MEÇİLANI KAZİM 

Küysüzlük, caşav tarlık baş kötürtmegen zamanlada Kazim caşav teñsizlikni sökgendi, andan kutuluvnu colun izlegendi; adamnı nasıpha colun körmegeni anı çığarmaçılığına buşuvlu mudah avaz bergendi. Alay Kazimni mudahlığı tüñülüv tuzağına bir zamanda da tüşmegendi, ne kıyın sağatda da, ne türlü bolumlada da anı avazı halk canlı bolup, tüzlüknü avazıça zşitilgenley turğandı. Anı nazmuları artıklıkğa, kişi kıyınş aşavğa, zorlukğa nalat berip, adamlanı cüreklerinde igi caşavnu umutların tuvdurğandıla. Kazim ullunu, gitçeni da körgendi, hatağa, hayırğa sabır kesamat etgendi; adamla arasında caşağanın, alağa köz carık, capsarıv izlegenin bek ullu nasıbına sanağandı. «Anı kerek zamanda sıltavsuz canıvçu gürbeci otuna ellileri calan temir kereklerin keltirip kelmey edile,— dep cazadı Kabartı-Malkarda caşağan, Kazimni igi tanığan oruslu cazıvçu M. Kireyev.— Ala beri keslerini kuvançları, carsıvları bla, caşav-turmuş sağışları, duniya kesamatları bla da kelgendile. Tavlada Kazimni halal cüregi bla ötmegen bir türlü iş, bir türlü kıyınlık da bolmağandı. Avur saltasın bir canına salıp, ot bla temir küydürgen berçli kollarına kalamın alğandı. Taş kabırğalı tar otovunda sıylı tefterine karap, cav çırakçığını muthuz carığında ol uzaklanı körgendi, bolğannı, bolluknu da bilgendi». Anı sağışları kesi zamanın, kellik zamanlanı da birikdirgendile, azatlık kibik — ullu işleni, din kibik — ömürlük okuvlanı, süymeklik kibik — nasıplı sezimleni üslerinden acayıp fikirleni eterge cetişgendile.

Tav camavatlanı duniyanı ullu collarından uzaklığı, okuvsuzluk Kazimge revolütsiya niyetle bla, orus adabiyat bla da şağırey bolurğa oñ bermegendile. Ol şart anı camavat caşavnu kuralıv, ösüv corukların añılavuna köp çırmav salğandı. Anı üçün edi al kezivlede adamlanı igige üyretiv bla, din carıklandırıv bla, alğınñı tukum birlikni kaytarıv bla teñlik caşavğa cetişirge bollukdu degen niyetni tuthanı da. Bolsa da, kesini teren demokrat oyumlarını, adamlık horlarına iynanıvunu küçlerinden Kazim bu caşav tamırı bla türlenmei kalmazlığın añılarğa cetişgendi. Lev Tolstoynu tanımağanlay, anıça fikir etgendi; erkinlikni, tüzlüknü caklağan kavkazlı şayırla Akakiy Tsereteli, İlya Çavçavadze, Vaca Pşa-vela, Ovanes Tumanyan kibik zakiylege teñ bolğandı. Kesi akılı bla ol har kayda da carlı halklanı kadarları birça bolğanın añılap, artıklıkğa, adamnı uçuz etivge kacav süyelgendi. Halknı ökülü bolğanlay kalıp, ol carlı ellileni, calçılanı, bitev da unukğan adamlanı seyirlerin koruvlağandı, alay bla har adamnı da nasıpha birça erkinligi bolğanın aythandı. «Cañız adamnı camavat kıymatı ol adam birsilege etgen hayır bla önçelenedi,— dep cazğandı. P. Berkov. Halklanı tarıh mağanaları va ol halklanı zakiy adamları bitevduniya madaniyatha koşhan ülüş bla belgilenedi». Malkar tav tarlada «börüle çaphan sürüvça, korka, ürke» caşağan az halkını kıyın caşavun aytıv bla bar halklanı kıyın caşavların aytırğa cetişgendi. Kayda da zulmuğa çamlanñandı, «har fakırğa salamın» birça bergendi.

