıb,
başha oyumlulanı horlab koyalmagandı. Başha oyumla va bolgandıla:
«Bizni, çuvutlulanı, eki miñg cılnı mından alga da bar edi
kralıbız-krallıgıbız. Kralıbız-krallıgıbız bizni palahdan
saklayalmagandı. Endi biz caşagan krallarıbızga töllenib, caşab tururga
kerekbiz. Kayda caşasak da ne başhası bardı, baş bolayık, bay, rahat
caşayık ansı». Halk-Curt-Kral innetli kavum ala bla ayavsuz küreşgendi:
«Siz Mussa faygambarıbıznı osiyatlarına tüz turmaysız. Toygan cerigiz
tuvgan cerigizden bagalıdı sizge. Dinden, tilden, curtdan da duniya
malnı örge tutargamı izleysiz? Alay ese, siz Mussanı ummetinden
tülsüz». Çuvutlula ekige bölünüb, ma alay küreşgendile bir-biri bla. Ol
küreşde kim horlaganına, kim tüz bolganına şagatdı bügünñgü çuvut kral
İzrail.
Uzakga uzalıb küreşmey, honşu halkladan ülgüle keltirsek da
bollukdu. Söz üçün, Kabartını alıb karayık. Alan kralıbız çaçılgandan
sora, töbenleden kele-kelib, bizni tüzleribizni küçlegen halkdı ol.
Artharaklada va, Orus imperiyaga tayana, bizni cerleribizni tohtavsuz
kesine koşub bargandı.
Kabartı biyle kir muratlarına ceter üçün, bir sıysızlıkdan artha
turmagandıla. Bir misal. 1557 cıl Kabartı biy Temrük Orus patçahha
kul-karavaş bolurga razılıgın da bildirib, gâvur dinñge köçgendi, kızın
da İvan Groznıyge erge bergendi. Ol künleden bügünlege deri Kabartını
başçılarını adetleridi, neda etib, tübden-başdan kirib, Orus kralnı
bizge, Tavlulaga, üsdürüb, kırdırıb, ceribizni va keslerine koşuv.
Ayhay da, Orus imperiya Tavlulanı kesine boysundurur üçün Kabartını
hayırlandırgandı, Kabartı da Tavlulanı cerlerin kesine koşar üçün, Orus
küçge tayanñgandı. Ol cürüş tarihni sovet közüvünde da tohtamagandı.
1920 cıl noyabrnı 17-de Tav Respublika kuralgandı. Anı tiziminde
Çeçen, İnguş, Tegey, Kabartı, Malkar, Karaçay millet okrugla
bolgandıla. Alay a, Kabartını tamadaları, Stalinni boluşlugu, bla
Kabartını Tav Respublikadan çıgargandıla, alay başlanñgandı Tav
Respublikanı çaçılıvu. Kavkaz halklanı birikgen Respublikaları Moskvaga
kerek tül edi, Kabartını kolu bla çaçadıla anı. Ol satlık işi üçün,
Kabartıga birazdan Malkar millet okrugnu koşadıla, ahırı anı ne bla
boşalganı belgilidi: Malkarnı onovu Kabartını koluna köçedi. 1944 cıl
a, Kabartını başçısı cazgan kagıtha tayana, Stalinçi-Beriyaçı rejim
Malkar halknı Orta Aziyaga süredi, halknı mülk baylıgı, cerini da igi
kesegi Kabartıga beriledi.
Kabartı, Tav Respublikadan çıkgandan sora, Tav Respublika bla çegi
kalmagan Karaçay da andan çıgarga kerek boladı. Aliylanı Umarnı küreşi
bla, 1922 cıl yanvarnı 12-de Karaçay-Çerkes avtonom oblast kuraladı.
Karaçay oblastnı kurar ornuna, Karaçay-Çerkes oblastnı kurav, ol Aliy
ulunu bek ullu cañgılıçı edi, ol kıyınlıkdan bügün-bügeçe da kutulalmay
barabız.
Karaçayga takmak bolub, bu «Çerkes halk», «Çerkeslile» kaydan
çıkgandıla? Ol cıllada bütöv kagıtlada alaga Kabartılıla deb
aytılınadı, Tav Respublikanı tiziminde da kuru Kabartı körünedi.
Kertisi va bılaydı. Çerkes deb, halk cokdu.
Karaçaynı cerine kaçhınçı Kabartılılanı Orus imperiya 19-çu ömürde
cerleşdirgendi. Alay a, bir Kabartı oblast bolganı sebebli, Karaçayda
caşagan Kabartılılaga dagıda bir oblast kurarga kral koyarık tül edi.
Anı sebebli, ekinçi da bir oblastları bolur üçün, Karaçaynı cerinde
caşagan Kabartılıla keslerine «Çerkes» deb cazdırıb tebregendile. Az
bolganları sebebli, keslerine Besleneylileni, Abazalılanı da igi
kesegin koşhandıla. Allay hıylalık bla, 1920-1930 cıllada canñgı halk,
canñgı oblast kuralgandı. Ma allay ötürük bla caratılgan halk,
Karaçayga koşulub, ne igilik eterik edi? Karaçaynı cerinde caşagan,
Karaçaynı küçü bla kuralgan Çerkes krallık, Karaçayga sav bol der
ornuna, sanı bla Karaçaylıladan talay katha az bolganına da karamay,
har neni da eki teñg ülüş eterge izleb, dav açıb, Moskvaga tarıguv
kagıtla cazıb turgan bolmasa, caraşıb caşarga unamagandı. Anı sebebli,
Karaçay-Çerkes oblast 1926 cıl ekige üleşinedi, Karaçay oblastha emda
Çerkes millet okrugga. Alay bla, Malkarnı cutub küreşgen Kabartıdan
sora da, Karaçaynı cerinde «Çerkes» atı bla ekinçi Kabartı oblast
kuraladı. Kabartı va, Karaçay-Malkar bla ömürde da şoh caşarga
izlemegendi, canñgız kesini küçü cetmegeni sebebli, bizge at-bet atab,
kralga erşi körgüztüb, bizden boşar dıgalas etib turgan bolmasa.
Karaçaydan ayırılgan Çerkes, kesi oblast bolganlıgına, sanını
azlıgından, orusha, kazakga bazman bolalmay, kıyınlaşhandı. 1957 cıl
Karaçay sürgünden alay ızına kayıtıb kelmese, Çerkes oblastnı kurutub,
millet rayon-bölge etib koyarık bolgandıla. «Kesleri tillerinde,
söleşgen koy, salamlaşırga da korkub turgan Çerkeslile, biz Aziyadan
kayıtıb kelib, kral uçrejdeniyelede da «salam aleykum» deb
tebregenikde, bizge bir kucur karay edile» deb, hapar aytuvçan edi
jurnalist Laypanlanı Seyit. Men kesim Çerkesskde bir kart kazaklıdan
eşitgenimi koşmay-koratmay aytayım: «siz, banditle, kaydan da kayıtıb
keldigiz. Siz bolmagan zamanda «oh» etib tura edik. Biz, caş tölü,
inñgir alalada col canında tabçanlaga olturub, kızla bla lahor etivçen
edik. Bizge seskekli karay, ötüb bargan Çerkes caşlanı körsek,
tohtatıb, sırtlarına kızlarıbıznı olturtub, arı-beri cürütüb, hılikke
etivçen edik, tab alanı sırtlarında kızlarıbıznı üylerine deri
eltdirgenibiz da boluvçan edi. Siz kelgenli va, bizni caşla oramga
çıgarga da korkub tebregendile. Şahar maydanlada harsıgız, tebsevügüz
keçe arasına deri tohtamaydı».
