KARACHAYLILA

Dodulanı Asker,
Nal’chik

KARACHAYLILA

Bu stat'yağa köre telefil'm salınñandı. Orus tilde. Ol "Mir" kanal bla bıyıl 2-çi iün'da, Karachay-Çerkes Respublikanı televideniyası bla ua 16-chı iül'da körgüztülgendi. SHimal Kavkazda cashağan halklanı üslerinden "Ömürleni tereninden" degen cikl bla 49-chu kanalda beriule kurar muratı bardı anı avtorunu. Birinchisi Karachaylıla" dep bashlanñandı.

Kertichilik

Karachaylıla kalıubaladan beri SHimal Kavkaznı künbatısh canında caşap keledile. Ala turğan cerle - Teberdi, Dombay, Arhız, Mahar, Miñi taunu tiyresi - biteu duniyağa belgilidile. Ata-babaları alanladıla. Alanlanı tüp etgen 1395-1936 cıllada aksaq Timur bolğandı. Aslamı kırılğandı, kimi, cesirlikge tüşüp, SHarkğa sürülgendi, bir kauumları ua tar auuzlağa kachıp buğunñandıla, kimi ua, biyik auushladan ötüp, tau artlarında taphandıla kadarların. Bügün-bügeche da karachaylıla bir birlerine "alan" dep aytadıla.

Lev Tolstoy hayt degen zamanında karachaylılanı kertichiliklerin, girtchiliklerin emda em süydümlü halk bolğanların eslegendi, alay bla ol alanı duniyağa bayam etgendi.karachay halknı sıfatın kuray, XIX ömürnü ullu orus alimi akademik G.Ü. Klaprot a bılay çertgen edi: "Karachaylıla Kavkazda em biyik kul'turası bolğan halkdıla, hallarını cumushaklıkları bla, oğurlulukları bla da konşuların ala köpge ozadıla dep, bir da arsar bolmay aytallıkma".

Bu oyumnu kertiligine şağatlık etgença, başha akademik, orus askerni generalı I.F. Blaranbergni aythanı ua bılay bolğandı: "Barın da tergey, süze kelsek, karachaylıla ullu civilizaciyaları bolğan halklanı sanına koshuladıla. Ariu halleri bla, ahshı adetleri bla ala bashhalanı keslerine uşarğa itindiredile".

Karachay Rossey imperiyağa 1828 cılda 23-chü oktyabr'de koshulğandı. Arı deri üc kün alğa onekisağatlık Hasauka urush barğandı. Bu sermeshde horlam orus askerge keledi. Aña bashchılık etgen general Emanuel' edi. Anı koranchı ölgenle bla, caralıla bla birge otuz miñ sanlı Battal-Pashanı korpusu bla orus asker sermeshgende korançladan kayda aslam edi. Rossey imperiyanı asker ministri A.I. CHernıshovha G.A. Emanuel' 1828 cılda 30-chu oktyabr'de Karachaynı horlağanını üsünden raport cazğandı. Anda aytılğanı bılaydı: "Sizni carıklığığızğa ahshı hapar bildirirge ashığama. SHimal Kavkaznı fermopillerin bizni askerleribiz horlağandıla emda Miñi taunu tiyresinde Rosseyge kadjau süelgen halklanı tuturuğu Karachay bla ara ayırılğandı. Karachaylıla bla urush, bıyıl oktyabr'ni 20-sında erttenlikde sağat 7-de bashlanıp, iñirlikde sağat 7-de boshalğandı em ahır biyikle alınñandıla, meni bashchılığım bla, Allahnı ahshılığından, ala bla birge bizni orus askerge alacha biyik daraca kelgendi, horlam aña teyri carığın cañı nür bla iygendi". Andan arı ol raportnu ahırında bılay cazıladı: "22-chi oktyabr'de Karachaynı bashchısı Vali Islam Kırımshauhal ulu belgili tukumlanı kelechileri bla maña kelgendi emda orus patchahha keslerini kertichi bolluqlarına ant etgendile, anı bla birge tört belgili tukumdan amanatla bergendile. Bu ullu kıral mağanalı ishle boshalğanlay, Kavkaz oblast'nı korkuusuzluğu bla, tınchlığı bla baylamlı, askerle 24-chü oktyabr'de artha atlanadıla. Alanı birgelerine men 29-chu oktyabr'de Stavropol'ğa tiyisheme. Urushha katıshhan askerleni sanlarını, ala kalay sermeshgenlerini emda bashha bolğan zatlanı üslerinden artdarak tıñılı hapar aytırığımı ullu sıyğa sanayma".