Halknı tereninden çığıp, anı bla birge caşap, kıyın, tınç künde da közbav etmegendi, söznü igisin, kertisin ayta bilgendi, eslemey bir zat da ozdurmağandı. Anı igi söznü, arivluknu, Ata curtha, tuvğan cerge kertiçilikni, teñlikni, süymeklikni, cigitlikni, çomartlıknı, colovçuluknu, sabançılıknı, adeplikni, zulmuluknu, azatlıknı, ata-anağa igi boluvnu, tişirıv namısnı, er kişi adeclikni, şuöhluknu, igilik bla amanlıknı, terslik bla tüzlüknü üslerinden aythanları, nart sözle bolup, halknı niyet baylığına koşulğandıla.

 Meçilanı Kyazim kesini poeziyası bla tav camavatlanı birikdirgendi, alada halk boluv sezimni çakdırğandı, adam baş erkinligi üçün süyele bilirge keregin añılathandı. A.Gertsen orusnu azatlık sözün aytıv bla ullu küreşni bayrağın kötürgen zse, L.Tolstoy kesini duniya karamlarını, adabiyat, camavat izlemlerini da tıñısızlıkları, çüyrelikleri bla orus revolütsiyanı küzgüsü bolğan ese, Kyazim da kesi cerinde, halkında, tüzlük, kertilik dep, tav adamını sezimin kozğağandı, anı azatlık üçün küreşge allandırğandı.

 Sovet vlastnı cıllarında bolğan türlenivle aña kanat bitdirgendile, kölün carık etgendile. Kol kıyını, nazmu çığarmaçılığı bla da sotsialist kuruluşha tiri katışhandı. Nazmularını ustalıkları, kertilikleri, kelir zamannı carıklığına, adamlık horlarına iynanıvluğu şıkıçı akılmannı SSSR-ni azat halklarını zakiy poetlerini al satırına çığarğandı. Alay bla anı atı Kabartı-Malkarnı çeklerin-den çığıp, ullu kıralıbıznı köp tillerinde aytılğandı. Halknı birikdire, tavkel ete kelgen Kyazim, anı cañı zamanına, coluna alğış etgendi.

 Meçilanı Kyazim 1859 cılda Holam-Bızıñı tarında Şıkı elde tuvğandı. Anı atası Bekki, koldan usta adam, kesi başına erkin bolmağandı. Ustalığı halkğa carap, tav zllede anı sıylı körgendile. Bekkini üç caşı, beş da kızı bolğandı. Ala, har zamanda tavlu üyürlede boluvçusuça, üy cumuşha, caşav tiriçilikge, ertteden süyelgendile. Caşlanı kimi gürbecide atalarına boluşhandı, kimi malğa karağandı, kimi calğa çıkğandı. Kızla da cün işlegendile, kollarından kelgeniça, başha cumuşlanı etgendile. Kyazim asla-mısında gürbecide ösgeidi. Küçü kelip, sgoyek katdır-ğandan sora, ol avur saltanı alğandı, körük bashandı.

 Başha tav elledeça, Şıkıda da kartla, tıyakların bellerine salıp, taşlı sırt bla lahor ete kelip, gürbeci allında oltururğa süygendile. Ala köp sözlü, calğan fatıvalı tüyül edile; köp iş, köp carsıv sakalların ertte ağarthan, ullu üyürlü, ullu da caşav sınavlu adamla bolğandıla. Kün körmey caşavları ketip barğan sabançıla, malçıla... Bekkige çalğı camatırğa, kama katdırtırğa kelgenle... Ala bir bir-lerine üy carlılıklarından tarıkğandıla. İñirde va, malların bavlağa cıyğandan sora, elli kartla, har zamandaça, nığış kuray edile. Kyazim allay iñirleni aşığıp saklağanına va ne söz! Az seyirlik hapar eşitirge tüşmey edi! Nart tavruhla, cortuvul cırla, çegemli «cigitleni» carık ne buşuvlu-külkülü colovçulukları, tardan tışında bolğan işle, elli kozğalıvla, uruş boranları... Beri, bu biyiklege duniyada bolğan zatla keç cetsele da, ellileni tıñısız etap, caşav halların türlendiredile, halk cırlanı tavkel-mudah makamlarına da cañı mağana koşadıla.