Biz Aziyadan kayıthan sagatda Çerkeslile unugub, başların
költüralmay tura edile. Karaçaynı kayıthanı alaga nasıb boldu. Bir-biri
bla kelişalmay, 1926 cıl bir-birinden ayırılgan eki halknı, 1957 cıl
canñgıdan birge koşub, Karaçay-Çerkes oblast kuradıla. Sürgünden
kayıthan Karaçaylılaga buyurulgan açhanı da köbüsü Çerkessk şaharga,
bütöv oblastha çaçıldı. Birge caşav – Karaçaynı ülüşün aşav – canñgıdan
başlandı. Bügün-bügeçe da türlenmeydi hal. (Halkıbız sürgünden kayıthan
cıllada, algınñgı ençi Karaçay oblastnı ızına kuravnu üsünden kralnı
begimin caşırıb koygan da Çerkes oblispolkomnu tamadası Kardanov
bolganın unutmayık).
Karaçay-Çerkes Respublikanı ceri 14,3 miñg kvadrat kilometrdi. 1943
cıl Stalin kuruthan Karaçay oblastnı ceri 11,4 miñg kvadrat kilometrdi.
Ceribiz köb bolgan bla kalmay, Minñgi Tav da, mermer taş, çeget, suv
baylık da, tav caylıkla da, cer tübü haznala da, aytırga, bizde
bolmagan bereket cokdu. Anı üçündü honşulanı bizden ayırılırga unamay,
mant başça cabışıb turganları.
1990-çı cıllada Karaçay halknı «Camagat» organizatsiyası 1943 cıl
Stalin-Beriya-Suslov kuruthan Karaçay oblastnı ızına süyevnü üsünden
küreşe başlagan edi. 1991 cıl aprelni 26-da «Köçürülgen-sürülgen
halklaga reabilitatsiya Zakon» çıkgandan sora va, millet iş horlarça
edi. Ereseyni Baş Sovetinde Karaçay oblastnı kuravnu üsünden kralnı
prezidenti Yeltsinni zakonoproyekti da bar edi. Alay a, iş tınmadı. İş
1957 cıldaça boldu. Oblastnı tamada kullukçuları; Karaçayı, Çerkesi,
Abazası, Nogayı, Orusu – barı da birleşib, Karaçay oblastnı kuratmaz
canından boldula. Alaga da, alaga boysunñganla koşuldula. Halkıbıznı
krallıksız koyganlanı başçıları va; Karaçay-Çerkes oblastnı tamadası
Hubiylanı Vladimir, Ereseyni Baş Sovetini deputatı, «Camagatnı» başçısı
(«Karaçay oblastnı kuragınçı tohtarık tülme» degen antın buzgan )
Oruslanı Azret, «Sürgünden ötgen halklanı Konfederatsiyasını» başçısı
Aliylanı İsmayıl. Dagıda bir kavumnu bılayda körgüztürge izleyme, ma
alanı tukumları, kullukları emda Karaçay-Çerkesiyanı camagatına
çakıruvları – "Obraşçeniye k jitelyam Karaçayevo-Çerkesii":
Kesigiz köresiz, Karaçay, Çerkes oblastlanı kuravnu üsünden
Rossiyanı prezidenti Yeltsinni zakonoproyektine karşçı turganla, biri
kalmay barı, onovçula, kullukçuladıla. Canñgı oblastla kuralsala, ala
tayançak şindiklerinden ayırılırga bolluk edile. Anı sebebli, halkların
krallıksız koydula. Karaçaynı onovun kesine koymay, başha halklaga
sorgan kibik etib, ala da – Karaçaynı boynunda caşay ürenñgenle – birge
caşarga izleybiz deb, alay bla biyagı halkıbız tüzlügün tabmaganlay
kaldı. Kalgan halklanı başçıları, onovçuları, kullukçuları keslerini
orunların saklagan bla kalmay, halklarını kaygısın da körgendile.
Canñgız, Karaçay kullukçuladıla tayançak şindiklerin halkdan, curtdan
ese bagalı körgenle.
Keslerini itliklerin-hıylalıkların caşırır üçün a, aytadıla:
«ayırılabız desek kan tögülürge bolluk edi. Cer davla çıgarık edile.
Orus Kazakla da, Çerkes, Abaza, Nogay kavumla da ençi respublikala
bolabız dey edile...». Bir kavum da: «Karaçay-Çerkes oblastnı
Respublikaga burulurga bir koyuguz. Andan Karaçaynı Respublika statusu
bla biz çıgarıb berirbiz» deb, ant ete edi. Dagıda bir kavum: «Bizge
Karaçay oblast bolgandan ese, Karaçay-Çerkes Respublika bolganıbız
igidi» deb, halknı mıyısın katışdıra edi. Bir kavumnu va, bir cukga
kelişmegen, zaranlı, korkuvlu oyumu bar edi: «Bizge ençi oblast kurarga
kerek tüldü. Karaçay-Çerkes respublikada biz em ullu millet, Çerkesine,
başha burhu kavumlaga da biy bolub tururga kerekbiz. Kabartı Malkarnı
kalay cutub küreşe ese, biz da Çerkesni alay cutub küreşirge
kerekbiz...».
Bıla barı da kara halknı aldarga, korkuturga deb, onovçu-kullukçu
kavum kuragan, caygan bek zaranlı ötürükledile, hıynıladıla. «Hıynıçını
eki ülüşü başına» degen nart söznü da eskersele va...
Karaçay-Çerkesiyanı birligin saklar üçün tül, keslerini kullukların
saklar üçün part-sovet nomenklatura kralnı Reabiltatsiya zakonuna
karşçı barıb, halklanı bir-birine etib, kan tökdürürge az kalgandı.
Keslerini hıylalıkların, etgen amanlıkların caşırır üçün a, Karaçaynı
«Camagat» atlı demokrat organizatsiyasın terslerge küreşgendile.
Reabilitatsiya zakonñga köre, Karaçaynı Stalin kuruthan krallıgı
ızına kayıtırga kerekdi. Kralnı prezidenti Yeltsin da kralnı
parlamentine Karaçay oblastnı kuravnu üsünden anı üçün
kagıt-zakonoproyekt cazgan edi. (Andan sora, kralda kalgan millet
oblastlaça, halknı izlemi bla, Karaçay oblast da Karaçay Respublikaga
burulluk edi). Bizni tamadala va, zakonñga da, halklarına da karşçı
barıb, «Karaçay-Çerkesiyanı birligin sakladık» deb, mahtanırga
küreşedile, tab, Karaçaynı krallıksız koygan tamadalaga-amantişlege
eskertmele saldırıb aylanadıla. Keslerini kızbaylıkların,
bolumsuzlukların, satlık işlerin sabırlıkça, oyumlulukça körgüztürge
izleydile.
Kabartı 1920 cıllada Tav Respublikanı da oyub, andan çıgıb, kesi
ençi oblast bolurga korkmagandı. Birazdan a, hıyla bla, pitna bla, zor
bla «teñglik-paritet halda karnaşlaça caşarıkbız» deb, Malkarnı da
kesine koşub, anı başsız, haksız etib, kurutub küreşgenli nença cıl.