Ara shaharda çıkğan "Severnaya pchela" degen gazet ol keziulede Karachaynı Rosseyge koshulğanı bla baylamlı bılay cazğandı al betinde: "Bu alamat horlam igi ıshanıu beredi biteu Kavkaznı mından arı tınchayırığına... Karachaylılanı tögereklerinde caşağan emda alanı horlanmazlık sunñan halkla endi mından arısında sağısh eterle, alağa da bıllay kün kelligine arsar bolmazla".

Karachaylıla bergen sözlerine ie bolğandıla. SHamilni belgili kelechileri Sefer-bey Zana bla Süleyman-Efendi ne bek küreshgen esele da, Karachaynı, kesleri canlı etip, Rosseyge kadjau süeltirge biteu salğan kıyınları ullu mağana tutmağandı. Müridizmni bayrağı bla kelgen Muhammed-Aminni oquna kelmegendi kolundan alanı antlarından taydırırğa. Karachaylılanı aslamı anı canlı bolmağandıla. Anı sebepli bolur edi belgili orus alim V.M.Sısoevni bılay aythanı: "Orus patchahha bir kere ant etip, karachaylıla ol antha kertichi bolğanlay kaladıla... Ol kertichilik üchündü Karachaynı bügünñü chekleri bla cerleri alağa sauğa etilgeni da...". Karachaylıla cañı cerlege köchürülmey, eski curtlarında kalğanları da ma anı bla baylamlıdı.

1829 cılda oquna taulanı, artığırakda Miñi taunu, tintirge ekspediciya kuraladı. Alimleden sora da, ol ekspediciyağa karachaylıladan col ustala da koshulğandıla. Adam ulu caratılğanlı ma ol cıl minñendi adam Kavkaznı çardağına, Miñi taunu töppesine. Ma andan sora bashlanñandıla Karachaynı djerinde tintiu ishle, colla, kalala ishlegen da.

Rossey bla birge

XIX ömürnü ekinchi djarımında Qarachaynı tarıhı bashha djoruqlağa boysunadı. Kavkaz urush da boshaladı, bashha djañı auushla achıladıla. Demeñili Rosseyni qadarı bla Qarachay bütün baylanadı, anı qoy, ol anı bla bir etedi kesini qadarın. Birinchi oquu mekyamla da ishlenedile, oquğan, qara tarta bilgen adamla da chığa bashlaydıla. Qarachaylılanı aynıu djolları orus emda kavkaz halqla bla birlikde barğandıla - urushlanı, revolüciyalanı da otlarına birge kire, bir birge bolusha, birge chığa da kelgendile.
Qarachay halqnı bay fol'kloru, kölden chığarmachılığı köp türlü djashau bolumlanı, ertte ozup ketgen ishleni, djalanda kesini djashauundan uğay, qonshuda djashağan halqlanı tarıhlarından oquna saqlap, bügünñü künñe deri djetdirgendile. "Ullu Hodjnu", "Aznaurnu" djırların alıp qoysaq oquna, qallay bir kertilik keledi aladan cherkeslileni, noğaylılanı, qabartılılanı, abazehleni djashaularından. Maña ishim bla baylamlı köp djerlede bolurğa tüshedi, köp adamlağa tüberge. Esimden ketmeydi belgili cherkes alim I. Kalmıkov bla Dağıstannı, Qarachay-CHerkesni da sıylı alimi SH. Sekalievni qarachay halqğa ıspasları, djürek ırazılıqları. Alanı keslerinde ertte unutulğan, eslerinde qalmağan shartlağa, kir qondurmay, saqlayalğanı üchün. Ol a Qarachaynı keñ da, saq da djüregini, oğurlu esini cheksizligin, terenligin dağıda bir kere chertedi.