 Usta bolsa da, ceri, malı bolmağan Bekkigö ullu üyürnü ayağı üsüne salğan tınç tüyül edi. Alay a ol anasından aksak tuvğan caşı Kyazimge bögirök carsığandı, gitçerekley okuna anı okuturdan bolup, oy zamanda Kumukdan kelip, Bızıñıda sabiyleny okutup turğan ullu efendige bergendi. Caş sohta arab ca zıvnu terk aladı, terk okuna okup başlaydı. Kyazimni nasıbşa kumuklu efendi bilimli adam bolup, sohta-larına kara tanıthandan sora da köp. zatnı bildirgen edi,— tarıhdan, tilden, arab, fars madaniyatlarından da. Ol birde kurannı koyup, şarklı şayırlanı nazmuların, seyirlik tavruhlanı tecivyut okuğandı. Holam-Bızıñı tarında artda cayılğan haparlağa köre kumuk-lu zfendi medireseni coruklarına sıyınmağan azat niyetleni cayğanı üçün, dinñe kelişmegen, Allah bla davlaşhan «kyafır» nazmulanı aythanı üçün cerinden kıstalıp, mında, tavlada, buğup, can keçindirgendi. Ayhay da, ol zamanda Kyazimni allay çüyrelikleden ha-parı bolluk tüyül edi, anı üçün a efendini uvazlarına, okuğan, aythan nazmularına, tamsillerine, soluv almay, kanığıp tıñılağandı.

 Kumuklu efendini mediresesinde Kyazim şeriatnı murdorların, busliyman fayğambarlanı caşavların, islamnı tarıhın, hukmusun bil-genden tışında da geografiyanı, astronomiyanı, al kursların alğandı. Arab, fars, türk poeziya bla şağırey bolğandı. Carsıvğa, Kyazimni üsünden ilmuda alıka ol ahşı efendini atı belgili tüyüldü. Kyazim andan alğan bilimge köre — bizge belgilisinde va ol arab universitetlerine deri andan başha efendiden okumağandı,— ol kesi zamanına köre, teren bilimli adam bolğandı.

 Medireseni boşağandan sora, Kyazim bir avukğa gürbecide atasına boluşup turadı. Boş zamanında, mecgitge barıp, kuran okuydu, namazğa katışadı. Cıyında kuran suralanı tınç, usta añılatadı. Holam avzunda, Bızıñıda, Çegemde da Kyazimni tafsirlerine, tecivyut okuğanına, begirek da kurannı kıyın cerlerin tınç, baytamal añılatıp koyğanına belgili efendile okuna büsüreydile. «Usta Bekkini kıyavlu caşı bılaydan barsa, birazdan Bızıñı bla Çegemni ullu efendisi bollukdu»,— dep, ellile da aña ıspas etgendile. Alay a Kyazim zamanını aslamın mecgitde Kuran okurğa uğay, nazmula cazarğa berip başlaydı. Ol sakat ese da, çörçek edi, tiri edi; endi aña nazmu huneri da koşulup, atı aytıladı. Kara tanığan caş nart tavruhladan, kuran suraladan, tafsirleden kesiça nazmula etedi, ala cırlağa, zikirlege uşaydıla,— andan edi ellileri anı nazmuların kölden terk bilgenleri, duva tefterlerine köçürgenleri. Halkğa begirek da anı «Apsatı» degen çığarması cayıladı. Kyazim burunñu mifni hayırlanıp, carlı uvçunu kıyın caşavun, tabiyğat küçlege calına, calbara caşağanın körgüztgendi. Apsatı bla niyet sermeşinde uvçu horlaydı — Kyazim uvçu canlıdı.

Cuğuturnu koltuğundan kan siyer, Carlığa bergenni, oyra, can süyer!