Karnaşlıknı, paritetni-teñglikni, Kabartı bılay añgılaydı: «Biz
Malkardan tört katha köbbüz. Anı üçün har nede da ülüşübüz tört katha
köb bolurga kerekdi». Kertisinde va Malkarnı ülüşün da aşab,
cersiz-curtsuz etib küreşedile. Nalçik tögereginde Malkar elleni
caylıkların, sabanların sıyırıb, ol zatha karşçı turgan Tavlulanı da
öltürüb, tavlarına da iye bolurga küreşe, «teñglikni, karnaşlıknı»
bardıradıla.
Karaçay-Çerkes respublikada Karaçaylıla da Çerkeslileden tört–beş
katha köbdüle. Özge bılayda hal başhadı: har nede da Çerkesge ülüş
Karaçay bla teñg cetedi. Anı bılay añgılatırga bollukdu: bir Çerkeslige
bir tabak şorpa, tört Karaçaylıga da bir tabak şorpa. Çerkeslile
toya-kutura, Karaçaylıla da kötürem bola baradıla.
Kabartı-Malkarda «har ne adam başından bolurga kerekdi» deb,
Malkarnı alay bla kurutadıla. Karaçay-Çerkesde «har ne adam başından
tül, halk başından bolurga kerekdi» deb, Karaçaynı alay bla kurutadıla.
Sürülgen-köçürülgen milletlege emda allay zorluk körmegenlege kral da
birça karamaganı sebebli, Karaçayı, Malkarı da bügün da tüzlüklerin
tabalmay, azab çekgenley turadıla. Bu bolumdan kutulur üçün izleydi
Karaçay da, Malkar da Kabartıdan ayırılırga. Alay a, Karaçay-Malkar
halknı tonay, ülüşün aşay ürenñgenle, ayırılırga koymaydıla. Kaçan da
bizni halknı tüb etib, curtubuzga iye bolurga izlegenle, kara
innetlerin bügün da koymaydıla, ol muratlarına az-az cuvuklaşa da
baradıla.
1926 cılda da, ayırıluv iş, tınç tül edi. Alay a, halkın, curtun
süygen adam – Gürcülanı Kurman, Aliy ulu Umarnı canñgılıçın da tüzete,
Karaçaynı Çerkesden ayırıb, ençi oblast etgendi. Ol tüz onov bolganın
cazgandı Aliy ulu da ol zamanlada. Alanı ekisin da – kerti halk
başçılanı, 1937 cıllada, milletçileniça, stalinçi coruk kuruthandı.
Aladan sora, Halk üçün, Hak üçün canların kurman eterik tamada
çıkmagandı Karaçayda. Alanı ızından kelgen onovçula-kullukçula,
halkların-curtların tül, keslerin, kullukların saklarga küreşgendile.
Kıyınlık andadı.
Amantişle keslerini itliklerin caşırır üçün, ne etmeydile, ne
aytmaydıla: «Karaçay ençi kral bolurun kim süymeydi, alay a kan
tögülürge bolluk edi... Ülüşübüznü bir kesek aşay esele da, tözgenibiz
igidi...». Ogay, amantişle keslerini ülüşlerin aşatırık tüldüle,
duşmanlaga koşulub, tuvgan halkların, curtların tonab küreşgen bolmasa.
Kalay bolur edi? Bizni çöb çaklı sıyıbız, adamlıgıbız, halklıgıbız kalırmı edi? Kalmaz edi.
Allay adamlarıbız bolganı sebebli, ömürleni uzagına halkıbız,
curtubuz saklanıb, krallıgıbız bolub, başıbıznı örge öhtem tutub
cürügenbiz. Endi va?
1990 cıllada Karaçay, Çerkesden ayırılıb, ençi oblast bolalmay
kalgan ese, ol zatda em ullu günah Karaçay-Çerkes respublikanı tamadası
Vladimir Hubiy uludadı.
Bir zat esime tüşedi. 1980-çi cıllada, Karaçay gazetde işlegen
közüvümde, Arhızga colovçu bolama. Elçileni aythanları bılay edi:
«Arhız Karaçaynı em eski curtudu. Endi bizni bılaydan kurutub
küreşedile. Stalinça, tutmak etib sürmegenlikge, bılaydan biz kesibiz
keterça etedile. Canñgı üy işlerge koymaydıla, eski üylege remont
etdirmeydile. Halk, amalsızdan, curtuna közü karay turganlay, bılaydan
köçüb ketib baradı. Bu zorlukga cokmudu bir amal?».
Gazetge kayıtıb, körgenimden-eşitgenimden statya cazıb, arhızçılaga
söz bergenimça, gazetde basmalatırga izleyme. Gazetni redaktorunu
zamestiteli Hubiylanı Abu-Hasan birden eki bolmaydı:
«Sensiz da bilebiz ol problemanı. Men kesim Arhızçıma. Alay a,
Karaçay elni kurort zonadan koratuv başında etilgen onovdu. Bizni eter
karuvubuz cokdu. Anı üsünden materiallanı gazetge berirge da erkinlik
cokdu».
- Da, Abu-Hasan, eliñg-curtuñg üçün sen küreşmeseñg, men küreşmesem, kim küreşirikdi?
- Koy, Allah üçün, sen üretir kerekli tülbüz. Küreşib, kralnı
horlayallıgıbız cokdu, kesibizni işden kıstathandan başha. Sen caşsa da
alkın, bola turgan işleni igi añgılamaysa. Tohtarık tül eseñg, bar da
Hubiy ulu Vladimir İslamoviçge tübe. Karaçayda em ullu kullukda işlegen
oldu. Kesi da Arhızçıdı.
Barama, tübeyme. Anı aythanı:
- Ne bardı ol tav etegine kısılıb? Özenlege, tüzlege sarksınla da caşav etsinle.
- Vladimir İslamoviç, tuvgan eligizni tüb eterge nek izleysiz?
Alayları kesi da bizni burunñgu curtubuzdu. Sora halknı alaydan
köçürürge izley esegiz, töbenlede cer da berib, boluşluk nek etmeysiz?
Kral Tavlulanı entda köçürürge izley ese, açık nek aytmaydı? Bir
körgüztügüz kralnı allay begimi bar ese».
Onovçu Hubiy ulu tuvgan elin caklarga, başında etilgen onovga
karşçı tururga izlemey edi – ne üçün deseñg, ol zamanda anı işden
çıgarırga bolluk edile. Anı sebebli, kullugun saklar üçün, ol kara
tıñgılavnu basıb tura edi, tuvgan eli va abızıray, tozuray, çaçıla bara
edi. Tavlulanı sürgünden kayıthandan sora, tavlaga iymez dıgalas,
tohtamay, tav ellerine barganlaga da caşar madarla, tablıkla kuramay,
ala kesleri alayladan keterça etiv – başından kelgen onov edi. Özge
onov kaydan kelse da, elin, halkın caklarga küreşmegen, halknı atı bla
onovda tururga erkinligi cokdu. Allaylanı kıyınlıklarından carsıydı
halkıbız.
Arhız elden çıkgan, MGU-da işlegen, ekonomika ilmulanı doktoru,
Professor Hubiylanı Kaysın da Arhızçıdı. Özge ol da eli üçün kazavat
etib bilmeyme. «Bizge Karaçay oblast kerek tüldü, bizge ekonomika
reabilitatsiya kerekdi canñgız» degeni va esimden ketmeydi. Kallay
ekonomika reabilitatsiya izleyse, eliñgi tüb ete turgan sagatda?
Hubiyladan bu üç adamnı sagınñganım – ala tüb bola turgan Arhızdan
bolganları üçündü. Ekinçi canından a – biri kral kullukçu, ekinçisi
alim, üçünçüsü jurnalist – etebiz desele, köb zat etallık edile...
