Ufuk TUZMANNI Bilal LAYPAN bla mülakatı-intervüsu

  1.Kesigizni okuvçu kavumğa tanıtsağız

 1. Atım, tukumum – Bilal LAYPAN. Şimal Kavkazda Yevropanı em miyik Elbrus tavunu – Miñi Tavunu – eteginde caşağan karaçay (karaçay-malkar) türk-musliman kavkaz halkdanma. Çurum çığıb, talay cılnı mından alğa Ereseyden keterge kerek bolğan edim. Busağatda Norvegiyada caşayma. Eki kralnı da vatandaşıma, eki kralnı da cazıvçula birleşliklerini (Soyuzlarını) üyesime. Menñe sekretarlık etgen, basma işlerime karağan da – Alandı (caş kibikge aytama –ayıb etmegiz). Orus, iñiliz, norvey, ispan, türk tilleni bilgeni sebebli, maña ullu boluşluk etedi. «As-Alan» internet-saytnı caraşdırğan da oldu. Alan universitetde ekonomika fakultetde okuydu, anası da ol universitetde meditsina ustalıkğa ürenedi. Meni işim – nazmu, hapar cazıvdu. «Karaçay-Çerkes respublikanı Halk poeti», «Karaçay-Çerkes kral universitetni sıylı doktoru», «Milletlearası Türk Akademiyanı sıylı akademigi» meni kalamıma berilgen ullu sıydı. Ol sıylı atlağa tıyınşlı bolğanlay tururğa kereklisin añılayma.   Soy tamırımdan da bir-eki söz.

 14-çü ömürnü ayağında (1396-1397 cılla) Temir (Timur) Alan kralıbıznı çaçıb, halkıbıznı da cesir etib, sürüb ketgendi. Otuz cıldan, 1428-çi cıllada, asker başçı Karça, talay kavum bla sürgünden Ata curtuna kayıtıb, Karaçay kralnı kurayalğandı. Anı birgesine curtlarına kayıthan kavumlanı başçıları Adurhay, Budiyan, Navruz, Tram bolğandıla. Ata canım (Laypan) Adurhay kavumdan keledi, ana canım (Semen) – Tram kavumdan. Ata canım Hurzuk eldendi, ana canım Uçkulan elden. Hurzuk, Uçkulan, Kart-Curt Karaçaynı bek eski ellerine sanaladıla. Karça kurağan Karaçay kral 400 cılnı (1428-1828) çıdağandı – 1828-çi cıl noyabrnı 2-de, Hasavka uruşdan sora, orus patçahlık küç bla, zor bla kesine koşhunçu.

 Temirni cesirinden-sürğününden curtlarına kayıtalğan ata-babam, endi halkıbızğa allay kıyınlık cetmez deb umut etgen bolurla. Alay a, 1943-çü cıl noyabrnı 2-de, kesine Kurç-Stalin deb atağan İosif Cugaşvili – Sovet kralnı başçısı – karaçay halkğa soykırım-sürgün etdirgendi, halkıbıznı 580 kesek etib, Sibiriyağa, Orta Aziyağa kuş tügünley çaçdırğandı. Curtubuznu tav eteklerin, Miñi Tav tiyresin kesini Gürcü respublikasına koşdurğandı.

 14-cıllık sürğünnü-soykırımnı birinçi eki cılında (1943-1945) akıl-balık bolmağan 22 miñ karaçay sabiy kırılğandı. Men sürgünde tuvğan, alay a, sav kalğan nasıblı kavumdanma.   Men – sürgünden Kavkaz curtubuzğa kayıtırğa eki cıl kalıb – 1955 cıl aprelni 12-de Kırğızstannı Kok-Say sovhozunu çüğündür baçhasında tuvğanma. Avur tişirıvlanı da işge sürüb turğanlarını aythanım – Stalin ölgenden sora da – rejimni-coruknu katılığın körgüztgenligimdi.

 14-cıllık (1943-1957) sürgünde karaçay halknı carımı – caşavun, sav kalğan carımı da – savluğun tas etgendi. 1957-çi cıl, Hruşçevnu közüvünde, stalinçi sürgünden boş bolub, Curtubuzğa kayıtsak da, bizni halkğa krallığın – alğın bolğan Karaçay avtonomiyasın-oblastın – kral büğün da kaytarmağanlay turadı.