Ma bu tuqum zatladıla halqnı mağanasın chığarğan, anı biyik etgen. Ol djırlada "adamlıq", "achıu", "halal" degen sözle djoqdula, alay ala, alağa siñip, alada erip, adamlıq bla, halallıq bla, djandauurluq bla birge atlanadıla ömürlükge. Anı sebepli qalay igi añılashınadı belgili orus poet Nikolay Aseevni bılay djazğanı: "Qarachaylılanı ich namısları biyikdi, oümlu sabırlıq qaynaydı alada. Ala alamat, bek qatı da adamladıla: tau djaylıqlada sürüulerin burundan küte kelgen, köre da, süze da, teñleshdire da, em bashı ua, bağalay da bilgen".

Qarachaylıla em ish köllü halqladan biridi. Ömürden beri ala malchılıq bla küreshe keledile, djetishimleri bla keslerini atların biteu Rossey imperiyağa aytdırğandıla. XIX ömürnü ahırında, HH ömürnü bashında, söz üchün, bıllay tarıh shartla bardıla: har bir qarachaylığa adam bashından eki at, beshden artıq tuuar mal, otuzdan atlap echki bla qoy djete edile. Bu körümdüle biteu Rosseyde oquna bek biyikge sanalğandıla. Har bir er kishi bashından a 121 mal djetip bolğandı. Allay bir mal adam bashından bir djerde da bolmağandı bir Malqardan bashha.

Qarachay at, qarachay qoy, qarachay ayran biteu duniyağa da belgilidile, kefir a (gıpı ayran) Rossey imperiyanı halqlarına Qarachaynı sauğasıdı. Belgili alim D'yachkov-Tarasov 1908 djılda, djashırıp küreshmegenley, achıq aythandı, kefirni gıpıları qarachaylıladan alınñandıla dep, emda kefir bla baylamlı alada bügün da köp tauruhla djürügenin enchi chertgen edi.

Atlanı em chıdamlı bolğanları üchün Rossey imperiyanı alchı atlı askerleri, qazaq polkla, qarachaylıladan alıp bolğandıla. Anı üsünden 1913 djılda belgili alim emda veterinar A.A. Atamanskih bılay sağınadı: "Ol djanı bla Qarachay bek ullu mağananı tutadı, asker atla bla Qoban em Terk qazaq polklanı djalchıta. Har djıl sayın 10 miñ at satılıp alınadı andan".

1998-1999 djıllada djalanda qarachay atla kötürülgen edile Miñi taunu bashına. Ol a alanı qallay chıdamlı bolğanların körgüztedi.

Brest kaladan Pragağa deri

Gitche hapar bla bek qıyın boladı halqnı adetin, sıfatın, halin, tarıhın, etnografiyasın körgüztüp qoyarğa. Alay, halqda aytılğanlay, teñizni tatıuun bilir üchün, anı tolusunlay icherge kerek tüyüldü. Bolsada Ullu Ata djurt urushda bolğan ishlege qaytmay bolalmayma.

