1. Къарачайгъа сюймеклик жыры.
2. Къарчаны бла Заманны ушагъы.
3. Сакъ... Сакъ болугъуз!..
4. «Къарачай республика кёп уллу къыралдан бай жашарыкъды». Юнеско эм да кърал архивле шагъатлыкъ этедиле.
5. Къарачай ач боллукъ тюлдю. Будайланы Мухаммат.
6. Тобагъа къайтыгъыз.
7. Мамлукланы таматалары Черкеслими болгъандыла огъесе Къарачай-Малкъарлыламы. Будайланы Мухаммат.
8. Кесинги кимге. Санай эсенг... Миллет тилин къаллай бир учуз этсе - Кеси да алай бир учуз болады. Будайланы Мухаммат.
9. Будай улу Мухамматны сёзнюгюнден.

Къарачайгъа сюймеклик жыры

«ТРЕТЕЙСКИЙ СУД С УЧАСТИЕМ СВАНСКОГО КНЯЗЯ ДАДЕШКЕЛИАНИ И КУМЫКСКОГО АГАЛАР-ХАНА БЫЛ СОЗВАН В 1709 ГОДУ, И РЕШЕНИЕ ЕГО БЫЛО ВЫБИТО, КАК ПИШЕТ М. АБАЕВ, НА КАМЕННОЙ ПЛИТЕ АРАБСКИМИ БУКВАМИ НА БАЛКАРСКОМ ЯЗЫКЕ: «...СПОР О ГРАНИЦАХ ЗЕМЕЛЬ НАРОДОВ МАЛКАР, БЕЗЕНГИ, ХУЛАМ, ЧЕГЕМ, И БАКСАН, С ОДНОЙ СТОРОНЫ, ВЛАДЕНИЙ КРЫМСКОГО ХАНА, ЗАНЯТЫХ КАБАРДОЮ - С ДРУГОЙ РЕШЕН ТРЕТЕЙСКИМ СУДОМ...» ПО ЭТОМУ РЕШЕНИЮ БАЛКАРЦАМ ПРИНАДЛЕЖАЛА ТЕРРИТОРИЯ ЮЖНЕЕ ЛИНИИ ТАТАРТЮП - ТЕРЕК - ЛЕСКЕНСКИИ ПЕРЕВАЛ - ВОРОНЦОВКА - ЖАНБАШ - МАЛКА».

Алгъаракъда «КБП» газетде басмаланнган карта жалгъан картады. Аны юсюнден «Тёрени» келир санында тынгылы хапар айтыллыкъды. М. Абай улу айтхан таш сакъланнганды.

Къарчаны бла Заманны ушагъы

Бу къыйын кезиуледе Заманны юч таматасы Къарачай шахарда (ноябрны 17-де) Дом Советде жыйылып оноу этерге оноулашдыла. Заманны юч таматасыны атлары былайдыла: биринчиси - Ёхтемланы Тюнене, экинчиси - Жазыкъланы Бюгюн, ючюнчюсю - Тасболланы Тамбла. Ёхтемланы Тюнене, - тюнене Къарачай ёхтемлиги бла жашагъан эди да, аны ючюн, Жазыкъланы Бюгюн, - къарачайны бюгюнлюк халлары адамны жазыкъсындырырча болгъанды да, аны ючюн, Тасболланы Тамбла, - иш былай барса, тас боллукъду да Къарачай, аны ючюн. Жыйылыу кюнде Тюнене бла Тамбла келдиле. Бюгюн а бир сагъат чакълы кеч къалып жетди, ёпге солуу этил. Тамбла сорду: - Нек кеч къалдынг? Мени заманым жокъду сени сакъларгъа.

- Да бир къауум адам кимни эсе да бирни арбасына минип, кимни эсе да бирни жырын жырлап, «Бу къарачай жырды» деп халкъны алдаргъа кюреше эдиле да, алагъа акъыл юйрете къалгъанма, Къарачайны къабакъ эшиги, азатлыгъы болургъа керекди. Бу затланы алагъа ангылатыргъа кюреше эдим, - алай айтды Бюгюн.