Aythanımça, Tavlulanı tavlarından ayıruv, alanı tüzlege köçürüb,
oruslula, başhala bla da bla katışdırıb, sürüv etiv, tüb etüv – Orus
imperiyanı Şimal Kavkaznı kılıç bla kesine koşhan zamanladan kelgen bir
politikasıdı. Halklanı tuvgan curtlarından köçürüv-sürüv da ol
politikanı baş tokmagıdı. Halkla sürgünden ızlarına kayıthan sagatda
da, alanı tavlarına, tav ellerine iymez dıgalas – ol da ol politikanı
barganıdı.
«Tokayev Seyit-Umar (algınñgı Karaçay oblastnı başçısı; 1943 cıl
bütöv halknı Aziyaga sürgen sagatda, ne ese da anı köçürmey koygandıla.
– L.B. ) 1957 cıl sürgünden kayıthan Karaçay halknı igi kesegin tavlaga
iymey, Çerkesskni tögereginde tab, tüz cerlege ornathandı» deb, anñga
sıy, mahtav berüv tüz tüldü. Ol Karaçay oblastnı ızına süyetib, halknı
tav ellege caraşdırtıb, kral Karaçay halkga buyurgan açhanı da
başhalaga aşatmay, halkına cetdirse edi – ma ol zamanda mahtavga
tıyınşlı bolur edi... Ansı örgeden kelgen taşa ustanovkalanı tındıra,
halknı curtuna cerleşdirmey, tüzlede ornatuv – ol halkına igilik etüv
tüldü.
Bu politika kuru bizde tül, Çeçende, İnguşda da bargandı. Alanı da
tav ellerine kaytarmay, tüzlede ornatırga küreşgendile. Malkarnı ese va
– 80 tav eli ızına süyelmey, tüb taşları sın taşlaça körünedile bügün
da. Gitçe tav halklanı ömürleni uzagına saklab turgan , bek cerlede
ornalgan tav elleri bolgandı. Tavlula tüzlege, şaharlaga cayılganlay,
ullu halklanı içlerinde adetlerin, tillerin da tas ete, cutulub, dump
bolub başlaydıla. «Tavlu tüzde abınır» degen nart söznü kertiligine
künden künñge şagat bola barabız.
Halknı Elin, Curtun caraşdırıb, rahat caşatır ornuna, «tab cerlege
köçürebiz» deb, Halknı elinden, curtundan ayıruv – ol kralnı kir
poltikasıdı, anı bardırırga boluşhanla da kesibizni amantişledile. Tav
etegi caşarga tabsızdı deb, bizni alayladan kurutadıla da, duniya bla
bir açha-boçha coyub, alayların kurort zonala etib, duniyanı solurga
çakıradıla. Kertisi alaydı. Halk kesini Ata curtun bir kişige bermezge
kerekdi – bizni curtubuz candetdi, anı üçün küreşedile anı bizden
sıyırırga, cuvukla da, uzakla da. Ata curtubuz saklanmay, Ana tilibiz
saklanmay, elleribiz saklanmay – biz halklıgıbıznı saklayallık tülbüz.
2
Ana tilibiz ne haldadı – anñga da karayık. Men 1988-1989 cıllada
Karaçay-Çerkes ilmu-izlem institutda tamada ilmu kullukçu bolub işley
edim. 1957 cıldan – Karaçay halk sürgünden kayıthan zamandan – başlab,
millet alimleni ösdürürge deb kuralgan intstitut, bir Karaçaylını
aspiranturaga, doktoranturaga iymegendi. Çerkes, Abaza halkladan
adamlaga va col açık edi. Anı üsüne, millet adabiyatıbıznı üsünden
oguna, Karaçay tilde cazarga koymay edile. İnstitutnu tamadası Çerkesli
M. Bekijev edi, bölümleni köbüsünü tamadaları da Çerkes-Abaza kavumdan
edile. Bu terslikleni költürmey, biz, Karaçay alimle kozgalıb
(zabastovka etib), örge turgan edik. Moskvadan kelgen komissiyala da,
bu cergili komissiyala da bizni tüzlügübüzge mükül edile, alay a, ahırı
ne bla boşaldı? Karaçay alimleni barın işden kıstadıla. İnstitut
Hubiylanı Vladimir tamadalık etgen oblispolkomga boysuna edi – bu işde
da Hubiy ulu Çerkes-Abaza kavumnu canında bolub kaldı. Ne işde da
Karaçaylılaga uv-zaranı cetib turgan a – KPSS-ni obkomunu ekinçi
sekretarı Çerkesli Umar Temirov edi, Hubiy ulu da anñga karşçı baralmay
edi.
Ol künlede men Hubiy uluga tübeb, bolumnu añgılatırga küreşgen
edim. «Bu institutda tüzlük cokdu, bolluk da tüldü. Sürgünñge deri
bolganıça, Karaçay institutnu ızına kurarga kerekdi». Birden eki
bolmadı. Bu soruv bla anñga «Reabilitatsiya zakon» çıkgandan sora da
tübegen edim. «İnstitut çaçıla tebrese respublika da çaçıla tebrerikdi»
deb koygan edi. Hubiy ulu halkıbızga caravlu bir iş etib bilmeyme,
zaran etgen bolmasa.
- Bıllay köb halk caşagan Respublikada, barı da añgılar üçün orus tilde cazarga kerekse.
- Karaçay til ol zamanda aynırık tüldü.
- Karaçay tilde üyde söleşgenigiz da ceterikdi.
«Teliden tuvra hapar» deb, kralnı taşa politikasın açık aythan edi
ol. Ol közüvlede kralda ideologiyaga başçılık etgen Suslov edi, 1943
cıl bizni köçürtdürgen adam (adam derge bolluk ese anñga ).
Halklanı bir-birine katışdıruv, curtum-cerim demezça etüv,
tillerin, adetlerin unutdurub, orus matallı etüv – kralnı politikasıdı
bügünlükde da. Alay a, millet añgısı-esi bolgan, okuvu-bilimi bolgan,
ol politikaga karşçı tururga kerekdi.
Karaçay-Çerkes Respublikada adam sanı bla em köb Karaçay halk
kallay bolumda turganın, başha ülgü bla kögüztürge da bollukdu. KÇR-ni
olsagatdagı tamadası bla dagıda bir uşagım:
- Vladimir İslamoviç, Respublikanı kuragan em ullu Karaçay halknı
kulturası, literaturası cılavluk haldadı. Bizge, cazuvçulaga, bir
suratlav-adabiyat dergi-jurnal amalsız kerekdi.
- Allay madar cokdu. Karaçaylılaga jurnal çıgartsak, kalganla da –
Çerkes, Abaza, Nogay, Orus halkla da – davlarıkdıla. Beş halkga beş
jurnal çıgarırga küçübüz ceterik tüldü. Bizde har neni da beş halkga
üleşirge kerek boladı. Bu natsionalnoye soperniçestvo kara kıyınlıkdı.
- Da ol kıyınlıknı bile turganlay, halkıgıznı andan kutharırga nek
izlemeysiz? Gürcü ulu Kurmannı bolumu, akılı, erkişiligi cetgendi
halkın ol kıyınlıkdan kutulturga. 1926 cıl Karaçay oblastnı kurathanı
üçün anñga eskertme salırga kerekdi.
- 1937 cıl a, ol işi üçün anı başın kesgendi kral.
- Bügün Reabilitatsiya Zakon da bardı, anñga tayana, Karaçay
oblastnı ızına kuratsagız, Karaçay sizni ömürlükge kesine prezident
eter.