Ullu Ata djurt urushnu al aylarında qızıl askerge 15.600 qarachaylı djash ketgendi. Bashhacha aytsaq, har beshinchi qarachaylı. Aladan toğuz miñ adam qaytmağandıla, sermeshlede djoülğandıla. Añılashınırcha aythanda - halqnı har segizinchi adamı... Qarachaylıla, Brest qalada barğan sermeshleden bashlap, ahır, CHehiyanı ara shaharı Pragada urushlağa deri qatısha kelgendile.
Boğatırlanı Harun, Dekkushlanı Magomet, Temrezlanı Ramazan urushnu keziuünde brigadalanı komandirleri bolup turğandıla. Bashha türlü aythanda, general qulluqlada bolğandıla. Qarachaylı askerchile em girtchi, em djigit komandirle bolup turğandıla partizan otryadlada. Aythılıq belorus partizan polknu bashchısı Qasaylanı Osman edi. Nemisli general Ermansdorf bılay djazğan edi anı üsünden: "Kavkazlı Osman bek hıylachıdı, bek ustadı urush djanı bla". Partizan otryadlanı komandirleri bolup urush etgenleni aralarında Hayırqızlanı Kichibatır, Karaketlanı Djünüs, Barhozlanı Asker, Kipkelanı Qurman (barı da Belorussiyada urush etgendile), Özdenlanı Dügerbiy (Ukrainada), CHochulanı Harun (Sloveniyada) dağıda bashhala bolğandıla.

Sovet Soüznu DJigiti degen sıylı atha 25 qarachaylı körgüztülgendi. Aladan djalanda onbirine berilgendi ol sıylı at. Anı sıltauu Qarachaynı köchürülgeni bla baylamlı edi. DJigitge körgüztülgenleni aslamısı ol sıylı atnı almay qalğandıla. Söz üchün, Badahlanı Asker, Barhozlanı Asker, Batchalanı Ismayıl, Dekkushlanı Magomet, Gaddjalanı Muradin, Qanamatlanı Adju emda bashhala. Besh-altı orden bla sauğalanñan qarachaylılanı sanı az tüyüldü.

Bıllay körümdüle al-ğınñı Sovet Soüznu tiyresinde djashağan bir dep bir milletde da djoqdula. Anı üchün a ökümetni ıspası - qarachaynı ullusun, gitchesin da Orta Aziyağa bla Qazahstanña köchürgendile, 1943 djılda noyabr'ni ekisinde qısh suuuqla kele tebiregenlerinde. Halqnı ekiden biri qırılğanına seyir etercha tüyüldü. Ölgenle ua - sabiyle, qartla, tishirıula...

Qarachaynı saqlanñanı djalanda anı ish köllülügü bla, girtchiligi bla baylamlıdı. DJashauunda bolğan shartla anı djauları etgen tilleden ese, anı djauları aythan ötürük sözleden ese bashha türlü hapar aytadıla. Ol ötürükle ish etilip quralğandıla. Esimden bir zamanda da keterik tüyüldü, Qabartı-Malqarnı gosteleradiosunu "Ömürleni tereninden" degen keziulü beriuüne Rosseyni sıylı alimi Habichlanı Magomet bla tarıhchı professor Laypanlanı Qaziyni chaqırğanım. Perestroykanı qaynağan zamanında ala SHimal Kavkaznı djer kartasın alıp kelgen edile. Ol karta Ullu Ata djurt urush bashlanñınchı djarashdırılğan edi Leniñrad shaharda, basmalanñan a 1942 djılda Qazan shaharda etilgen edi. Bizni barıbıznı da seyirge-tamashağa qaldırğan bir zat edi: Qarachay avtonom oblast'nı arası Mikoyan shaharnı atı Kluhorige türlenip, Qarachaynı djeri ua Gruziya SSR-ğa qoshulup tura edile. Andan sora neda ayt da tur.