Тюнене уа сейирсинип сорду: - Мени заманымда Къарачай бла Азатлыкъ бла Эркинлик эгизле болгъан эдиле. Ким сыйыргъанды Къарачайны Азатлыгъын бла Эркинлигин?

Олсагъатлай бир аракъы шешаны башы ачылгъан таууш эшитиледи, «Мен!» деп айтханча.

Тышындан ауазла эшитиледиле:

- Ой, биз черкессиз жашаяллыкъ тюйюлбюз, биз аласыз ачдан ёллюкбюз, къан тёгюллюкдю, къазакла бизни къырлыкъдыла...

Осагъатлай Къарча Тюненени эсинден секирип чыгъып ортада сюелди:

- Кимдиле ол ауазланы йелери?

- Бизбиз, Къарча! Сени уланларынгдыла сёлешгенле.

- Черкессиз жашаялмазлыкъ уланла, Ата Журтларын сакъларгъа къоркьгъан уланла - мени туудукъларым тюйюлдюле,

Ауазла:

- Аузунгу тый, къарт... Сен политикадан не ангылайса?

Къарча:

- Ма, сизни ангылауугъуз аллай бирди... Къарт аппагъыз бла алай сёлешгенле... Гяур, ассы уланла. Сиз ол мен сюйген къарачайлыла тюйюлсюз. Сиз ол мен елтюрюучю къарычайлыласыз, - деп къамасын къолуна алды, башларын гомпайтыргъа.

Алай Тамбла, ортагъа кирип:

- Къой, Къарча. Сен Тюненени тууудугъуса, была уа Тамбланы ишидиле! Ишиме къатышма! - деп къанатлары бла жапды да къойду ол ушакъны.

Къарча, сейирге къалып, Тамбладан сорду:

- Эй, сенден бир тилерим барды, Тамбла къарачайлыланы болумлары къалай боллукъду, эсинги къармап бир айтсанг а, маржа.

Тамбла кюлюп, хиликкя этип:

- Менде Къарачай деп не халкъ не тил, не адам жашамайды...

Къарча биягъы къамасын тартып;

- Алай эсе, Тамбла келмесин, Тамбланы башы учаргъа керекди, - деп сюелди.

Олсагъатда Тюнене Къарчаны темир жип бла байлап историяны музейине тартып башлады. Къарча уа къычырды:

- Ой, мени уланларым, мени тилими, намысымы, адетими тутханла, къайдасыз?

Тамбла, кюле-кюле, бир хуржунундан гыржын чыгъарып, бирси хуржунундан да аракъы шеша чыгъарып, Къарчаны юсюне ата:

- Уланларынгы бир къаууму муну къуууп, бирси къаууму да муну къуууп, тюп боллукъдула. Уланларынгы сагъышлары киндикден тобукъгъа дери жалан да, аллай халкъланы уа менде орунлары жокъду.

Тюнене Къарчаны белине дери жутду. Къарча, ахыр тылпыуу ала, къычырды:

- Ой, мени уланларым, мен сизни Аппагъызма, мен ёллюк тюйюлме, мен жангыдан тууарыкъма!

Олсагъатлай Бюгюнню эси ачылады да, Къарча, къараса, бир жашы аракъы шешаны къучакълап, бирси жашы да эки къызны къолтукъларына кирип, Домбай таба бара. Бир къызы, сабийлерин садикге атып, Якутха сатыу этерге бара, бирси къызы уа къара кийип, балконда сюелип, эр сакълап, къарт бола...

Тюнене Къарчаны бойнуна дери жутду. Къарчаны ахыр сёзлери была болдула:

- Ой, уланларым! Мен ёллюк тюйюлме, мен жангыдан тууарыкъма, мени анам, мени атам боллукъ адамгъа тюбемей турады. Ол балкондагъы тиширыу мени анамды. Атам а къайдады? Атамы табыгъыз - жангыдан тууайым. Ой, уланларым, Аллах бла тилейме, балкон таба бир къарагъыз, балкон таба бир къарагъыз...