 Eki kere sürgünden ötgen karaçay halk, büğün Rossiya kralnı tiziminde, kesini Ata curtunda caşaydı, alay a, ne dinine, ne tiline, ne Curtuna tolu erkinligi cokdu. Eresey kralnı büğün da millet politikası – burundan kelgeniçadı, türlenmegendi: vuak halklanı zor bla, hıylalık bla da – ne amal bla da – cutuvdu, kurutuvdu. Bizni halkğa cetgen kıyınlıkla kuru türk-musliman halk bolğanıbız üçün da tüldüle. Curtubuznu arivluğu, tazalığı, baylığı, cer başı, cer tübü haznalarını köblüğü zar közlü, kara innetli küçleni kesine tartadı. Anı üsüne da Tav Artı bla çekleşib turğan curtubuznu ullu geopolitika mağanası bardı. İşley bilgenibiz, bay caşarğa küreşgenibiz da tınçlık bermeydi başhalağa.

 Stalin fırğavun bek ariv bilgendi millet ne bolğanın emda anı kurutur üçün nesine katılırğa kereklisin: «Millet deb, tarih kadarı alay bolub, uzak zamannı içinde tilini, dinini, curtunu, ekonomika caşavunu emda kılığını-halisini, adetini – kulturasını birligini tamalında kuralğan, birikgen kavumğa-camağatha aytadıla. Ol ışanladan cañız birin tas etse da, halk milletligin tas etib başlaydı...».

 Orus patçahlık da, sovet-kommunist coruk da, ol ışanlanı birin koy, barısın da kurutub küreşgendile. Büğünñü «demokrat» Rossiyanı da millet politikası amandan aman bola barğan bolmasa, igi canına türlenmeydi. Alay demek – Rossiyanı millet siyaseti türlenmese, bılaylay barıb tursa, bizni halknı halklığına bek ullu korkuv bardı. Dinibizge, tilibizge, ceribizge bek bolmasak, kesibizni saklarğa küreşmesek – bu ömürde oğuna tas bolub keterge bollukbuz...

 2. Kaysı cıllada caza başlağansız, tvorçestvo colğa kalay çıkğansız emda ol coldan taydırmağan nedi sizni? 

2. Adam nazmu cazıb kalay başlaydı, nedi aña nazmu cazdırğan? Cañı tillenñen sabiyge nazmu caz deb kişi da aytmaydı, özge şiyir matallı sözleri bla ullulanı seyisindirgenle boladıla. Tabiğatnı bir alamatı, keramatı bu da.   Sözleni bir-birine tağıb, bek ertde başlağanma men da. Uşaş sözleni alay tizib söleşgenimi em bek uşatmağanla üyde atam bla anam bolğandıla. Atam, anam da burunñu Karaçaynı adamları edile – dinñe, adetge katı adamla. Anam ceti cılından başlab, ölüb ketginçi, namazın, orazasın koymağandı. 1943-çü cıl, ol kara gürge sürğün kün, kuru Kuranın alıb çıkğandı colğa – dinñe begimekligi alay ullu edi. 1970-çi cıllada bolur edi deyme, aşham közüvde bir küçlü cer tebreniv bolğan edi. Kalğanla «üy oyuladı» deb, tışına çıkdık, anam a, birden eki bolmadı: petegen lampanı carığında Kuranın okub turdu. Ol – karañılık, carıklık ese da bilmeyme, özge kesime köb kere aythanma: imanım, dinñe begimekligim anamdaça küçlü bolsa – köb günahdan, haramdan saklanır edim, köb işimi ahırına cetdirir edim. Cañız, anam izlegença, nazmu cazğanımı koyub oltururmu edim – bilmeyme. Sözleri va esimdedile: «Bu kuv, kurğak sözleni bir-birine çalışdırıb söleşme da, Kuran oku, namaz keregiñi bil. Ahır künüñe cararık zatla bla küreş». Atam da, 1895 cıl tuvğan adam, bek karşçı edi nazmu cazıvuma. Birinçi kitabım çıkğanında, aythanı bılay bolğan edi: «Allah degen söz cok ese içinde – otha at da barma koy». Ne eterik edim, tışımdan nazmu halda söleşivnü koydum, içimden a atalmadım...