Igini bağasın çığara biliu

Uzaq 1915 djılda, Birinchi duniya urush qıstau barğan zamanda, "Priroda" degen atı bla ara jurnalda, bu ariu djerleni kiyik adamlarından tazalap, mında Rossey imperiyanı baylarına, biylerine soluu üyle, sanatoriyle ishlerge tiyishlisini üsünden oümlay edile bir qauumla. Ol qauumla alay murat etgen keziulede ua Qarachaynı djashları orus askerlede frontlada sermeship bolğandıla. Duniyağa aytılğan "Kiyik Kavkaz diviziyada" enchi tatar polk bar edi. Anda qulluq etgenleni barısı da qarachay elleden edile. Alanı aralarında Georgiyni djorunu tolu kavalerleri Bayramuqlanı DJattay, Özdenlanı Dauut, Botashlanı Ahaz, Botashlanı Sosran. Ahshı qulluq etip, Qrımshamhanlanı Mırzaqulcha, general chınnı alğanla da bolğandıla.
Generalnı sağınñanıbız bla Nikolay Petrusevichni esgermey ketalmayma. Ol, 1860 djıldan bashlap, 1880 djılğa deri Qarachaynı asker administratoru bolup turğandı. Qarachaylıla aña, tüz fayğambarnı allına kelgencha, alay kelip bolğandıla. Qarachay tilge üyrense, adetlerin, törelerin bilse, halleri bla kelishse, sora adamlağacha qarasa, andan bashha ne kerekdi. 1880 djılda Kavkazdan uzaqda. Turkestanda. Nikolay Petrusevichni öltürgenlerinde, qarachaylıla, ahcha djıyıp, qazaqla bla birge arı barıp, anı ölügün keltirip, Qarachayda asıraydıla. Ol adamğa mında bügün da ullu namıs, ullu hurmet etgenley keledile. Ma ol aytıp bolğandı, Qarachaynı baylığı, anı djerini ariuluğu mından arı da köp djıllanı djasıu anaları bolğanlay turluqların anı halqına...

"Kavkazlıla oğurlu adamladıla"

XIX ömürde SHimal Kavkaznı halqlarını kelechileri Osman imperiyanı djerlerine köchüp tebireydile. Ol köchgünchülük tarıhda muhadjirlikcha belgilidi. Bir-bir halqla ua, bir adamları da qalmay, köchüp ketgendile. Bu ish ullu imperiyalanı sayasatları bolğanına kimni da bir ishegi djoqdu. Anı üsünden alimle köp djerde, köp türlü oümla da aytadıla, men ala bla sizni, bashığıznı aurutup, zamanığıznı almayma. Belgilidi ol qıyınlıq, ol muhadjirlik qarachaylılanı bir djanında qoüp ketmegeni.

Bügünlükde qarachaylıla duniyanı köp türlü qırallarında djashaydıla. Barısından da köb a ala Türkdedile. Qarachaylılanı kul'tura araları eki djurnal chığaradı "Birikgen Kavkaz" - türk tilde, "Qart-djurt" - qarachay tilde. Muhadjirleni tuuduqları busağatda 14 el bolup djashaydıla anda. Art keziude ua köp üyürle ullu shaharlağa köchedile, ala alada da millet-kul'tura arala quraydıla, tilni, adetni, millet sezimni saqlarğa küreshedile.

Muhadjirlege, keslerini öz, ariu tabiyğatı bolğan djerlerinden ayırılıp, teñiz tiyrelede djashau eterge tüshgendi. Qırılğan da köp etip, amannı kebinden, qıynalıp tirnekley edile ala. Ma ol zamanlada köchgünchüleni bir qauumu soltanña, bolushluq tiley, keledile, Anatoliyanı ich djerlerinde bılanı djasharğa qoyarcha. Anda aytadı anı Biyikligi biteu osmanlanı padchahı soltan Abdul-Halit: "Kavkazdan kelgenle - meni qarındashlarımdıla. Ala qalayda süysele, alayda djasharğa erkindile. Ala izlegen - meni buyruğumdu". Ol tübeshiuden sora Kavkazdan kelgen muhadjirle, qayda djürekleri ırazı ese da, anda djasharğa erkin edile.