Да, багъалы къарачайлыла! Кесин эр кишиге санагъан, хар затын да къойсун да, балкон таба бир къарасын. Сизни балконугъуз митингди, хужу къоймагъыз митингни, хар жерде да митингле этигиз. Жангыдан туусун Къарча, жангыдан туусун Къарачай!!

БУДАЙЛАНЫ Мухаммат

САКЪ... САКЪ БОЛУГЪУЗ!..

Багьалы окъуучула, бюгюн мен сизге жангы затла жазама. Къаллай жашау хазырлайдыла къарачай-малкъар халкъгъа, Шимал Кавказгъа? Ала къарачай-малкъар-къумукъ халкъланы тюп этип, атларын дуния башындан силкип атаргъа умутлары барды, битеу Шимал Кавказда жашагъан халкълагъа уа бийлик этерге излейдиле, Кимледиле была? Къалай? Къачандан бери башдагъандыла ишлерин?

Тынгылагъыз хапарны терен магъанасына.

Черкесле ишлерин бек эрттеден башлагъандыла. Аланы жазыучулары, историячылары, битеу китапларында ачыкъ кёргюзтедиле къарачай-малкъар халкъгъа не кёзден къарагъанларын. Мен аланы жазгъанларындан юлгюле сайлап айтама сизге.

1. «Черкесни историясына кириш». Бу китапда бизни юсюбюзден бир сёз жокъду, биз Кавказда жашамагъанча, андан сора мында жазылгьан затлагъа кёре бизни жерибиз жокъду. Эльбрус, Бештау, Нарсана, Домбай, Теберди - битеу да черкеслени болгъандыла деп жазадыла.

Бу китап жюз жыл мындан алгъа чыкъгъан китапды. Бек къысхасы бла айтама хапарын, анга тынгылы сёз къайтаргъанма, башха заманда бу газетде окъурукъсуз.

2. «Кавказны историясы». Бу китап да Кавказда жашагъан миллетлени экиге бёледи, Кавказны иелери, Кавказгъа тышындан кёчюп келгенле. Багъалы окъуучула, къарачай-малкъар халкъны аты жокъду не Кавказны иелери болгъан халкълада, не тышындан келген халкълада. Китапда карталагъа къарасанг, Къарачайны да, Малкъарны да жерлерине «АДЫГА» деп жазылады. Бу китап алтмыш (60) жыл мындан алгъа чыкъгъанды.

3. Ючюнчю китап «Черкеслени кёчюргенлери». Ол китапда да атыбыз сагъынылмайды. Биз жокъбуз, жашамайбыз Кавказда. Бу китап тёрт жыл мындан алгъа чыкъгъанды.

4. 1990 жылны июнь айында «Шимал Кавказ 2000-чи жылда» деп, статья да, эки карта да чыкъгъанды. Ол картада черкеслени тамблагъы къарамлары бек ачыкъ кёрюнеди. Ала къумукъланы Арисейге къошадыла, кеслери уа Краснодардан бир къауум жер алып, аны юсюне Къарачай-Малкъар жерлени къошуп, кеслерине «Адыга Республика» деп къурайдыла. Не Къарачайны, не Малкъарны аты жокъ анда да.

Багъалы окъуучула, кёргенигизча, жюз жылдан бери черкесни политикасы тюрленмегенди, тыш къыралдагъы черкеслени бери жыйып (юч миллиондан артыкъ) Черкесни бла Къабартыны ортасында жерлештирип, сора Адыга бла бирлешип, Къара тенгизге ётюп, уллу къырал къураргъа умутлары барды. Ол заманда бизни миллет тюп болгъаннга санагъыз.

Малкъарда къабартылыла юч кереге кёпдюле аны ючюн депутатлары да юч кереге кёпдюле, алай бла малкъарлылагъа оноу жетмейди. Къарачайда уа черкесле аздыла, аны ючюн тенгликни излейдиле. Малкъарда кёп болгъанлары себепли тенгликни унамайдыла, Къарачайда аз болгъанлары себепли, депутатларын адам санга кёре анырыргъа унамайдыла. Да, сау къаллыкъла, къалайда да татлы къабынны сиз къапханлай нек турасыз?

