Anasayfa | Kayıt | Giriş Hoşgeldiniz Ziyaretçi | RSS
Site menu
bookmark
Kategoriler
Genel [26] KARAÇAY MALKAR [29] Kültür [27]
İstatistikler
  • visitors by country counter
    flag counter


    Toplam girişler: 1
    Ziyaretçiler 1
    Kullanıcılar: 0

  • Kurlar
    ГТРК
    TV KARACHAY
    TV MALKAR
    Вести КБР
    Bars-El Radiyo
    KURAN
    Anasayfa » Makaleler » KARAÇAY MALKAR

    MİLLET BOLUR ÜÇÜN EMDA SAKLANIR ÜÇÜN
    Bilal LAYPAN

    MİLLET BOLUR ÜÇÜN EMDA SAKLANIR ÜÇÜN


     (Sıyrat Köpürde sağışla)

     Millet nedi? Neleden kuraladı ol? Biz – karaçaylıla – milletbizmi, tülbüzmü?

     Millet edik, endi va milletligibiz sedireb, ketib baradı. Ne üçün?

    Kara innetli bilimli küçle millet ne bolğanın, anı tüb eter üçün nesin kuruturğa kereklisin bek ariv bilgendile, biledile. Stalin milletni bılay suratlaydı: «Millet deb, tarih kadarı alay bolub, uzak zamannı içinde tilini, dinini, curtunu, ekonomika caşavunu emda kılığını-halisini, adetini-kulturasını birligini tamalında kuralğan, birikgen kavumğa-camağatha aytadıla. Ol ışanladan cañız birin tas etse da, halk milletligin tas etib başlaydı...». Başha cerde va, andan da keskin, andan da açık, andan da katı aytadı: «Milletni milletligi tüb bolur üçün, ol ışanladan biri ketse da, ceterikdi». Esgertiv: bılayda «millet» deb, «halk» degen mağanada aytadı Stalin. Biz da bu makalede millet deb, halk degen mağanada aytabız. 1828-çi cılğa deri Karaçaynı milletge sanathan millet şartları tolusu bla bar edile:

     1.DİNİBİZ

     Bir Allahha kulluk etdirgen, haramdan-ğünahdan tıyğan, ullu, küçlü islam dini bar edi. Murdarlık-tonov, uru-ğudu, içkiçilik-boşboyunluk, namıssızlık-sıysızlık cok edi – Hak colda bara edi halk. Anı üçün edi kanı küçlüden küçlü bola, añısı-esi, adam sanı da öse barğanı. Tişirıvnu borçu – sabiy ösdürüv, üy cumuş emda cün zatla etiv. Tişirıv arbazından arı çıkmay edi – bazarlada aylanñan koy. Tişirıvnu kol kıyının – başlık, çebken, camçı bolsun – barın tüzlede, Tav Artına eltib sathan, başha zatlağa avuşdurğan da erkişile edile. Tişirıvğa söz, köz da cetmesin deb, tavlu üyürde bek sak bolğandıla, ne canı bla da ayarğa, saklarğa küreşgendile. Başına cavluk kısmağan ullu ayıbha sanalğandı – tişirıvlanı, kızlanı koy, gitçe kız sabiyçikle da inçiklerin cabhan çebgenleri, başlarına cavluk kısıb alay cürügendile.

     Büğün a?

     Büğün da, Allahha şukur, biz musliman halkğa tergele bolurbuz, alay a... Arakı sathan, arakı alğan, arakı içgen kallay bir karaçaylı bolur? Ol haramdan ciyirgenñen a kallay bir bolur? İçki kımıldamağan bir tiyre, bir el körgüztallıkmısız Karaçayda? Cüz cılnı mından alğa va, toñuzdan kalay ciyirgene ese, içkiden, içgen adamdan da alay ciyirgene edi halk.

    Endi va?