 Apsatı kesin halal, çomart sundurup. kiyikleni ters tamaklada bukduradı, carlı uvçunu biyiklege eltip, «kelmez colğa türtültedi», ol aña, calınıp, ne kadar mahtav berse da, tap, cümel ulaknı okuna tecemey-di. Apsatını sıfatında — karıvsuzğa can avrutmağanlanı, cerni macalın kolğa etip, carlılanı tarğa tıyğan iyeleni sıfatları eslenedile. Alay bla bizge cetgen bek birinçi nazmusunda okuna Kyazimni carlı uvçulağa igi tilek etgeni, anı tabiyğat küçle bla küreşinde tavkellik tuvdururğa itinñeni körünedi.

 Alıka caşav çüyrelikle anı nazmularından uzak esele da, Kyazim niyet işlenmeklikni, kertilikni, bir bir-ge adamça karavnu muratların cayadı. Ol cıllada Bı-zıñıda Bözülanı Çöpellev efendi caşay zdi. Anı ol zamanña köre, ahşı bibliotekası bolğandı. Çöpellev Terk başında orusça okuğandı; köp canı bla bilimli hakim adam bolğandı. Ol carlılanı izlemlerin koruvlağandı, kesini caşavunda, işinde da kara halknı carıklandırır canından köp iş etgendi. Din tuthan ullu efendi bolup turğanlay da, ol din cahillikni unamağandı, anı adamlanı buyukdurğan, korkak etgen törelerin sökgendi; kumuklu efendini ızından ol Kyazimni kitapla duniyasına kiyirgendi, carıklandırıv, azatlık niyetle bla şağırey etgendi. Mında Kyazim Navoini, Fizulini, Firdovsini, şarknı başha şayırlarını kitapların okuğandı, al-Biruni, al-Farabi, İbn-sina (Avitsenna) kibik künçığış filo-soflanı okuvları bla şağırey bolğandı. Çöpellev tabiyğat tanıvnu ilmuların, meditsinanı da igi bile edi. Kesi kırdıkladan darmanla etip, adamlağa bakğandı, duva, kurtha amalla bla bağıvnu cahil coruklarına kacav turğndı. Kyazim anı Holam-Bızıñı efendileri bla köp davlaşlarına tıñılağandı; efendile, din iyeleri, Bözü ulu etgen işle kuran bla kelişmeydile dep, aña ırazı bolmağanların ayta edile. Ayhay da, XIX ömür boşala turup, Holam-Bızıñı tarında Çöpellev efendini ol davlaşları cer, suv teñligin izlegeni, anı üçün a biyle aña şağırey cavluk etgenleri — ala barı tav camavatlada kesleri allarına tuvğan işle tüyül edile. Bu kezivlede Şimal Kavkazda caşav halğa ırazı bolmavluk küç aladı. Aña köre, din törele katılanadıla: biylik etgen kavumla keslerini caşav oñların, eski corukların, karañılıknı calan da ol törele saklarıkların añılaydıla. Anı bla baylamlı, islamçılanı kesleri içlerinde okuna din doğmalağa — kişi şekli bolurğa caramağan, calan da iynanırğa, cürütürge tiyişli nizamlağa,— türlü-türlü karamla aynıydıla. Burunñu igi töreleni, birlikni buzulup barğanları, tukumla arasında kelişmevlükle Kyazimni da tıñısız etedile. Tünene da cok edi kün carlılağa, alay bügün kıyınlık al-lay bir basadı, tarğa alay tıyadı,— burunñu caşav anı katında bayramğa uşaydı. Kertisi da, haparlada aytı-la kelgenine köre, bir birge tıñılağan, hurmet etgen, zulmudan, kişi kıyının aşavdan korkğan zamanla bolğandıla. Ne türlü bolsa da, bir tukumla, bir ellile bir birlerin unukdururğa, talarğa, coyarğa küreşmey, kelişip caşağandıla. İş kulbiy cürügende tüyül edi, biyni biyligi köp canı bla çeklenñendi: adep-namıs, daraca institutları anı kesin elge kacav salırğa koymağandıla. Endi, bek başı, ol institutla çaçıladıla, burundan cürügen niyet añılamla öçülüp, adeplik kalmay, biyle da artdan bayığan, bir türlü> adep, namıs çek añılamağan mırtazaklaça, tav elleni tap kuralğan turmuş bolumların buzadıla, klass betleri açık bolup, halk, köz köre, eki kavumğa üleşinedi. Ol çakda Kyazimge burunñu caşav asıv körüiyedi.