Биз ачдан ёлейик, бууулуп ёлейик, бизни къайгъыбызны киши этмесин, черкесле къоркъмасынла бизге, биз ачдан ёлсек, бизни кебинсиз басдырсынла, гыржын тилеп барсакъ, къыстасынла...

Къарачайлыла, малкъарлыла, унутханмысыз, ол сиз къоюп кетген юйлеригизни! Азиядан къайытханда кесигиз сатып алгъаныгъыз!?

Биз Азиядан къайытханда бизге Москва кеп ахча берген эди, къайдады ол ахча? Малкъаргьа берилген 68,2 миллиондан - 9 миллиондан къалгъаны къайдады? Башха ырысхыны айтмай.

Алданмагъыз, къарачайлыла, малкъарлыла! Бир бичакъ бла эки кере кесдирмегиз кесигизни, айырылгъандан башха мадар жокъду, андан сора Къарачай бла Малкъар бир болмасала, биз тюп боллукъбуз.

Бир къауум адамла «бизге не башхалыгъы барды ким бла жашасакъ, да, мени жашаууму не хатасы барды, юйюм бар, мешинам бар, ишим бар» дейдиле. Ой, багьалы къарындашчыкъларым, ол сизни кесигизни къайгъычыкъларыгьызды. Биз хар адамны адам саны бла этмейбиз къайгъысын, биз миллетни къайгьысын этебиз. Адамла тууа, ёле турадыла, миллет а жангыз бир кере тууады, жангыз бир кере ёледи, биз миллетибиз ёлмесин деп кюрешебиз.

Дагъыда бир къауум адамла былай айтадыла, «бизге неге керекди миллет?» Да «акъыл токъмакъчыкъларым», сизге миллет керек тюл эсе, сиз да керек тюлсюз миллетге. Сиз къайда сюйсегиз анда жашагьыз. Иги жашагъыз! Бизни уа Къарачай-Малкъарда ёлме къоюгъуз!

Будайланы Мухаммат

«КЪАРАЧАЙ РЕСПУБЛИКА КЁП УЛЛУ КЪЫРАЛЛАДАН БАЙ ЖАШАРЫКЪДЫ»
ЮНЕСКО ЭМ ДА КЪРАЛ АРХИВЛЕ ШАГЪАТЛЫКЪ ЭТЕДИЛЕ.

Багъалы окъуучула!

«Жаш тёлю» деген газетни биринчи санын саугъалайма сизге. Бу газет «Жаш тёлю» биригиуню аты бла чыгъады эм да ол биригиуню оюмларын, дунияда бола тургъан ишлеге къарамын ачыкълайды.

Багъалы окъуучула, сиз билгенча, митинг жаш тёлюню онгу бла башланганды, бу газет да митингни кереклери ючюн чыгъып башлайды. «Жаш тёлю» миллет къалайда, не затха керек болса, алайда жумуш этерикди, халкъына кишиден буйрукъ алмай, кесине энчи зат излемей, жерден битим чакъгъанча чагъып, миллетни кереклисине армаусуз, аккылсыз къалауур болуп сюеликди.

Бюгюнлюк Къарачай Республикагъа къажау сюелгенлени къолундан да ды газет, радио, телевизор, аны ючюн бизни хапарларыбыз эм да тюз оюмларыбыз халкъгъа жетмей къаладыла, бизни сюймей, бетибизни жояргъа кюрешгенле терс хапарланы жайып, къарангы халкъыбызны алдап ауаналарындан къоркъуп жашагъан къартларыбызны «къан тёгюллюкдю» деп къоркъутуп, ол Азияда ачдан къырылгъан къартланы, ачлыкъны сынап, ачлыкъдан ётлери къоба тургъан къартланы: «Къарачай Республика болса, ачлыкъ кирип, барыбыз да ачдан къырыллыкъбыз», - деп алдайдыла. Биз а ол къартлагъа жеталмай, алагъа сёзюбюзню ангылаталмай, экили болуп турабыз. Къартларыбызда айып жокъду, ала кеслерине къоркъмайдыла, ала жанларындан бек сюйген сабийлерине къоркъадыла, сабийлерине къоркъмагьан а ким барды дунияда? «Къарачай ачдан ёллюкдю» деген адамлагъа бу статъяда документле бла сёз къайтарабыз. Биз Республика болсакъ, хайырыбыз кесибизге къалса, битеу бизде жашагъан халкъла къаллай бир бай жашарыкъларын кёргюзтебиз. Бизге «угъай» деген адам бар эсе, документлерин келтирип митингге келип, халкъны аллында сёлешсин. Алай болмаса биз кесибизни хорлагъаннга санайбыз.

