Millet edik, endi va milletligibiz sedireb, ketib baradı. Ne üçün?
Kara innetli bilimli küçle millet ne bolğanın, anı tüb
eter üçün nesin kuruturğa kereklisin bek ariv bilgendile, biledile.
Stalin milletni bılay suratlaydı: «Millet deb, tarih kadarı alay bolub,
uzak zamannı içinde tilini, dinini, curtunu, ekonomika caşavunu emda
kılığını-halisini, adetini-kulturasını birligini tamalında kuralğan,
birikgen kavumğa-camağatha aytadıla. Ol ışanladan cañız birin tas etse
da, halk milletligin tas etib başlaydı...». Başha cerde va, andan da
keskin, andan da açık, andan da katı aytadı: «Milletni milletligi tüb
bolur üçün, ol ışanladan biri ketse da, ceterikdi».
Esgertiv: bılayda «millet» deb, «halk» degen mağanada aytadı Stalin. Biz
da bu makalede millet deb, halk degen mağanada aytabız.
1828-çi cılğa deri Karaçaynı milletge sanathan millet şartları tolusu
bla bar edile:
1.DİNİBİZ
Bir Allahha kulluk
etdirgen, haramdan-ğünahdan tıyğan, ullu, küçlü islam dini bar edi.
Murdarlık-tonov, uru-ğudu, içkiçilik-boşboyunluk, namıssızlık-sıysızlık
cok edi – Hak colda bara edi halk. Anı üçün edi kanı küçlüden küçlü
bola, añısı-esi, adam sanı da öse barğanı. Tişirıvnu borçu – sabiy
ösdürüv, üy cumuş emda cün zatla etiv. Tişirıv arbazından arı çıkmay edi
– bazarlada aylanñan koy. Tişirıvnu kol kıyının – başlık, çebken, camçı
bolsun – barın tüzlede, Tav Artına eltib sathan, başha zatlağa
avuşdurğan da erkişile edile. Tişirıvğa söz, köz da cetmesin deb, tavlu
üyürde bek sak bolğandıla, ne canı bla da ayarğa, saklarğa küreşgendile.
Başına cavluk kısmağan ullu ayıbha sanalğandı – tişirıvlanı, kızlanı
koy, gitçe kız sabiyçikle da inçiklerin cabhan çebgenleri, başlarına
cavluk kısıb alay cürügendile.
Büğün a?
Büğün da,
Allahha şukur, biz musliman halkğa tergele bolurbuz, alay a... Arakı
sathan, arakı alğan, arakı içgen kallay bir karaçaylı bolur? Ol haramdan
ciyirgenñen a kallay bir bolur? İçki kımıldamağan bir tiyre, bir el
körgüztallıkmısız Karaçayda? Cüz cılnı mından alğa va, toñuzdan kalay
ciyirgene ese, içkiden, içgen adamdan da alay ciyirgene edi halk.
Endi va?
Alğın arbazından çıkmavçu tavlu kız,
tavlu tişirıv endi caşavun bazarlada aşıradı. Sabiyle kesleri allarına
ösedile. Tişirıvlağa sabiy tabar, sabiy ösdürür zaman kalmağandı –
karaçay üyde büğün üy asrağan da, üyge başçılık etgen da tişirıvdu.
Terslik erkişilededi: işleb üydegilerin asrayalmay esele, tişirıvlanı
kol kıyınların bazarlada satarğa carasınla – aylandırmasınla
tişirıvların, kızların duniyanı bazarlarında. Oğay, karaçay erkişile ol
işni tındıralmaydıla, tındırırğa da artık talpıy bolmazla. Ahırı va anı
ne bla boşaladı: tişirıvla, kızla, igige-amanña tübey, savlukların tas
ete, bazarlada aylanadıla; 10-12 sabiy boluvçu tavlu üyürlede endi, köb
bolsa, eki-üç sabiy boladı; ol sabiyle da oramda ösedile.
Biz kallay musliman halkbız, Allah haram etgen içkini halal etgen esek?
Biz kallay musliman erkişilebiz, tişirıvlarıbıznı, kızlarıbıznı
bazarlada aylandıra esek?
Biz kallay musliman erkişilebiz: üynü tuthan, üyge onov etgen da
tişirıvla esele? Tabiğatha, muslimanlıkğa da karşçı barıb, sabiy
tuvmazça amalla ete esek? Tişirıvnu sabiy tabıvu, tabiğat kesi
tohtathınçı tohtamazğa kerekdi. Tuvğandan ölgeni köb bolub başlasa –
gitçe halk tüb bolmay ne eterikdi?