 Törele, surala kibik, Cürügen zamanlada, Namıs, bet, marhumluk da Köp edi adamlada.

Kyazim, eki col ayırılğanda tohtap, kıyın col kayrı barğanın bilalmay, armav bolup turğança körünedi. Endi va ne boldula ahşı adetle dep soradı ol. Cerde bereket kalmağandı, adamla birlikni — ayıvtoslukğa, adamlıknı—baylıkğa alışhandıla; anı sebepli cerde allah uğay — ibilis onov etedi: 

Caş kartha kayırılğan . 

Künleni köreme men 

Kul, biy dep ayırılğan 

Künleni köreme men.

 Bir birge cala caphan 

Künleni köreme men,  

İt iyesine çaphan 

Künleni köreme men.

 Tüzlükge, igilikge tabınıv kalğanda,— «caş kartha da kayırıladı», it iyesine da çabadı, adamla calğan dav bla bir birni coiduruvdan da artha turmaidıla. Tav camavatlada caşav hallanı bıllay çüyrelikleri Kyazimni bek tıñısız etedile. Alay caş nazmuçu alağa .alıka bağa biçmeydi, buzuluvnu sıltavun izlemeydi, ol calan da caşav kertilikni suratın işleydi.

 Kavkaz uruşnu barıvunda, andan sora Kavkazğa 60-çı cıllanı ahırında cetgen reformanı kucur «azatlığında» tavlula köp zatha tüşünñendile. İgi adetleni amanña türlenivleri, Kyazim sunñança, «niyetle buzulğandan» uğay, patçah horluğu tav camavatlada okuna baş erkinliklerini ahır tanığın kuruthanı üçün bolğandı. Patçahlık, açıkdan, halk aslamlağa kacav süyeledi. Anı bla baylamlı va tav camavatlanı başçıları da keslerini klass betlerin açadıla. Ala 70-çi cıllanı arasında kanat cayğan revolütsiya seleyip, anı ızından kelgen küysüz reaktsiya kıralda kölsüzlük tuvdurğanın bilip, anı sıltavu bla mında da baş kötürgenleni cok eterge, caşavnu alğınñı ızına bururğa umut etedile. Endi Holam-Bızıñı tarını colları alğınça bek tüyül edile,— tav elle kesleri allarına caşağança körünñenlikge, endi ala ullu imperiyanı onovundadıla, aña köre, imperiyada bolğan işle beri da cetedile, mında da har işge imperiyanı muhurun saladıla. Kyazimni tıñısız etgen çüyrelikle — patriarhal-feodal töreleni ornuna kapitalist corukla kelgenleri bla, orus patçah kavkaz uruşdan sora tav elleni kolda katı tutuvnu politikasın caşavda bardırğanı bla baylamlı edile. Malkar camavatla, keslerini geografiya bolumlarına köre, Kavkaz uruşha katışmay kalsala da, anı küyün körmey turmağandıla. Patçahnı asker-eget mırtazakları tav tarlada keslerini semen horlukların ete edile; başhası bolmasa da, ala azat tavlula üyrenmegen tış zakonlanı ornathandıla; ırıshı, cer cürütüvnü, cer iyeleni seyirlerin saklavnu katı :nizamların salğandıla. Ayhay da, allay cañılıkla halknı ömürleden kelgen caşav-turmuş halları bla din, millet sezimleri bla az da kelişmey edile. İşni alay-lığın körgen, tav biyleni bir kavumu va halknı birlik murdorun saklar ornuna, patçahnı iyelev (koloniya) politikasına cak bashandıla. Marksnı, Leninni okuvun eşitmegen Kyazim, klass çüyrelikleni, millet unukduruvnu sıltavların bilmese da, tav camavatlada ayrı-lıknı tuvra körgendi.