Багъалы окъуучула, Къарачай Республика болмаса, къарачай миллет жоюлуп къаллыкъды. Не тил, не адет, не намыс, не дин сакъланырыкъ тюйюлдю. Не ючюн деп сорсагъыз, жауап берейим. Къарачай-Черкесияда 427 минг адам жашайды. Аладан

Къарачай-Черкесияда жашагъан халкълакы санлеры (мингле бла):
битеу область орусла къарачайла черкесле абазала ногьайла башха миллетле
427,1 181,7 133 41,2 281 13,2 29,9

Кёргенигизча, Къарачай-Черкесия болсакъ, къарачайла кеслерини аты бла аталгъан Республикада 24 % боладыла. Да, къаллай алдау республика боллукъду ол? Жерибизге нелик эталлыды тюйюлбюз, кесибизге бийлик эталлыкъ тюйюлбюз. Кесибиз энчи республика болсакъ а, Черкес республика бла Къарачай республиканы адам санларыны юлешимлери былай боллукъдула:

Черкес Республиканы адам санлары (минге бла):
битеу область орусла къарачайла черкесле абазала ногьайла башха миллетле
227,9 108.3 29.2 38,1 22,9 12,6 16,3

башха миллетле- 84%,черкесле -16 %

Энди Къарачай областда жашагьан адамланы санларына да бир къарагъыз.

Къарачай Республикада жашагьан адамланы санлары
битеу область орусла къарачайла черкесле абазала ногьайла башха миллетле
199 73,4 103,8 3,1 5,2 0,6 13,1

Къарачай-Черкесияда къарачайлыла - 24 %.

къарачайлыла-52 %. Къарачай Республикала къарачайлыла - 52 %.

Къарачай энчи республика болмаса, миллетлик къалай тас боллугьун эслеген болурсуз. Энчи республика болсакъ а, миллет да сакъланып, тил да, адет да, намыс да санъланып, оноу да, биринчи сёз да, жерге иелик да Къарачайны къолунда боллугьун аккылсыз эслегенигизге ишанама.

Энди, экономика жаны бла Къарачай Республиканы не игилиги барды, къарачай миллетге деген соруугъа жауап береме. Биз Черкесден айырылсакъ, бизде не хайыр къалады, Черкесде не хайыр къалады, тынгылагъыз.
Байлыкъ Черкеспи юлюшю Къарачайны юлюшю Къарачайны юлюшю
Битеу жерден (минг га) 272,7 1155,1 81%
Хайырланнган жерле 223,5 430,3 66%
Чегетле (агъач) 6,1 376,2 98,5%
Ток. миллион квт .-с. - 1478 100%
Кёмюр минг тоннала - 69 100%
Тытыр - 212 100%
Гипс - 82 100%
Бишлакъ, минг тоинала - 3,5 100%
Цемент, миллион тоннала - 2,8 100%
Сыра, (минг дал) - 546 100%
Ундан этилген затла( минг тоннала) 5,8 21,1 61,5%
Тууар жау (миллион тоннала) 0.1 1.1 92,7%
Картош (минг тоннала) 47,3 138 75%
Сют (минг тоннала) 88.3 97 53%
Гаккы (млн.) 30 115 79,3%
Жюн (тоннала) 1059 1833 63%
Тууарла (мингле) 129 144 53%
Атла (мингле) 172 600 78,5%
Эт (минг тоннала) 7,3 12,4 63,5%
34,9 34,7 49%

Багъалы окъуучула, кёремисиз, къаллай бир хайыр чыгьарады Къарачай миллет. Аны ючюн а, сый да берилмей, кесини журтунда ёте жашап, къыйынын къыйналмагъанла ашап тургьанын сеземисиз? Къарачай ачдан ёллюкдю деген адамланы къайдады документлери, шагъатлары.