     Alğın arbazından çıkmavçu tavlu kız, tavlu tişirıv endi caşavun bazarlada aşıradı. Sabiyle kesleri allarına ösedile. Tişirıvlağa sabiy tabar, sabiy ösdürür zaman kalmağandı – karaçay üyde büğün üy asrağan da, üyge başçılık etgen da tişirıvdu. Terslik erkişilededi: işleb üydegilerin asrayalmay esele, tişirıvlanı kol kıyınların bazarlada satarğa carasınla – aylandırmasınla tişirıvların, kızların duniyanı bazarlarında. Oğay, karaçay erkişile ol işni tındıralmaydıla, tındırırğa da artık talpıy bolmazla. Ahırı va anı ne bla boşaladı: tişirıvla, kızla, igige-amanña tübey, savlukların tas ete, bazarlada aylanadıla; 10-12 sabiy boluvçu tavlu üyürlede endi, köb bolsa, eki-üç sabiy boladı; ol sabiyle da oramda ösedile. Biz kallay musliman halkbız, Allah haram etgen içkini halal etgen esek? Biz kallay musliman erkişilebiz, tişirıvlarıbıznı, kızlarıbıznı bazarlada aylandıra esek? Biz kallay musliman erkişilebiz: üynü tuthan, üyge onov etgen da tişirıvla esele? Tabiğatha, muslimanlıkğa da karşçı barıb, sabiy tuvmazça amalla ete esek? Tişirıvnu sabiy tabıvu, tabiğat kesi tohtathınçı tohtamazğa kerekdi. Tuvğandan ölgeni köb bolub başlasa – gitçe halk tüb bolmay ne eterikdi? Karaçayğa em ullu korkuv salğan büğün – dinni-imannı karıvsuzluğudu halkda. Hak colda barmağanıbızdan, Allah aythança caşamağanıbızdandı har ne palahnı da başı. Biz halknı kurutuv politika – dinibizni kurutuvdan başlanñandı. İmanıbıznı küçlü etmey, hak dinñe kayıtmay, hak colda barmay – bizni adamlığıbız, milletligibiz da saklannık tüldü. «DİN KAZAVAT» etmesek – dinsizlik tolusu bla ceñerikdi, kuruturukdu bizni.

     2.TİLİBİZ

     Orusha koşulğunçu, bizni tilibiz kesini borçun ajımsız tındıra edi. Tışından bizge koşulğan – Karaçaynı dinin, tilin da ala edi – ant etib koşula edi Karaçay kralnı bir adamı bolurğa. Tilibizge koşulğan tışkrallı söznü da tilibiz kesini coruklarına köre burub, karaçay söz etib ata edi.

     Endi va?

    Endi va, bizge koşulğan adam, dinibizni, tilibizni da almaydı – karaçaylı bolurğa unamaydı. Tilibizge koşulğan söz da, karaçay söz bolurğa unamaydı – ol da almaydı tilibizni corukların. Alay nek bolğanı belgilidi – ençi kralıñ neda krallığıñ bolmasa, Ata curtuñda Ana tiliñ kral tilça cürümese – tilni mağanası, sıyı da kalmaydı. Andandı okullada tilibizni daracası tışkrallı tilleden da töben bolğanı. Orus kralda işler üçün, okur üçün, caşar üçün – karaçay til kerek tüldü. Til cürümeydi – cürümegen zat a, öledi: tabiğatnı coruğu alaydı. Anı añılab, halk üyde, eşikde da kesini tilinde söleşib turmasa, til öllükdü – anı bla birge – halk kesi da. Bılayın eskerib, tarih esi, millet añısı bolğan kavum «TİL KAZAVAT» etmese – ana tilibiz ölüm colğa çıkğandı: anı kutharallık halk kesidi cañız.


    3.CURTUBUZ


     Orusha koşulğunçu bar edi Curtubuz. «İç Karaçay», «Tış Karaçay» deb, bek ariv añılata bilgendi Aliy ulu Umar Leninñe anı. Tavla, suvla, çegetle – bay edi, ariv edi Curtubuz, taza edi havası. Ceribizni üsünde baylık da alay, ceribizni tübünde baylık a? Bar edi, bar edi Curtubuz alğın.

     Endi va?

     Karaçaylını üyünü allında baçhaçığı bolmasa, Curtuna barmıdı erkinligi? Curtunda caşasa da, curtuna erkinligi cokdu karaçay halknı. Tavlanı «Ğürcü bla kral çek» deb, asker küçlegendi. Tavlada tül, asker bölekleni keltirib, töbenlede ornatadıla. Elni arasına (Oğarı Uçkulan bla Töben Uçkulannı arasına) asker bölekni ornathanlarına ne aytırğa bollukdu? Halk Curtuna İye bolurğa kerek edi. Kerek edi – alay a, – tüldü. Curtunda da curtsuz etib küreşedile halkıbıznı. Curtubuznu tonab, satıb küreşgenle köbdüle. Tab, alanladan kalğan tarih-kultura eskertmeleribizni – kolğa cıyıb küreşedile orus din başçıla. Tuvğan ceribiz üçün «ATA CURT KAZAVATHA» kobmasak, curtubuzda da Curtsuz kallıkbız, başhalağa kul-karavaş, şapa bollukbuz.