 Caşav tiriçilik birikdirip, adep-kılık da, nögerlik da aña köre cürügen zamanlada atavul elle — biylede, caşavnu közbavsuz kertiligin alıp karağanda va — atavul tamatada — elni, tukumnu, camavatnı tüz hukmuçusun, ökülün, koruvlavçusun körgendile. Kapitalist ilişanla kele başlağanları bla atavul elleni tukum tamatağa, biyge karamları da türlenedile. Bu kezivge, ese da XIX ömürnü 80-çi, 90-çı cıllarına — cuvukluk cürütgen kavumlanı köp türlü iyerarhiyalarında atavul birlikni tereleri kete, tamatağa, biyge alğınñı namıs beriv, boysunuv — ayıvtos, calğan haterge, boş üyrenñen adetge burulup kaladı. Anı bla birge va tav biyleni aythanlarına kacav, har tavlunu adebini, insan betini belgisi boluvçu biyni sıylı körüv adet da endi «amalsız, caramaz» degen mağanasın tas etedi. Atavul atalanı tav camavatlanı birikdirgen sıylılıkları da tüşedi. Tukum teyrilege, atavul atalağa boysundurup, tav camavatlanı birge bek tuthan macüsü-feodal törele da bu kezivge islamnı katı, karañı hukmuları bla alışınñandıla, alay bla tav adetle kapitalist hallanı öşün uruvların tıyalmazça karıvsuzlanñandıla. Kısha aythanda, birinçiden, atavul atalanı, biyleni namısları ketgeni — alanı camavat mağanaları kalmağanı, ekinçiden, azat (macüsü) tavlula, islam dinñe kaytıp, alğınñı teyrilerine, atavul atalanı arbaklarına tabınmazça bolğanları, alanı barın allah alışındırğanı cıyın-tukum tiriçilikni sahnadan keterip, anı ornuna cañı caşav hallanı tohtaşdıradıla.

 Ol bolumlada Kyazim alğınñı caşavnu asıvluğun caklap, küsep, cañı hallanı betsizliklerin aytsa da, revolütsiya bolmasa alanı keterir, añılar küç cok edi. «Bet, namıs, marhumluk» kalmağanı, «caş kartha kayırılğanı» — barı da tavlula alıka tolu bilmegen, alay a alanı cerlerine özen tumanlay kirip kelgen caşav corukladıla. Kyazim a alıka caşdı da, dinñe uğay,— igi biylege ışanadı da, halknı başçıları, hayt dep, ellerine, cerlerine bazınıp, işni kolğa alsala, tüzlük caşav bolluk sunadı.

 Halkğa salmay buğov, kişen, 

Namısların tuta bilgen, 

Tersni cavlap, tüzge burğan,

—  Allay biyle kerek bizge.

 Halknı oñar colun izlep, 

Alğa karap, colğa tizgen, 

El cumuşun tuvra süzgen,

—  Allay biyle kerek bizge.   

Kesini igi biylege (başçılağa) ışanñan ayıpsız cañılıvunda Kyazim allay bir terenñe ketedi,— «calçı cekmey, ölüp ketgen», «kul, özden dep ayırmağan» biyle bolurğa bolluk sunadı. Kyazim alağa madaniyat, millet mağana da beredi. Ala ümmetge (bir dinni tuthanla, tavlula) sak bolurğa kerekdile; tilibizni şatık bilirge, igilege orun berirge. Kyazim «aman tüşnü igige coralaydı» — allay teñlikle ketgendile, tukumla ça-çılğandıla. Biyleni da köbüsü ümmetge sak boluvçuladan — fitna mal cıyıvçulağa; camavatnı birligin, caşav seyirlerin koruvlavçuladan — anı unukduruvçulağa aylanñandıla.