Къарачай ач боллукъ тюлдю

Ой, багъалы миллетим! Сен бюгюн ёле тураса ачдан. Энчи республика болмасанг, тоярыкъ тюйюлсе. Бизни къулла кибик ишлетип, къыйныбызны ашап турадыла. Хайт деп республикабызны къолубузгъа алып, жерибизге да, къыйыныбызгъа да не болмасакъ, ёмюрде да къул жашагъанлай турлукъбуз. Кесигиз кёрдюгюз къралгъа къаллай бир хайыр бергенибизни келигиз, энди кърал бизге не зат береди, бир кёрейик:

Карачайгъа бла Черкесге къыралдан тюшген хайыр
Берилген затла Черкесге Къарачайгъа юлюшюбюз
Юйле, кв. м. 420,1 213,5 33%
Саднкле. ясли (адам орунла) 2620 1660 38%
Поликлиникала 1460 450 23,5%
Культура мекямла 2100 400 16%
Газ быргъыла(км) 1511 1114 42%
Выполненный объём кап. вложений
Производств 502 млн. руб. 313 млн. руб. 33,4%
Непроизводств. 192 млн. руб. 150 млн. руб. 44,3%

Да, сау къаллыкъ, фахмулу таматаларыбыз быллай документлени кермейми туралыла? Огъесе, керюп, букъдурупму турадыла? Кёрюп букъдуруп тура эселе халкъыгъызны нек алдайгыз деп сорама. «Къарачай ачдан ёллюкдю», - деп нек къоркъутасыз? Къарачаймыды ачдан ёллюк, огъесе Къарачайны сатлыкъ таматаларымыдыла? Бу документлени кермей тура эселе уа, ала таматалыкъ этерге тийшили тюйюлдюле. Къарачай халкъ уяннганды, аякъ юсюне къопханды. Бюгюнден ары къыйынын кишиге ашатырыкъ, тюйюлдю. Халкъны къыйынын ашап юйреннгенле кеслерине башха иш излесинле. Халкъны сюйюп халкъ бла бирге болгъан таматала чыртдан да къоркъмасынла ишлерине халкъ аланы сыйларып да намысларын да кётюрлюкдю. Эки бетлиле уа барысындан да бек сакъ болсунла кеслерине, халкъ аллай адамланы кёп къалмагъанлай халкъ сюдте тартырыкъды.

Кёп адамла биз кърал болсакъ да не этерикбиз? Жерибиз гитче адамыбыз аз, бир зат битмейди биздсе деп жарсыуларын айтхандыла меннге. Мен ол адамлагъа айып салмайма. Мен айыппы уллу алимлерибизге салама, шахадалары бир кюбюр толу болуп, халкъны жарсыууна бир жауап бермей тургъанларына бек сейир этеме Сыйлы къартла намыслы анала - Къарачай кърал жарлы жашарыкъ тюлдю! Бек бай кърал боллукъду. Къалай десегиз, мен жауап берейим. Биз бек жарлы бу кюнледе жашайбыз жерибизге не болсакъ бизден бай кърал боллукъ тюлдю дуния башында. Билеме, кёп окъуучула ийнанмай турадыла менге бусагъатда.