Karaçayğa em ullu korkuv salğan büğün – dinni-imannı karıvsuzluğudu
halkda. Hak colda barmağanıbızdan, Allah aythança caşamağanıbızdandı har
ne palahnı da başı. Biz halknı kurutuv politika – dinibizni kurutuvdan
başlanñandı. İmanıbıznı küçlü etmey, hak dinñe kayıtmay, hak colda
barmay – bizni adamlığıbız, milletligibiz da saklannık tüldü.«DİN KAZAVAT» etmesek – dinsizlik tolusu bla ceñerikdi, kuruturukdu bizni.
2.TİLİBİZ
Orusha
koşulğunçu, bizni tilibiz kesini borçun ajımsız tındıra edi. Tışından
bizge koşulğan – Karaçaynı dinin, tilin da ala edi – ant etib koşula edi
Karaçay kralnı bir adamı bolurğa. Tilibizge koşulğan tışkrallı söznü da
tilibiz kesini coruklarına köre burub, karaçay söz etib ata edi.
Endi va?
Endi va, bizge koşulğan adam, dinibizni, tilibizni da
almaydı – karaçaylı bolurğa unamaydı. Tilibizge koşulğan söz da, karaçay
söz bolurğa unamaydı – ol da almaydı tilibizni corukların. Alay nek
bolğanı belgilidi – ençi kralıñ neda krallığıñ bolmasa, Ata curtuñda Ana
tiliñ kral tilça cürümese – tilni mağanası, sıyı da kalmaydı. Andandı
okullada tilibizni daracası tışkrallı tilleden da töben bolğanı. Orus
kralda işler üçün, okur üçün, caşar üçün – karaçay til kerek tüldü. Til
cürümeydi – cürümegen zat a, öledi: tabiğatnı coruğu alaydı. Anı añılab,
halk üyde, eşikde da kesini tilinde söleşib turmasa, til öllükdü – anı
bla birge – halk kesi da. Bılayın eskerib, tarih esi, millet añısı
bolğan kavum «TİL KAZAVAT» etmese – ana tilibiz ölüm colğa çıkğandı: anı kutharallık halk kesidi cañız.
3.CURTUBUZ
Orusha koşulğunçu bar edi
Curtubuz. «İç Karaçay», «Tış Karaçay» deb, bek ariv añılata bilgendi
Aliy ulu Umar Leninñe anı. Tavla, suvla, çegetle – bay edi, ariv edi
Curtubuz, taza edi havası. Ceribizni üsünde baylık da alay, ceribizni
tübünde baylık a? Bar edi, bar edi Curtubuz alğın.
Endi va?
Karaçaylını üyünü allında baçhaçığı bolmasa, Curtuna barmıdı erkinligi?
Curtunda caşasa da, curtuna erkinligi cokdu karaçay halknı. Tavlanı
«Ğürcü bla kral çek» deb, asker küçlegendi. Tavlada tül, asker bölekleni
keltirib, töbenlede ornatadıla. Elni arasına (Oğarı Uçkulan bla Töben
Uçkulannı arasına) asker bölekni ornathanlarına ne aytırğa bollukdu?
Halk Curtuna İye bolurğa kerek edi. Kerek edi – alay a, – tüldü.
Curtunda da curtsuz etib küreşedile halkıbıznı. Curtubuznu tonab, satıb
küreşgenle köbdüle. Tab, alanladan kalğan tarih-kultura
eskertmeleribizni – kolğa cıyıb küreşedile orus din başçıla. Tuvğan
ceribiz üçün «ATA CURT KAZAVATHA» kobmasak, curtubuzda da Curtsuz kallıkbız, başhalağa kul-karavaş, şapa bollukbuz.
4.EKONOMİKA CAŞAVUBUZ
Har bir halknı
ömürden beri caşatıb kelgen, ara mağanalı bir işi boluvçandı. Bir-bir
halk cer bla, saban bla keçinñendi. Karaçay malçılık bla küreşe, caşay
kelgendi. 1828-çi cıl Orusha koşulğunçu, koşulğandan sora da bir ömürnü
uzağına, bolşevik kolhozla kurala tebreginçi, adam sanına köre,
Karaçaydan köb malı bolğan halk bolmağandı Orus imperiyada, Sovet
imperiyada da.
Endi va?
Karaçaynı ömürden beri
kelgen malçılık bla baylamlı ekonomikasın kuruthan sovet vlast bolğandı.