Altı sabiyden men beşinçi bolğanım sebebli, alağa karay, tıñılay, ullu egeçim Ayşat da boluşa, beş cılımda okurğa-cazarğa ürennñenme. Andan beri, cazıvçuluk işni koymağanlay keleme. Ullurak bolğanımda, nazmu, hapar cazıvğa Karaçayda meni bek köllendirgenle – belgili cazıvçula, jurnalistle Laypanlanı Seyit, Kağıylanı Nazifa, Bayramuklanı Halimat bolğandıla. Nazifa bolğandı meni Moskvada Adabiyat institutnu şiyir bölümüne okurğa aşırğan da. Anda okuğanım – duniya poeziya bla, ullu söz ustala bla tanışırğa da madar bergendi. Alanı içinde Kaysın Kuliyevni ayırıb aytırğa izleyme. Ol meni nazmularıma ullu bağa bergen bla kalmay, oñlu cazıvçula bla tanışdırğanlay turğandı, alanı içinde: Çiñiz Aytmatov, David Kuğultinov. Aytmatov a nazmularıma da, «As-Alan» jurnalıma da, insan hakların caklağan işlerime da bek ullu bağa bergendi. 2006 cıl talay institut meni Nobel öçge tecegenleri da Aytmatovnu sözü bla bolğan edi. Türk duniyanı koy, bütev adam ulunu da bek oñlu adamları – Kaysın Kuliyev, Çiñiz Aytmatov, Oljas Suleymenov meni poeziyama bergen sıy, ne Nobel savğadan da bağalıdı menñe, ala bla baylamlı bolğanım – kadarnı ullu savğasıdı.

 3. Çığarmalarığıznı üsünden tolurak hapar aytsağız...

 3. Tvorçestvo colum meni sıydam, tınç bolmağandı. Sovet kral sürgün etgen halklarına ışanmay edi, artıksız da alanı intelligentsiyalarına. Karaçayda va artıksız da katı edi kontrol. Karaçay kesi respublika bolmağanı sebebli, Moskvadan alğa, Stavropol krayğa boysuna edi. Kray a, tırnağın kes desele, barmağın keserge küreşe edi Karaçaynı.

 «Busakla» degen kitabımı Karaçay-Çerkesde cazıvçula Soyuzu üç kere süzüb, zaranlığa sanab, basmalamaz onov etgen edi. «Kol cazma sotsialist realizmge kelişmeydi; sınıf közden karamaydı bola turğan işlege; din mağana, din sözle bardıla...». Bu halda orus tilde cazılğan talay çapraklı retsenziya. Bıllay retsenziyadan sora, KGB meni çakıra, soruv ete tebregenine ne seyirsiniv. Kaysın Kuliy katışmasa bu işge, ahırı ne bla boşallığın kim biledi. Karaçayda hak söznü koy, bir tab ak söznü aytsañ da, bir kavum kara cüreklini koynuna ot tüşe edi, onovda turğan a – ol kavum edi. Anı sebebli, curtdan ese tışında tınç edi kitab çığarğan da.

 1984 cıl SSSR-ni caş cazıvçularını cıyılıvlarında meni nazmularımı esledile, Kök teñligine çığardıla, meni cazıvçula Soyuzuna alırğa, eki kitabımı da Moskvada basmalarğa onov etdile. Sözlerine da iye boldula: orus tilde eki kitabım çıkdı: «Kamen i Derevo» («Taş bla Terek») emda «Raduğa nad propastü» («Çıñılnı başında cankılıç»). Andan beri 20-dan aslam kitabım çıkdı, alanı biri da Karaçayda basmalanmağandı. Tışkrallı tillege da köçürüldüle cazğanlarım. «Başha caşav» degen atı bla nazmu kitabım norvej tilde çıkdı. «Cañı Ay bla culduz» degen romanım da ispan tilde basmalandı. Busağatda «Kazavat» degen romanımı şved tilge köçürüb başlağandıla. Bütev cazğanlarım – ullu kıyınlıkla abızırathan az sanlı halkıbıznı üsündendile. Eki sürgünden da ızına-curtuna kayıtalğan halkıbız, büğün da – curtunda caşasa da – caşav-ölüm bazmanda çaykala turadı. Bu halğa biz kalay cetdik, mından arı tas bolmay caşayallıkbızmı? Men cuvab izlegen soruvla bıladıla büğün.  