Bek bay qarachay elleden biri Bashhüyüknü quralğan tarıhı bılaydı. Beri kelgenlege üyle ishlene turğunchu, alağa Kon'yanı gubernatoru qonaqbaylıq etip turğandı. Ol keziude bashhüyükchüle Kon'ya shaharda djashağandıla. Qarachaylıla djañı üylerine köchgenlerinde, elge "Ümran Hamidie" dep atağandıla. Anı tau tilge köchürsek "Hamidni sauğası" degen mağananı tutadı. Hamit soltannı 1918 djılda Türkde padchahlıq taydırılğandan sora, elni atı Bashhüyük boladı. Bügünlükde 35-40 kilometrge deri baradıla bashhüyükchüleni sabanları. Har bir üyürnü da arbazında traktorla, kombaynla, djük tashığan mashinala bardıla. Qıralnı saparishi (zakazı) bla bıla buday bla arpa ösdüredile.
1919 djılda qarachaylılanı aslamı Kemal'-pasha (Atatürk) bashchılıq etgen revolüciya (ınqılap) djanlı süeledile. Qarachaydan chıqğan muhadjirleni allarında bolğan Atatürknü antlı teñi Bozqurt edi. Türk revolüciyanı bash horlamlarından biri türk millet bla anı tili quralğanı bolğandı. Türkde djashağan qartlanı bügün da eslerindedi ol zamanlada alimleni qarachay ellege basınıp keliuchüleri emda har söznü, har aytıunu mağanasın sorğanları, djazıp alğanları. Alimle Atatürknü: "Qarachay halqnı tabığız, aladıla bizni erttegili da, taza da tilibizde söleshgenle", - degenin, enchi chertip, qatlap-qatlap ayta edile. Anı üsünden siriyachı muhadjirleni tuuduqları da aythandıla Qarachay-CHerkesni "Leninni bayrağı" oblast' gazetinde. Kemal' Atatürk türk tilni tısh sözleden tazalağan kampaniyasını allında, alimleni chaqırıp: "Barığız, qarachay ellede turuğuz da, alanı em ariu sözlerin alığız", - degendi. Qarachay tilni baylığın, burunñulu bolğanın ullu orus alimle da chertip ayta kelgendile.

XIX ömürnü ahırında Franciyada chıqğan "Musul'manin" degen jurnalnı kitaplarından birinde bılay djazıladı: "Taululanı taza ilmu bilimleri djoq ese da, djash tölünü üyretiu amalları, djolları birda bolmağancha biyikdedile, bu duniya mağanası bolğan soruuğa kul'turası bla aythılıq Evropa endi-endi djuuuqlasha keledi..."

Ak cabıuda kara tamğa

Arbazıbızğa demokratiya ertte kelgenlikge, qarachaylılağa kir djağarğa, chimdirge küreshgen qılıqla tohtağanña ushamaydıla. Ol anı djartı reabilitaciyasını hatasımıdı? Allahdı bilgen. 1970 djılda Sabiyleni qoruulaunu kününde Töben Teberdide urushnu keziuünde ajımlı ölgen sabiylege sın tash salınadı. Ol sabiyleni nemeclile bla bılaylada djashağanla öltürgendile, dep, aytılıp turğandı. Bılaylada djashağanla ua kimledile? Qarachaylıla Duniyanı djer-djerlerinden kelgenle, bu sın tashnı qatında tohtap, alağa duua tutdurup, nemeclile bla mında djashağan qarachaylılanı murdarlıqlarını, alanı adamsızlıqlarını üslerinden köp haparla eshitip turğandıla.