Hubiy ulu da, tögeregi da, Zakonñga da karşçı barıb, Karaçaynı
krallıksız koydula. Anı kıyınlıgı kellik tölüleni da abızırathanlay
turlukdu. Halkıbız bu cıyımdık Karaçay-Çerkes respublikada katışa,
assimile bola, tas bolub keterikdi, ne kesin esleb, ertde-keç bolsa da
ençi Respublika bollukdu. Özge, endi 1990-çı cılladaça tablık tüşermi,
tüşmezmi? Allay tablık cüz cıldan bir boladı.
Saylavlada barın da horlab, 1999 cıl Karaçay-Çerkes Respublikaga
tamadaga general Semenov tüşgen edi. Çerkeslile ne hılımılı işle etib
küreşsele da, kesleri umut etgen Çerkeslini prezident etalmazlıkların
añgıladıla. Anı sebebli ekinçi saylavlada ala başha colnu sayladıla:
Karaçaynı birligin kurutur üçün, Çerkeslile aythannı eterik bir
Karaçaylını tabıb, anı prezident eterge küreşdile. Karaçaynı köbüsü
general üçün çöb atdı, bir kesegi da Batdı ulu üçün. Alay bola
turganlay da, tüzlük bolsa, general horlarık edi. Halknı köbüsü anı
canlı bola turganlay, kesi da onovda turganlay, general kesin kalay
horlathanı da bek seyirdi.
Kalay alay bolsa da, bügün KÇR-de onovda turgan prezidentni – Batdı
ulunu – Karaçay halk tül, Karaçay halknı Batdı uluga cuvuk cetgen bir
kesegi emda Çerkes-Abaza, Nogay halkla saylagandıla. Orus, Karaçay
halklanı köbüsü Semen ulu canlı edile, saylavçulanı 80 % alalla. Semen
ulu horlab turganlay kesin kalay «horlathanın» añgılagan bek kıyındı.
Batdı ulu onovga kimleni küçleri bla kelgen ese – alanı aythanların
etedi. Ak üyde Çerkes-Abaza, Nogay kullukçulanı köblügü da – anñga
şagatdı. Reabilitatsiya zakonñga köre, Karaçay oblastıbıznı kuraybız
degen sagatda, Abaza, Nogay da bizge karşçı turgan edile. Oz zatha da
karamay, Batdı ulu alaga Abaza, Nogay rayonlanı kurab berdi. Bek ullu
hayır bergen mazallı teplitsanı da Abazalılaga berdi. Canñgı kuralgan
rayonlanı caraşdıruvga, kuru administratsiyalarına,
çinovniklerine-kullukçularına kallay bir million açha kerekdi?
Gürcüstandan – bir başha kraldan – ayırılabız deb, kazavat etib
küreşgen Kıbıla Tegey bla Abhaziyaga barıb aylanñganı va nege uşagan
zatdı? Eki bölünüb turgan Tegey halk – bir carımı Ereseyde, bir carımı
da Gürcüde – bir bolurça madar çıkdı endi degeni va nege uşaydı? Kim
erkinlik bergendi başha kralnı iç işlerine katışırga? Bölünñgen
halklanı bir etüv innetiñg bar ese, ekige bölünüb turgan Karaçay-Malkar
halknı et bir Respublika. Nek etmeyse? Abhaziyanı, Kıbıla Tegeyni, Orus
kral caklaganı da ceterikdi. Allay karuvuñg bar ese, Kabartı tüb etib
küreşgen Malkarnı nek caklamaysa? Tış cerde – Gürcüge karagan
Abhaziyada çaçılgan sanatoriyni satıb alma da, sabiylege solurga
Dommayda, Teberdide işlet sanatoriyle. Ogese, KÇR-ni bücetinde açha köb
bolgandan kayrı atarga bilmeymise? Alay ese, 20 cılnı Karaçay tilden,
literaturadan ders kitabla çıkmay nek turadıla? Arhız, Dommay, Teberdi
– satıla turadı degen a ne hapardı? Orus-Kavkaz kazavatnı közüvünde
küydürülgen 100 Çerkes elni külünde endi Karaçaylıla caşaydıla degen
ötürüknü aytırga va tiliñg kalay aylandı?
Karaçay-Çerkesiya cıyımdıkdan cıyımdık bola baradı. Ermen, Özbek,
Tacik, Çeçen, Kürt, Çigan, Dagıstan kavumlanı sanları öse baradı. Alanı
köbüsü problemli rayonladan kelgendile, ala bla birge va kaygı da,
adebsizlik da, bizge kelişmegen adetle da, narkotikle da keledile.
Aziyadan beri cıyılalmay turgan halkıbızga va onov cokdu. Tegeylilege,
Abhazlılaga, Abazalılaga, Nogaylılaga da sagış ete bilgen prezident,
sürgünden kayıtalmay turgan Karaçaylılaga nek es böle bolmaz?
Batdı ulunu bıllay işlerin tizib barırga bollukdu. Halkıbıznı,
millet haklarıbıznı tunçukduruvda Hubiy ulunu başı bla baradı Batdı
ulu. «Tınçnı tebgeni kıyın» deb, kaçan bolsa da, Karaçay halk bir
teberik bolur.
Bu baruvdan barsa, tamblabız bolurga uşamaydı. Tüz aytadıla,
terslik kesibizdedi. Biz Adam, Halk bolsak, curtubuz satıla turganına
da, tilibiz, adetibiz kurub barganına da, elleribiz çaçıla turganına
da, tıñgılab, tözüb tururmu edik?
Kıyınlık – Karaçay ençi Respublika bolmaganındadı, başçını
kesibizge saylarga koymaganlarındadı. Özge, bizni çöb çaklı bir millet
añgıbız-esibiz kalgan ese, tirilirbiz – Adam-Halk bolurbuz, El-Kral
bolurbuz, cazuvubuzga iye bolurbuz. Bu innet üçün küreşgen cokdu deb,
hak coldan taymazga kerekdi. Hak üçün, Halk üçün küreşüv har bir adamga
da borçdu. Tüzün cazganım üçün bu kitab da kıynalıb çıgarın bileme.
Alay a, çıkgan da eter, okuvçunu koluna da tüşer, halkıbızga da hayırı
tiyer deb, iynanama. Har ne da tüzelir, Allah aytsa, kesibiz da «hayt»
desek. «Siz madar etsegiz, men da kadar eterme» degendi Allahu tagala.
3
Karaçayga korkuv salgan bir kıyınlık da içkiçilik bla
narkomaniyadı. Anı üsünden «Karaçay» gazetde basmalanñgan bir statyanı
keltirirge izleyme bılayda.
NARKOTİK CAYUVÇU «KAÇHINÇILA»
Bir kırgız elni kıyırında, Tacikistandan kaçhınçılabız deb, talay
caş adam koş salıb tohtadıla. Sora, kün sayın, ölgeni bolgan üyle bla
da kalmay, üy-üyge burun urub, arbazlaga cayılıb, başladıla kuran okub.
Adamla da birer zat tutdura alaga. Köbnü körgen Kırgız aksakalla
savbitgen caşlanı abızıragan kaçhınçılaga uşatalmadıla. Alay bolsa da,
Allahnı atı bla sadaka tilegenlege amalsız bolub, bere turdula birer
zat. Alanı şatrlarına elden talay boşboyun da cürüvçü boldu. Alaga elni
caş tölüsü köbürek koşula başlaganı, halknı tıñgısız ete tebredi. Bir
kavum caş a üylerinden açha, kiyim, aşarık taşıb tebredi kaçhınçılaga.