4. Sizni oyumuğuz bla Karaçay-Malkar kulturanı, adabiyatnı, tilni büğünñü turumu kalaydı?  

4. Karaçay-Malkar halknı caşavuna bügünden ullu korkuv cañız sürğün cıllada (1943-1957) tüşgendi. Ol 14 cılnı halk «Kobannı suvun içib, taşın calab tursak da, kayıtırıkbız curtubuzğa» deb, umut bla caşab turğandı. Endi va curtunda da curtsuz, tilsiz bola baradı. Söz üçün, Karaçay-Çerkes respublikada adam sanı bla em ullu halk karaçaylıladıla, em ülüşsüz da aladıla.   Söz adabiyatıbıznı üsünden barğanı sebebli, karaçay til, adabiyat saklanırçamıdı, aynırçamıdı – bir karayık. Karaçay tilde çıkğan ne sabiylege, ne ullulağa bir deb bir jurnal cokdu. Karaçay tilde çıkğan gazetge gazet derge bolluk tüldü – ıyıkda kuru eki kere çığadı, kalınlığı eki çaprak. Radio, televizion da bir burhu zamannı beredile karaçay tilde berivlege. Şkollada karaçay til bla adabiyatdan dersleni kalay bardırırğa bilmeydile – 20 cıl ders kitabla çıkmağanlı. Karaçay tilni bilgenle azdan az bola baradıla. Bu barıvdan barsa, bu ömürde oğuna duniyadan karaçay til kururğa bollukdu. Cılı elliden az bolğan cazıvçu cokdu. Karaçay tilde cazğan, okuğan da bek korkuvlu çekge cetgendi. Kral cazıvçulanı kitabların çığarğan adet kalğandı. Cazıvçula bay adamla tüldüle – on miñ dollarnı töleb, kitab basmalatır karıvu bolğan cokdu. Anı sebebli, karaçay adabiyatnı büğünñü bolumu «hahay» eterçadı.   Bu kıyınlıkla, problemala sovet kral çaçılğanlı artık da ullu bolğandıla. Kral orus tilden kalğan tilleni san etmeydi. Tilni, adabiyatnı – aytırğa, millet kulturanı saklavnu, aynıtıvnu millet respublikalanı keslerine koyğandı. Millet respublikalada va – Karaçay-Çerkesiyaça, bücetleri karıvsuzlada – açha azdı. Anı sebebli, millet kultura öle turadı. Halknı kulturasına, halklığına kayğırlık adamnı millet ayırıb, saylab, tamada etalmaydı – respublikağa başçını Moskva saladı. Alay bla halknı kesine tamada saylarğa da erkinligi cokdu. Kralnı politikası vuak halklanı ne kadar ceñil cutuvdu, assimile etivdü. Karaçay halknı tiline, kulturasına da bek ullu korkuv tüşgendi. Bıllay bolumda, millet kesi-kesin eskerib, tilin, kulturasın saklarğa küreşmese, aythanımça, bu ömürde oğuna karaçay halk orusnu içinde erib, tas bolub keterge bollukdu. Kele turğan palahnı esleb, büğün bütev intelligentsiya örge kobmasa, tambla keç bollukdu. Allay sınav zaman kelgendi – halkın ölümden kutharıv har bir adamnı borçudu. Cazıvçulanı va artıksız da. İmam hak sözü bla, cazıvçu da ak sözü bla adamnı añısın-esin kozğab, halknı ölümden kutharırğa bollukdula. Adamlık, aydınlık sınalğan bir közüvdü büğün.  

5. Tavlu adabiyat duniya maydanında tıyınşlı ornun alalamıdı? Karaçay-Malkar cazıvçulanı fahmu daracalarına, çığarmalarına ne derge bollukdu?

 5. Karaçay-Malkar adabiyat büğün kıyın bolumğa tüşgenlikge, duniya bilirça, oñlu cazıvçularıbız bar edile, bardıla. Em birinçi Semenlanı Cırçı Sımayılnı aytırğa kerekdi. 1936-çı cıl ol SSSR-ni halk cırçılarını erişivünde barından da oñlu bolub, birinçi orunnu alğandı. Alay a, Sımayıl, ullu Cırçı bolğanıça, ullu da Poetdi. Hov, karaçay halknı ahır halk Cırçısı emda birinçi millet Poetidi Semenlanı Sımayıl. Karaçay-malkar poeziya Möçülanı Kyazim haci bla Semenlanı Cırçı Sımayılnı imbaşlarında turadı. Atları duniyağa belgili bolurğa tıyınşlı cazıvçularıbız da bardıla: Bicilanı Ashat, Laypanlanı Seyit, Batçalanı Mussa, Kağıylanı Nazifa, Bayramuklanı Nina, Bağatırlanı Şahriza, Orusbiylanı Fatima, Çıpçıklanı Boris, Babalanı İbrahim, Begiylanı Abdullah, Ölmezlanı Muradin... Bılanı çığarmaları başha tillege köçürülsele, halkıbıznı duniyağa tanıllığına sebeb bolluk edile.