 Halknı alğın caşavu kolaysız bolğan ese da, millet unuğuvdan keri edi; endi anı kalay bla kay-tarırğa bilmey, Kyazim tıñısız boladı. Anı nazmularında alıka küreşge çakırıv cokdu, tıñılap, tözüp tururğa caramazlığı da bayamdı.

 Olturdula burun bizde 

Carlı kart da, biy da birge. 

Tabındıla bir teyrige, 

Birlik boldu elibizde 

Biy biyligin anda kördü

Karıvsuzğa karıv berdi! 

Elni işin etip keldi, 

Bek sıylığa da tergeldi, 

Endi biylik uçuz boldu, 

Adet, töre kutsuz boldu, 

Biz körmeybiz oñnu, solnu, 

Kim izleydi aman colnu?!   

Tar tığırıklada töşlege, eteklege kısılğan tav camavatla uzak, tunakı caşavlarından cañı tiriçilikni belgisiz coluna çığa, eskiden bezip, cañıdan korkup turğanda, alanı eki türlü unuğuv — bir canından patçah zulmu, ekinçi canından öz biyleri kıshanda, halknı sözün, davun aytırık, anı tarıh ösüvnü cañı daracasına kötürlük adam çığarğa kerek edi. Endige deri kesini nazmuçusu, şayırı bolmağan halk allay ökül boluvnu kıyın ilmusun kimden saklarğa bolluk edi? Biylege ışanıv kalmağandı. Efendile da halk tambla kalay caşav eterik bolur dep carsımaydıla. Sora köp kıyınlığı, tolmağan muratları, acımlı colları üçün kadar aña söz ustasınmı bere edi? Kyazimni betinde niyet zakiyi, millet akılmanımı tuva edi? Kalay bolsa da, Kyazimni halkğa cayılğan birinçi nazmusu okuna (ol birinçi ese!) halknı sağaytadı. Anı ol nazmunu Apsatını üsünden aytılıvçu köp tavruhladan artık ayırması körünmey ese da, anda endige deri bolmağan, halk çığarmaçılıkda artal da tübemegen bir zatı bar edi: Kyazim tavruh caza ese da, esinde caşav turadı, nazmunu cazdırğan — Apsatığa mahtav beriv tüyüldü, incilgen adamğa (uvçuğa) poetni cürek kayğısıdı. Nazmunu caz-ğan, sözsüz, halknı adamı edi,— Apsatı bla carlı uvçunu betden betgö tutup, kesi va uvçu canlı bolğandı; Apsatını can avruta bilmegenin, carlığa «cümel ulak da bermezligin», carlı uvçu muratına calan da kesini küçü bla, ustalığı bla ceterge bolluğun körgüzte edi. Teren karağanda, carlı uvçunu alğışın eşite, calınñanın, amalsızlığın köre, Kyazim közbav etmeydi, Apsatığa cak basmaydı. Eçkilerin ayak cgt-mez calavlada, tar kulaklada bukdurğan Apsatı — camavatnı oñun alıy, ayağın marap turğan, koldan kelip, bir igilik eterge da akılında bolmağan zulmuçudu. Seyir tüyül edi carlı uvçulanı ol nazmuğa ku-lakları turğanı — Kyazim zor küçleni allarında ala-nı oñlu, horlamlı etedi. Alay bla Kyazim uvçulanı Apsatığa (tav biylege) karamay, keslerini küçlerine tıya-nırğa, korkmazğa üyretedi.

 Anı ızından a «Bu nedi?», «Allay biyle kerek bizge», «Sağış» degen nazmula cayılıp, alanı cazğan bitev halknı kölündegin aythanı bla belgili boladı. Kyazim kerti da barın bilip, cıyışdırıp, bügün, bügeçe bol-ğan işleni, muratlanı kertisin aytadı: 

Birlik öldü,

Bizge bek uçuzluk keldi,

Körmeybiz cuvuknu, teñni, 

Carlıdan ötebiz keñni.

Boşlağanbız niyetleni, 

Kir etgenbiz cürekleni.

Barırbız biz kayrı deri, 

Kayda bolur tüzlük ceri?