    4.EKONOMİKA CAŞAVUBUZ


     Har bir halknı ömürden beri caşatıb kelgen, ara mağanalı bir işi boluvçandı. Bir-bir halk cer bla, saban bla keçinñendi. Karaçay malçılık bla küreşe, caşay kelgendi. 1828-çi cıl Orusha koşulğunçu, koşulğandan sora da bir ömürnü uzağına, bolşevik kolhozla kurala tebreginçi, adam sanına köre, Karaçaydan köb malı bolğan halk bolmağandı Orus imperiyada, Sovet imperiyada da.

     Endi va?

     Karaçaynı ömürden beri kelgen malçılık bla baylamlı ekonomikasın kuruthan sovet vlast bolğandı. Halknı cerin, malın da «ara mülklege – kolhozlağa, sovhozlağa» sıyırıb, adamlanı cersiz, malsız etgendi. Ol kıyınlıkda da, karaçay tişirıvla cün zatla etib, üydegilerin asrarğa küreşgendile. Erkişile va, alğınça mal tutub, hayır eterça madar tabmağandıla. Bu palah 1917 cıl bolşevik revolütsiyanı közüvünden başlanıb, 1990-çı cıllada sovet kral oyulğunçu barğandı. 1943-1957 cıllada karaçay halk 600 kesekge bölünüb, Orta Aziyada, Sibiriyada sürgünde-tumakda turğanın esge alsak, halkğa kallay kıyınlık cetgenin añılarğa bollukbuz. Sürgünden kayıtıb kelgenden sora da, tav elleni aynıtır canından tül, oyar canından, halknı tav eteklerinden keterir canından küreşgendile sovet-partiya orğanla. Cetgen caşlağa üy işlerge üy orunla bermey, mal tutarğa koymay, cün zatlanı oblastnı çeginden çığarıb satarğa koymay – aytırğa, tav elleden halk keterça etgendile. Bizni tav ellede har üydegi bir iynek, 5-6 koy tutarğa erkinligi bar edi. Gürcünü bizniça tav ellerinde va har üy 10 iynek, 100 koy, bir at tutarğa erkin edi. Madarsız bolğan adamla ellerinden töbenlege, mal küterge başha cerlege neda şaharlağa ketib tebredile. 1970-çi cıllada men okuğan Kızıl-Kala elni şkolunda 300 sabiy okuy edi, endi va şkolğa barırğa sabiy cokdu. Caş tölü tav elde caşav tüzelirinden kol cuvub, tüzlege cayılğandı. Tav elleni tuturuğu – halkıbıznı burundan kelgen ekonomika caşavu buzulğandı. Tav ellerinde üzülüb, tüzlege cayılğan caş tölü, endi ızına kayıtmaz, mal bla küreşirge da izlemez. Tav El köz tuvrabızda öle turadı. TAV ELİBİZNİ, MİLLET EKONOMİKABIZNI TİRİLTMESEK – TÜZLEDE ERİRİKBİZ, TAS BOLLUKBUZ.