Halknı cerin, malın da «ara mülklege – kolhozlağa, sovhozlağa» sıyırıb,
adamlanı cersiz, malsız etgendi. Ol kıyınlıkda da, karaçay tişirıvla
cün zatla etib, üydegilerin asrarğa küreşgendile. Erkişile va, alğınça
mal tutub, hayır eterça madar tabmağandıla. Bu palah 1917 cıl bolşevik
revolütsiyanı közüvünden başlanıb, 1990-çı cıllada sovet kral oyulğunçu
barğandı. 1943-1957 cıllada karaçay halk 600 kesekge bölünüb, Orta
Aziyada, Sibiriyada sürgünde-tumakda turğanın esge alsak, halkğa kallay
kıyınlık cetgenin añılarğa bollukbuz.
Sürgünden kayıtıb kelgenden sora da, tav elleni aynıtır canından tül,
oyar canından, halknı tav eteklerinden keterir canından küreşgendile
sovet-partiya orğanla. Cetgen caşlağa üy işlerge üy orunla bermey, mal
tutarğa koymay, cün zatlanı oblastnı çeginden çığarıb satarğa koymay –
aytırğa, tav elleden halk keterça etgendile. Bizni tav ellede har üydegi
bir iynek, 5-6 koy tutarğa erkinligi bar edi. Gürcünü bizniça tav
ellerinde va har üy 10 iynek, 100 koy, bir at tutarğa erkin edi.
Madarsız bolğan adamla ellerinden töbenlege, mal küterge başha cerlege
neda şaharlağa ketib tebredile. 1970-çi cıllada men okuğan Kızıl-Kala
elni şkolunda 300 sabiy okuy edi, endi va şkolğa barırğa sabiy cokdu.
Caş tölü tav elde caşav tüzelirinden kol cuvub, tüzlege cayılğandı.
Tav elleni tuturuğu – halkıbıznı burundan kelgen ekonomika caşavu
buzulğandı. Tav ellerinde üzülüb, tüzlege cayılğan caş tölü, endi ızına
kayıtmaz, mal bla küreşirge da izlemez. Tav El köz tuvrabızda öle
turadı. TAV ELİBİZNİ, MİLLET EKONOMİKABIZNI TİRİLTMESEK – TÜZLEDE ERİRİKBİZ, TAS BOLLUKBUZ.
5. ADETİBİZ-KULTURABIZ
Halknı burundan
kelgen adeti-kulturası saklanır üçün, ol adetni-kulturanı ömürleni
uzağına saklab kelgen Tav El sav-esen caşarğa kerekdi. Karaçay Tav Elni
va iş etib oyub küreşgendile, küreşedile. Ol innetni mağanası – karaçay
halk tavladan tüzlege, şaharlağa cayılsa, orusnu-ormannı içinde erir,
assimile bolur, tas bolur. Cılları kelgen, ullayğan adamla elden keterik
tüldüle. Elden caş tölü ketedi. Caş adamla va türlenirge bollukdula.
Aladan tuvğanla va – cıyımdık şaharlada össele – Ana tilni, millet
adetni-kulturanı igi bilalmaydıla. Bıllay bolumda karaçay adet, kultura
saklanırğa bollukmudu?
Gitçe halk bir cerde coppu bolub caşamay, çaçılıb tebrese – ol tas
bolmay madar cokdu. Anı añılab küreşedile halkla millet rayonla,
oblastla, respublikala, kralla kurab – har halk küçü-karıvu cetgenine
köre ençi krallığın kurarğa küreşedi. Kesi ENÇİ ÜY – MİLLET ÜY
kurab caşarğa izlemey ese halk, sora ol – millet añısın, tarih esin tas
etgendi. Aña din da, til da, curt da, adeb-namıs da, adet-kultura da –
bir cuk da kerek tüldü: ol mankurt bolub boşağandı.
Stalin sanağan millet şartla, sediregen esele da, alkın Karaçaydan ketib
boşamağandıla. Kele turğan ölümnü körüb, halk titirerge, kesin
eskerirge bollukdu: Curtubuzğa İye tül esek da, curtubuzda caşaybız;
begimekligibiz küçlü tül ese da, imanıbız-dinibiz bardı; cartı-kurtu
söleşe esek da, Ana tilibizde söleşalabız; adetibiz-kulturabız
ata-babaladaça tül ese da, biraz haparıbız bardı.
Bu ömür bizge sınav ömürdü, Sıyrat köpürdü: Adam esek, Halk esek –
öterikbiz; Ne Ahır Ömür neda Tiriliv Ömür bollukdu bu ömür bizge.
Karaçay adam,