Har ne da birazdan açık boldu. Keslerine «Tacikistandan kaçhan
Tacikbiz, Afganbız, Kürtbüz, Özbekbiz» deb, kuran okuy, sadaka tiley
aylanñganla, narkotik satuvçula bolganları açıklandı. Alay a, kesek
zamannı içine, ala elni bir bölek sabiyin, caşın narkoman etib boşagan
edile. Açuvlanñgan adamla «kaçhınçılanı» para-çara eterça bolub,
kozgalıb, şatrnı kurşaladıla, özge kim ese da alaga kuvgun bergen bolur
edi – ala dump bolub tura edile, aladan kalgan – maşinalanı çarh ızları
cerde. Ala ketgenlikge, el bla baylamlılıkların tas etmedile – elni
talay tersine aylanñgan caşı narkotik çaçuvçu, satuvçu bolub kaldı.
Narkotik problema bu Kırgız elni birinçi problemasıdı bügün.
Birazdan «Kuran okuvçula» Bişkekden uzak bolmay ornalgan Karaçay
elde köründüle. «Tacikistanda kazavatdan kaçıb, üysüz-künsüz bolub
aylanabız» deb, biyagı tavruhnu casadıla. Cukga cenñgil iynanıb kaluvçu
Karaçaylıla, «biz kesibiz da ötgenbiz bıllay kıyınlıkladan» deb, el
kıyırında bir üy oguna berdile alaga caşarga. Kolhoz predsedatel kesi
ala bla tanışhan oguna etib, alaga mal fermada iş tabarga da söz berdi.
Özge kaçhınçıla «Köb turmay keterikbiz, üydegileribizge kaygılı bolub
turabız» deb, iş kaygılı bolmadıla. «Köb turmay keterikle» igi kesekni
mıçıdıla. Kolhoz tamada alanı kısa başladı. «Biz sizni konakça kördük,
alay a ayla bla sadaka bla caşav erkişini betine kelişgen zat tüldü. Ne
işlerge unamaysız, ne dokumentigiz bolub körgüztmeysiz»,- deb, art kere
hınırak oguna söleşdi. «Oy, alay aytma, aga, bey» deb, kuran okuvçula
tübden-başdan kirdile, sora tileb, üyge kirgiztib, şay-may içirib,
sıylagan da etdile.
Kolhoz predsedatel, savbitgen savluklu adam, ol keçe cüregi tutub,
kesini üyünde ölüb kaldı. Kişi kaçhınçılaga işekli bolmadı, ala da
cıyılıb kelib, «oy kallay igi adam ketdi duniyadan» deb, bek mıdah
bolub, tamakları kaltıray, kuran okub turdula. Sabiyi zat bolmagan
katın, eri da ölüb, bütün buşuvga kaldı – honşunu, tiyreni aythanların
da kulakga almay, kaçhınçılanı üyüne cıyıb kuran okutuvçu, alaga açha,
kiyim, aşarık berivçü boldu. Kolhoz predsedatelni bay üyü bir ayga suv
bla cuvgança boldu. «Darmandı» deb, narkotik tabletkalanı suv bla
berib, katınnnı narkoman etib koydula amanlıkçıla. Akıldan şaşıb turgan
tişiruvnu cuvukla, honşula barı cıyılıb, kuran okuvçulanı kollarından
aldıla. Alay a, bu amanlıkçı cıyın, kolhoz predsedatel bla katınından
boşagan bla kalmay, elçi caş tölünü da bir bölegin narkoman etgen bla
kalmay, tamada klasslaga cürügen 13 okulçu sabiyni da narkotiklege
üretdile. Elde tarıguv, cılav başlandı. Alay a, amanlıkçı cıyın, kara
işin tındırıb, közüv-közüvü bla elge narkotikleni keltire tururça
madarla kurab, dump boldu. Narkotik kıyınlıkdan kutulalmay bügün-bügeçe
da azab çegedi Orta Aziyada bir Karaçay el.
«Kuran okuvçula» va elden da bir Karaçay caşnı keslerine tagıb,
talay cılga Orta Aziyanı respublikaların kıdırıb çıkdıla. Sovet Soyuznu
çaçılgan közüvü, it iyesin tanımagan zaman, ala kaygılı kişi tül.
Narkotik av bütöv Orta Aziyanı cabdı. «Kuran okuvçula» endi Rossiyaga
atlandıla, Karaçay-Çerkesiya boldu birinçi tohtagan cerleri.
Ürenñgenleriça etib, bir «gaj-guj» elge koş salır umut etdile. Alay
a, «gaj-gujla» bılanı kuran okuganların bagalatıb, cuk berib
küreşmedile. «Gaj-guj» miliçala alanı kagın-sogun da etib, türmege
cıydıla, özge igi ulhu algan bolur edile, alanı köb tutmay, başlarına
boş etdile. Boş etgen bla kalmay, «Karaçay ellege barıgız, ala Kuran
okuganıgıznı caratırıkla; alanı aldagan, iynandırgan da biznikileden
tınçırak bollukdu. Biz kesibiz da alanı ömürübüz aldab, boyunlarından
tüşmey caşaybız» deb, üretdile. Üretgen bla kalmay, maşinaları bla bir
Karaçay elge cetdirib ketdile.
Bılaga bılaylada başlandı «candet caşav». Ekige-üçge bölünüb, Kuran
okuvçula Karaçay ellege cayıldıla. Carlı Karaçaylıla, alanı kalak
itleniça kıstar ornuna, cazıksınıb, aşarık, açha da bere turdula. Ala
Cögetey ayagında ornalıb, talay cılnı içine narkotik gıbı avnu rayon
aralıkladan başlab, tav ellege deri caydıla. Alaga erge çıgarga Karaçay
kızla da tabılıb kaldıla. Kuran okuvçula tarbuvunñga tüşgen zamanda,
alanı kutharıuçu, aladan ulhu aluvçu Karaçay miliçala da tabıldıla.
Alay bla, Orta Aziyadan kelgen, keslerine «kaçhınçı Tacikbiz,
Afganbız, Özbekbiz, Kürtbüz» deb, Kuran okuvçula bolub aylanñganla,
1990 cılladan beri Karaçay curtda keslerine koş salıb, narkotik avruvnu
halkga keñg cayıb, bayınıb, kerpeslenib caşaydıla. Nasıbsız Karaçay
atala-anala da, narkoman sabiylerin kalay bagarga bilmey, coyulub,
soyulub aylanadıla.
Karaçaylıla, sizge aytırım: kaçhınçıbız deb, arbazlarıgızga kirib,
ne köreyik, ne urlayık deb közlerin candırıb, kuran okuyuk, duva eteyik
deb, kol ayazların cayıb aylanñgan savbitgen, aziat kanlı caşlanı
körsegiz, itleniça, sürüb kıstagız. Ol «sadakaçılanı», «kaçhınçılanı»,
«Kuran okuvçulanı» duvaları birdi – halknı sabiyin, caş tölüsün
narkotiklege üretib, bayınuv. Alanı militsiya tohtatmay ese da, halk
kesi kesin eslerge, saklarga kerekdi. Bügün Karaçayga em ullu korkuv
salgan kıyınlık – içki bla narkotikledile. İnnetleri tüz onovçula da,
kalamları citi cazuvçula da, kerti din ahlula da, tüz adamla da –
barıbız da birigib, bu içkiçilik emda narkomaniya eminanı kurutmasak –
ol bizni kuruturukdu. Hal alayga cetib turadı. Hahay etib, örge
turmasak, bolluk tüldü. Canñgıla esem, ters ayta esem, tüzetigiz. Men
da kölümü bir basayım.