    5. ADETİBİZ-KULTURABIZ


     Halknı burundan kelgen adeti-kulturası saklanır üçün, ol adetni-kulturanı ömürleni uzağına saklab kelgen Tav El sav-esen caşarğa kerekdi. Karaçay Tav Elni va iş etib oyub küreşgendile, küreşedile. Ol innetni mağanası – karaçay halk tavladan tüzlege, şaharlağa cayılsa, orusnu-ormannı içinde erir, assimile bolur, tas bolur. Cılları kelgen, ullayğan adamla elden keterik tüldüle. Elden caş tölü ketedi. Caş adamla va türlenirge bollukdula. Aladan tuvğanla va – cıyımdık şaharlada össele – Ana tilni, millet adetni-kulturanı igi bilalmaydıla. Bıllay bolumda karaçay adet, kultura saklanırğa bollukmudu? Gitçe halk bir cerde coppu bolub caşamay, çaçılıb tebrese – ol tas bolmay madar cokdu. Anı añılab küreşedile halkla millet rayonla, oblastla, respublikala, kralla kurab – har halk küçü-karıvu cetgenine köre ençi krallığın kurarğa küreşedi. Kesi ENÇİ ÜY – MİLLET ÜY kurab caşarğa izlemey ese halk, sora ol – millet añısın, tarih esin tas etgendi. Aña din da, til da, curt da, adeb-namıs da, adet-kultura da – bir cuk da kerek tüldü: ol mankurt bolub boşağandı. Stalin sanağan millet şartla, sediregen esele da, alkın Karaçaydan ketib boşamağandıla. Kele turğan ölümnü körüb, halk titirerge, kesin eskerirge bollukdu: Curtubuzğa İye tül esek da, curtubuzda caşaybız; begimekligibiz küçlü tül ese da, imanıbız-dinibiz bardı; cartı-kurtu söleşe esek da, Ana tilibizde söleşalabız; adetibiz-kulturabız ata-babaladaça tül ese da, biraz haparıbız bardı. Bu ömür bizge sınav ömürdü, Sıyrat köpürdü: Adam esek, Halk esek – öterikbiz; Ne Ahır Ömür neda Tiriliv Ömür bollukdu bu ömür bizge. Karaçay adam,

     Karaçay halk añılaymıdı eken anı?!

     Caşarğa izlesek – caşarıkbız. Ölürge izlesek – öllükbüz.

     Saylav berilgendi. **

    Kaynak: http://www.elbrusoid.org
    Kategori: KARAÇAY MALKAR | Ekleyen: Assı (21-01-11)
    Görüntüleme: 931 | Etiketler: Сталин, bilal, laypan, Stalin, karaçay | Rating: 0.0/0
    Toplam yorumlar: 0
    ComForm">
    avatar
    Giriş Formu
    Site içi arama
    ....
    Керек кенгден танытыр

    Керексизге сёлешме, онгсуз бла кюрешме

    Керекни шиндиги мийик

    Керти айтханнга айгьакъ джокъ

    Керти акъыллыгъа кёз тиймез

    Керти джылтырар, ётюрюк къалтырар

    Кертини кирит тыймаз

    Керти сёзню кезден айт

    Керти сёз кери барыр

    Керти сёзге къарыу джокъ

    Керти суу салмаз, от джандырмаз

    Кетерик кетмей, келлик келмез

    Кеси аман балта алыб чабар

    Кеси аман ёмюрюн аман бла ашырыр

    ETİKETLER
    egiz caşçıkla başhüyük LAYPANLANI Bilal bashuyuk akbaylanı mihail adet başhuyuk appalanı hasan kara kübür culduzla söleşe bilsele drau katliamı bittirlanı tamara itil suuu ağa turur aşhı adam elge borçlu Bittirlanı aminat kiyimle çarh oyun üyle küreşni colunda bilal laypan karaçay üy kar atala babala es comakla halk cırla 8.mart çam haparla чам хапарла hapçalnı_mammet mussa batcaev gapalau sürgün atacurt bayrak köçgünçülük akka batcalanı gekki kamatur balkar kafkasya karachay Stalin ayak hasan bilal laypan kalamla kanatlıla karaçay hikaye anı hatıra sapar özden cır cırçı smayıl ismail semenov ahmat hazar karacahay karaçay kabartay adeb goçiya aytek buşuukun jenosid kasay borlak çoma cırçı Atilla gazalanı alim gıpı karaçat 8mart1944 genosit algış ufuk tavkul cugutur alanla kimledile curtubaev mahti bıllım chegem habaz holam curtubay curtubayev Аланы karacahaymalkar bayramuklanı halimat halimat malkar karçay bayram cumhuriyet Alan
    Meteo
    KONYA Click for Konya, Türkiye Forecast
    Medya


    Site kodu
    Karachay

    Siteler

    Karachay

    Karachay

    karachays.com

    http://www.elbrusoid.org Карачаево-балкарский фонд Эльбрусоид(R)

    karachays.com

    AS - ALAN

    Bashuyuk

    Karachay

    Copyright Karachay © 2024