Bılayda 1988 djılda belgili leniñradchı poet Üriy Loginov Qarachay-CHerkes oblast'nı birinchi sekretarına djazğan qağıtından bir üzükchüknü keltirmey bolmayma: "Maña alay qıyındı sabiy künlerimde mında körgen achıuumu esgergen. Alay andan da qıyın a bu oğurlu, kishilikleri bolğan adamlanı betlerine qarağandı. Kim ese da, bolmağan zatlanı qurashdırıp, aman betli eterge küreshedi bılanı, millet sezimlerin ayaq tüp eterge. Bu sın tashnı salınñanı bedishlikdi, bu zatnı, ish etilip, niet (ideologiya) diversiya bolğanña sanayma". 1990 djılda ua KPSS-ni AK-sını bash gazeti "Pravda" bılay djeñdire edi: "Ala ötürük haparla bolğandıla (oruscha aythanda "utka") bizni usta chekistleribiz djarashdırğan... KGB-nı bla Stavropol' kraynı, QCHAO-nu prokuraturalarını organları Töben Teberdide sabiyleni qırılğanları qurashdırılğan ish bolğanın tohtashdırğandıla", - dep. Onbir djılnı ua qallay ötürük aytılıp turğandı... Aq djabıuda qara tamğa bütün bek eslenmeymidi?!.

Men Qarachaynı haparladan bilmeyme, namısnı, sıynı, kishilikni, taularından ese biyik tergegen, biyik salğan Qarachaynı. Anı qonaqbaylığı biteu Kavkazğa aytıladı. Alanlanı bashchısı Bolat djalanda kesini qonağın - Altın ordanı emiri Uturkunu Temirlanña bermegeni üchün gunch bolup, tonalğandıla alanla. Temirlannı: "Sende buğunup turğan Uturkunu djiber maña, alaysız aslanladan quralğan, horlanıunu bilmegen askerle bla kellikme", - dep djazğan qağıtına Bolat bılay djuuap qaytaradı:
- Meni oülmazlıq qalalarım bardıla, urush kereklerim da djetishedile. Uturku meni qonağımdı. DJanım ichimde bolğan qadarda, men anı saña bermem. Oñum, küchüm tarqayğınchı anı töppesinden tügü da tüshmez. Ma ol hal, ma ol öt bügünda Qarachayda djashaydı. Ishanñılılıq bla, kertichilik bla ayırmalıdıla qarachaylıla.

Türknü djayau askerlerini bashchısı SHaqman Akay bla SSSR-ni djayau askerlerini bashchısı Semenlanı Vladimir bir keziude qulluq etgendile. Biri NATO-da, bashhası ua Varshavskiy Dogovorda. Ekisi da bir milletni adamları. Bıllay shartla dağıda bardıla. Bıla ullu Ata djurtha qulluq etiunü ülgüleridile. KPSS-ni AK-sını sekretarı Qarachaynı sürgenden boshamağan Suslov ertte ölgenlikge, anı ishin djashırtın bardırğanla bügün da tabıladıla. Quuandırğan bir zatdı djalanda: qarachaylılağa kir djaqğan, alanı aman betli körgüztgen, qıral politika bolmay, qayda ötgen-sötgenleni enchi qara ishchikleridile.

Cañı köz karam bla

Qarachaylıla, bizni barıbızcha, djañı qıralda, djañırğan Rossey Federaciyada djashaydıla. Bügünlükde Qarachaynı tauları bla qıralıbıznı igi kesek, uzun chegi ötedi. Qarachaylılanı qıralğa qulluq eterge süygen küchlerini ua djoqdula ne qıyırı, ne chegi. 1926 djılda uchkulanchılağa vrach-okulist, professor S.V. Ochapovskiy djazğan qağıt "Gorskaya jizn'" gazetde basmalanñandı. Anda bılay aytılğan djeri bardı: "Qarachaydan keterimi allında, andan ayırıla turup, bir Allahdı bilgen qallay birge deri bash ururğa süeme aña. Djalanda mında, Miñi taunu eteklerinde, sezgenme men qarachay halqnı djürek halallığını biyikligin...".

Kavkazğa bügün djañı köz qaram bla qararğa, anı halqlarını djarsıularına djañı chığıshla kerek bolğanına kim da tüshünedi. Bek bashı ua, taulu qartlacha, artıq söz aytmay, bir birge tıñılarğa. Bir birni bölmey, tıñılay bilsek, mında - Kavkazda - eshitillikdi ull.