Men kesim ol narkomanla abızırathan Aziyada Karaçay elden Karaçayga
köçgenledenme. Nença cıl, caşarga kagıtlarımı caraşdıralmay
kıynalganlı. Ol narkobaronla va, bılayda kagıtların da caraşdırıb,
kara, kir işlerin corukdan da, Allahdan, adamdan da korkmay
bardıradıla. Sagaymasak, ahırıbız aman bla boşalırga bollukdu.
M. Curtubay ulu, cazuvçu
4
Halkıbızga korkuv salgan başha problema da – demografiyadı. Anı
hakından belgili jurnalist Şavalanı Raziyat (Töben Çegemde Gabolanı
Aslannı kızı) Bittirlanı Aminat bla etgen uşagında («Zaman» gazet, 2006
cıl, avgustnu 17-si) bılay aytadı:
TALAY KATIN DA ALSINLA
«...Ne zamanda da üydegini üy etgen tişiruvdu. Özge ol bazınırça,
katında erkişi bolmasa, bügün camagatda korkuvlu halnı kalay
türlendiralsın? Alay bolsa da, milletni költürlük tişiruvdu. Kalay
blamı?
Biz bir zatnı añgılab, anñga köre kurarga kerekbiz caşavubuznu. Söz
üçün, başların tuta bilgen demenñgili caşlarıbız bardıla. Ala ekişer
katın alıb caşasala va! Alanı aslamı eki-üç üydegi da asrayallıkdı, anı
bla birge va, canñgızlıknı sınagan tişiruvlarıbız, igi da azayıb,
nasıblı adamlarıbız köbürek bolluk edile. Kalay-alay desek da, allay
erkişilede üydegisine kerti bolub caşamaganla köbdüle. Kesibiznikile
söz eterle, unamazla deb, bazınmagandan bolur, kesine teñg bolmagan,
tışından bir başha milletni osalın alıb caşaydıla. Ariuv, akıllı,
namıslı kızlarıbız a üyde kaladıla. Ol ne canı bla da milletibizge hata
keltiredi.
Tişiruv ma bılayda allay atlam eterge kerekdi – erini ekinçi katın
aluvuna ol kesi razılık berirça. Alay bla milletibiz da köbeyirik edi,
canñgız adamlarıbız da az bolluk edile. Köbnü kölü bazık emda bazgın
boladı. Dagıda biz ol oyum bla caşasak, atasız ösgen öksüz sabiyle da
coknu ornunda bolluk edile. İgi atası bolub ösgen caş a, tavkel, cigit,
ötgür da boladı. Bizge va allay caşla anı üçün cetişe bolmazla deyme –
üydegile asrı köb çaçılgandan. Burunñgu zamanlada da eki katını bla
caşagan erkişileribiz az bolmagandıla. Sabiyleri, üydegileri da
bir-birlerin igi tuthandıla.
Bu zatlanı menñge aytdırgan bir carsuvlu, ullu sıltavum bardı
dagıda. Busagatda içkige berilgen caşlarıbız köbdüle. Allaylaga kızın
kim berlikdi? Bilmey barganla da, köb turmay, üylerine kayıtıb
ketedile. İçkiçiden avruvlu, sakat sabiyle tuvganları belgilidi, ala
üydegilerine tınçlık da bermeydile. Da sora içkisi bolmagan, başın tuta
bilgen, savluklu erkişini ekinçi katını bolsa igi tülmüdü?
Biz, Tavlu tişiruvla, ma allay saylavnu allındabız. Tişiruvdu
saklarık milletni deb da andan aytadıla. İgi caşnı üydegisi bardı,
anñga ekinçi katın a kalay bolayım, birsi va içkiçidi deb tursa,
tişiruv, kesi da canñgızlay kallıkdı, milletibiz da azaya barlıkdı. Anı
sebebli, tişiruv, sabırlanıb, zamanñga köre oyum eterge kerekdi. Aşhı
caşlarıbıznı tışına ıçhındırmay, kesibizni kızlarıbıznı bersek igidi
alaga...
Tişiruv, uzak bazarlaga ketib, anda üşüb, savlugun tas etib, eri va
içkige berilib, sabiyle da kesleri allarına... Kerekmidi tişiruvga
allay er, sabiylege va allay ata? Ma ol zat bek kıynaydı meni cüregimi.
Allay içkiçi, bolumsuz adamnı katını bolgandan ese, akılı, cigerligi,
etimliligi bolgannı ekinçi üy biyçesi bolgan köb da igidi.
Dagıda. Üydegili bolmagan 35-40 cıllık caşlarıbıznı sanı öse
baradı. Algın cuvuk-teñg da koşulub, zamanı cetgen kız, caş bolsun,
alanı üydegili eterge aşıkgandıla. Endi va, savlay halk, kesi kesine
kanlı cav bolgança, ol zatha es bölmeydi. Anı üçün iş bek amanñga
ketgendi. Çeçenlile, İñguşlula aslamısında ekişer üydegi tutadıla,
anñga köre milletleri da ösedi. Biz a, bir bolmagan sıltavla bla
başıbıznı avrutub, alga atlam eter ornuna, artha ıhtırılıb turabız.
Milletni üsünde carsıthan zatlarıbız dagıda köbdüle. Söz üçün, caş
tölü, bütün da elleden kelgen adamla, bek buzuladıla şaharda. Tütünñge,
içkige berilib, sayak da cürüydüle. Ala zamanında erge çıksala, katın
alsala, allay osal kılıkla bolmaz edile. Şaharga ketgen caşnı, kıznı da
ızlarından ata-anaları karamaydıla. «Har zatın tabdırsam boladı» deb
koyganla az tüldüle. Sabiyni akılı tohtaşhınçı, anñga kararga kerekdi
ata-ana, artda anı ızından cılab turmazça. Biz da allay adamlarıbız
üçün üyalmaz üçün...».
Cazılganñga koşak:
Baş tuthan erkişileni da, alaga kanat bolgan tişiruvlanı da
esleybiz halkda. Alay a, ne ese da, ol nasıblı üydegilede da, kuru
eki-üç sabiy ösedi. Karagan, ösdürgen kıyındı deb, baş aluv
tuthuçsuzdu. Çeçende, İnguşda da har üydegide beş-altı sabiy ösedi.
Caşav bizde aladan ese tınçırakdı deb turama. Kazavat barganlıkga, köb
adam kırılganlıkga alanı adam sanları az bolurga unamaydı, koragandan
koşulgan köb bolganı sebebli.
«Canñgur korkuvun cel eter» degenley, tişiruvlarıbız «oñglu
erkişileribiz eki-üç üydegi da kurasınla» deb, kuvgun etib tebregen
esele, kallay bir erkişi bizde boşboyun, içkiçi, narkoman, havle bolgan
bolur? Otovda kalgan kallay bir kız bolur, başha milletlege katışhan da
kallay bir bolur?
İçkiçilik, narkomaniya bizni halkga başhaladan ese bek katılgandı.
Anı kıyınlıgı sabiylege da cetedi. Cögetey Ayagı rayonda «amanlıkga
katışhan, akıl-balık bolmagan sabiyleni işlerin cürütgen bölümnü»
cuvablı sekratarı Gerbeklanı Sofiyanı aythanı: «Busagatda bizde esebde
turgan 14-16 cıllık sabiyleni sanı 110-ñga cetgendi. Bıladan 57-si
kızçıkladıla. Bu sannı aslamısı Karaçay üydegileden sabiyledile.