İgi etalmaybız kölnü,  

Tıyalmaybız palah celni,

Katı kısalmaybız belni, 

Kim koruvlar endi elni?!

 Kyazim cazğan — mağanası, tili, nazmu kuruluşu bla da halk cırladan başhadı. Halk aytır sözün akılında köp ömürleni bişirip, cıyıp caraşdırıp turup, endi Kyazimni avzuna salğanña uşaydı. Anda halknı tili, niyeti birigedi,— Şıkıda carlı, temirçi Bekkini aksak caşı bolluk ese ol — halknı niyet ökülü,— sora ışanırğa bollukdu: alıka ol calan da kerti söznü aytadı. Cersizlik, malsızlık, haksız; tüyülüv, unuğuv — Kyazimni közü barına cetedi.

  Da zulmu küçle carlı halknı tarğa kallay bir tıya esele, halkda tözümsüzlük da allay bir ösedi. Kyazimni amalsızlığı — ol tözümsüzlüknü kayrı bururğa bilmegenindedi. «Katı kısalmaybız belni»,— dep acım ete ese da, «Taş egurla — sabanıbız, Karañıdı adamıbız»,— dep carsıy zse da, bu halda caşav kayrı deri barlığın kişi bilmeydi. Kyazim da bilmeydi. Anı sebepli Kyazim alıka caşav kertilikni suratların işleydi, kesini poetika karamların kuraydı, okuydu..

Caşav salğan ullu soruvla, çüyrelikle, turmuş hallanı türlene barıvları duniyalıknı kerti suratın iş-levnü izley edile. Kyazim çığarmaçılığında caşavnu sur kertiligin tuthanı «Kar cavadı» degen nazmusunda tuvra körünedi. Başlama nazmularında, begirek da, «Apsatıda» bla «Birlikni atası öldü» degen carsıvunda caşavğa kelgen buzuk hallağa tıñısızlık baş mağananı tuta ese, «Kar cavadı» degen nazmuda caşav çüyrelikle açık klass bet aladıla. Poet, kesini baş borçun añılap, halkda caşav kıyınlığı bazınıvsuz etip turğan sezimleni vyatırğa itinedi: Kar cavadı, boraydı, Baynı nesi koraydı! Tohanada catadı, Malıy bağa satadı Kertisi bla da calan da biyni «künü kayğısız batadı». Anı «katını ahça sanaydı», «caşı esirip ava-dı». Halknı baş kötürgenin, azatlık izlegenin burunñu teñlikni, cuvukluknu, feodal kuruluşnu kesa-matları bla tıyarğa küreşgen biy kavumlanı kerti bolumları alaydı. Tavda közbav teñlikni avun sıdırıp, Kyazim caşav çüyrelikleni, har kim da körürça, tuvra etedi.

 Kar carlıla duniyasına da cavadı. Bay aña, kü-müşlü tonuna çulğanıp, zavuk etip karay ese, carlı anı arivluğun uğay, kıyınlığın köredi. Anı tonu da cokdu, üyü da suvukdu.

ȫul, üyünde ot etmey, Aşarğa aşı cetmey, Üsünden kıyınlık ketmey,— caşaydı. Kulla (calçıla) canların ayamay işlesele da, avruvlu bolup, kanların açlık, suvukluk da buzup küreşsele da — bay «alanı adamğa sanamaydı». Kyazim tavda caşav bolumnu katılığın alay tuvra" etip, dav aytırğa oñ, col bolmağanın da caşırmaydı:  Cuk aytıp caramaydı,  Aytsañ patçah unamaydı.  Baynı kayğısı cokdu,  Üsü, karnı bek tokdu.   Halknı aşına-suvuna, kadarına kayğırıv ertte unutulğandı. Endi ol halk işçi küçdü, ulovdu. Anı biyle caşırğan da etmeydile; közbav birlik ketgendi, bay — baydı, carlı da — carlıdı, patçah da caşavnu ol coruğun koruvlaydı.  

Töppelanı Alim,

filologiya ilmulanı kandidatı