Abazalıladan canñgız 4 sabiy bardı, orusluladan da bek azdı». Bu
statistikaga kommentariy(onov) kerekmidi?
Ata-ana, üç kız, tört caş– bir tanış üydegi esime tüşedi. Tört caşdan
ekisi (biri ilinmek acaldan, biri da cürek avruvdan ) üylenmegenley
ölgendile. Sav caşaganladan birini tolu üydegisi bardı, biri va
içkiçilege-narkomanlaga tagılgan kibik etib, adamlıkdan ayırılıb
aylanadı. Kızladan da ekisi Moskvaga okurga barıb, biri anda orusluga
erge çıkgandı, ekinçisi da, Curtha kayıtırga unamay, anda baş
keçindiredi (bazarlada satuv etedi deydile). Üçünçü kızları üydegi
kurab, Çerkesskde caşaydı. Elde ata-ana canñgız kesleri turadıla.
Aytırga izlegenim nedi? Ceti sabiyden canñgız ekisi tüzelib, üy-üydegi
kurab caşaydıla. Bu ülgü da köb zatha sagış etdiredi. Busagatda ceti
sabiyi bolgan hazna cokdu. Orta Karaçay üydegide eki ne da üç sabiy
bardı. Ariuv har üydegide üç sabiy bolub barsa da, halknı sanı ösmeydi.
Ne üçün? Sabiyle barı da, çırmalgan bolmay, avrumay-ölmey, ösüb,
Karaçay üydegile kurab, caşab tursala va... Ayhay, caşav, artıksız da
bügünñgü caşav, ol canı bla artık kuvandırmaydı. Ma anı sebebli, har
üydegide, orta tergev bla törtüşer sabiy bolurga kerekdi. Ol zamanda
da, biz Çeçenlilege, İnguşlulaga teñglik etallık tülbüz (alada orta
tergev bla har üydegide 5-6 sabiy bardı), alay a, «ölgeninden tuvganı
köb; öse bargan halk» deb, aytılırga bollukbuz. «Caşav kıyındı, üydegi
da anı üçün keç kuraybız, sabiy-subiy da anı üçün azdı» dev a –
tuthuçsuzdu: Çeçende, İnguşda bizden da kıyındı caşav – alay a, alada
üylenñgen da köb, sabiy tuvgan da aslam.
Barını da kıyınlıgı – ençi krallıgıbız bolmaganı, halkına can
avruthan başçıbız bolmaganı, Musliman dinibizni begirge koymaganları...
«Onov kerekli bir el tüb boldu» degenleri tüzdü. Üynü tamadası onov
tüzetmese, üy çaçılıb ketedi. Halk da alaydı...
Çurumlanı tize barırga bollukdu, alay a kesibizni esgermesek, kişi
da bizge boluşuruk tüldü. «Terslik baltada, sabda da» deb nart söz
bardı. Kertidi, Karaçay halknı atı bla kral kullukga, onovga ilinñgen
adamlarıbız halklarına sagış etmeydile. Kullukçu orunlarından ketginçi,
tonayalganların tonab, aşayalganların aşab kalırga izleydile. Alay a,
alaga kesin aşata, tonata turgan halkda va cokmudu terslik?
5
BİYAGI DERS KİTABLAGA KAYITA...
Okullada Karaçay til bla adabiyatdan okuthan ustazlanı «20 cıl –
okuv, ders kitabla çıkmaganlı; sabiyleni ne bla okuturga bilmeybiz» deb
tarıguvları tohtamaganlay baradı. Alanı tarıguvların kulakga algan
cokdu. Anı koy, ana til bla literaturanı sagatların azdan az etib
baradıla okulda. (Bu zatlanı üsünden 2007 cıl, yanvarnı 18-de çıkgan
«Karaçay» gazetde «Bolum kuvgun eterçadı» statyanı okuguz). Alay demek,
ol halknı canın maravdu, öltürüvdü. Alay ese, ol kralnı politikasımıdı,
ogese Karaçay-Çerkes respublikanı prezidentini, pravitelstvosunu,
parlamentini politikasımıdı? Başha madar kalmagan ese, bütöv ustazla
örge turub, Ak Üynü allında mitiñgle bardırırga kerekdile. Ustazlanı
küçleri cetmey ese, bütöv halk örge tururga kerekdi. Alaysız, bolum
türlennik tüldü. Kesin demokrat kralga sanagan Rossiyada, halknı tilsiz
ete turganları nege uşagan zatdı? Başha millet respublikalada bolamıdı
bıllay zat? Söz üçün, Kabartıda. Ogay!. Sora, artık bizge ne kan
cavgandı? Kralda tül ese terslik, terslik bu cergili tamadaladadı.
Tilsiz ete turganlarına, allay murdarlıkga halk kalay tıñgılab turadı?
Başlamçılık eterge, halknı örge turguzurga bir camagat organizatsiya
cokmudu?
Halk kozgalmay, örge turmay, hakın kaçan tabhandı? Allay kozgaluv
bolmasa, 1957 cıl sürgünden bizni ızıbızga kaytarlıkmı edile? 1990
cıllada sürgünñge tüşgen halkla hahay etmesele, alanı carsuvlarına
karallık mı edi, Reabilitatsiya Zakon alınnık mı edi?
Madar etmegenñge kadar etilmeydi. Boş tersleybiz kimni da.
Bir kavum sabiyni atası-anası sabiyleri Karaçay tilni okurların
izlemeydile, «sabiyleribizni orus gruppalaga köçürügüz» deb,
zayavleniyele cazadıla. Bir kavum ustaz da ana tilden dersleni at
başından bardıradı. Alay bla Karaçay sabiyleni Karaçay tilden
suvutadıla. Allay ustazlanı da kalay hazırlay bolur Karaçay şaharda
universitet?
Karaçay til bla literaturadan okuthan ustazlanı sanı cüzle bla
sanaladı. Ala birigib, barıb okuv bla ilmuga karagan ministrni(Milli!
Eğitim Bakanı) bogurdagından almaganları seyir tülmüdü? Ne da,
sabiylerine ana tillerin okutdururga izlemegen atalaga-analaga alanı
canñgılganların aytıb añgılatalmaymıdıla?
Halk kesini tilin saklarga izlemey ese, tili ketgenley öllügün añgılamay ese, ne eteyik sora?
Eterigibiz a birdi – iymanı bolgan, bilimi bolgan, millet añgısı, esi
bolgan, kesin erkişige sanagan – Halkıbız üçün küreşirge kerekbiz,
sermeşirge kerekbiz, kerek ese anı üçün ölürge kerekbiz. «Kalganlaga
kerek bolmagan, menñgemi kerekdi» demezge kerekbiz. Allah har biribizge
borç salgandı – kavumuñgu, halkıñgı sakla deb. Har adam kesine sorurga
kerekdi: dinimi, tilimi, Halkımı, Curtumu saklar üçün ne eteme deb.
Adam, Halk, El bolurga izley esek, cihadnı kesibizden, içibizden
başlayık. Ol zamanda bolum türlennikdi. Arı deri va «KARAÇAYNI TAMBLASI
BARMIDI?» degen soruv cürekleni kemirgenley, aşaganlay turlukdu.
Biz, Teyri adamları, «Teyri adamı» deb, ata-babalarıbızça ant etib,
Halkıbız, Curtubuz üçün kazavat etmesek, eki duniyadan da ülüşsüz
kallıkbız. İyman bla caşarga, iyman bla da ölürge, Halkıbıznı da Hak
Colda barganın körürge, ya Allah, nasıb et.