Келигиз, мени бла бирге сагъыш этигиз. Домбайгъа хар жыл сайын эм азы бла 700.000 адам келеди. Хар адамдан жангыз 300 сом хайыр тюшсе бизге, ол бир жылгъа 210 миллион сом болады. Швейцариягьа жылда 9 миллион адам барады солургъа, аны жерлери (70%) тауладыла, бизни жерледен бир артыкъ затлары жокъту. Иорданиягъа, Сириягъа жылда 3 миллион адам келеди солургъа. Аланы жерлери уа къум тюзледи кёбюсю. Да ол къыраллагъа миллионла бла адамла келген заманда, бизге уа жангыз 50 000 адам келир да десек, бир сейир зат жокъду ол сезде. Хар тыш къыралдан келген адамдан жангыз 500 доллар хайыр тюшсе бизге, ол 25 миллион доллар болады хар жылдан. Швейцариягъа - 3 миллиард. Сириягъа бла Иорданиягъа 2 миллиард доллар тюшген заманда Къарачайгъа жангыз 25 миллион тюшсе ол да сейир тюйюлдю. Ол тыш къыралдан келген адамгъа 500 доллар 12 кюнлюк ишни багъасыды. Энди хар долларны 50 сомдан тергесек жылына 1 миллиард 250 миллион сом болады.

Дагьыда бир айтырым, бизни гара сууларыбыз нефтден багъадыла. Биз жангыз да 100 минг шеша сатсакъ хар кюнде, аланы багьасы 25 минг долларды хар жыл сайын 9 миллион бла 125 минг доллар болады, сомла бла 459 миллион сом болады сууларыбызны багъасы, эм аздан.

Дагъыда бизни жерледен хар жыл сайын 600 кг. алтын чыгъады. Аны багъасы 150 миллион сом. Андан сора мрамор ташларыбыз, тюз багъасын билмейме, соргъан адамларымы айтханларына кере, эм азы бла 150 миллион сом жылгъа. Андан сора, артыкъ къалгъан этибиз, сёз ючюн, биз хар жылгъа 34 миллион кг эт чыгъарабыз. Хар адам, уллу, гитче айырмай жыл сыйын 50 кг ашаса окъуна биз хар жылда 10 миллион кг ашарыкъбыз. Сора 24 миллион кг артыкъ къалады. Аланы багъасы 960 миллион сом болады. Дагьыда артыкъ къалгъан картошубуз барды, сёз ючюн, биз хар жылда 138 миллион кг картош чыгъарабыз. Хар адам уллу, гитче айырмай 120 кг ашаса биз жылгьа 24 миллион кг. ашарыкъбыз, алай бла бизде хар жыл сайын 114 миллион к. артыкъ къалады. Аланы багъалары 3 сомдан санасакъ 342 миллион сом болады.

Дагъыда, артыкъ жумуртхалырыбыз барды. Сёз ючюн, Къарачай къуру кеси 115 миллион жумуртхаа чыгъарады. Хар адам санга, уллу, гитче айырмай, жылда 200 жумуртха берсек бир жылгъа биз 40 миллион жумуртха ашарыкъбыз. (Тюзюн айтсакъ бюгюн 50 жумуртха да кермейбиз). Да алай бла 75 миллион жумуртхабыз артыкъ къалады. Хар бири жарым сом болса, аланы багъалары 35 миллион сом болады. Андан сора, биз хар жылда 98 миллион кг сют сауабыз. Андан хар адамгъа, уллу гитче айырмай 5 кг сют берсек хар ай сайын (аны да кёрмейбиз), бир жылгъа биз 12 миллион кг сют ичебиз. Алай бла бизде 85 миллион артыкъ сютюбюз барды.

Хар кг бир сом болса, 85 миллион сом болады багъасы.

Багъалы окъуучула, бизге дагъыда 69 минг тонна кемюр, 312 минг тонна тытыр, 82 минг тонна гипс, андан сора мирзеу, кёгет, помидор, андан сора битеу заводларыбызны ишлери эм да чыгъаргьан хайырлары Битеу быланы жукъгъа санамай, болмагъанча этейик да, жангыз ол биягъында тергеген затларыбызны багъаларын жыйсакъ, ала ненча болгъанларына къарагъыз:

Домбайгъа Россейден келгенле - 210 млн. сом
Домбайгъа тышындан келгенле - 1250 млн. сом
Гараларыбыз - 459 млн. сом
Алтын - 150 млн. сом
Мрамор - 150 млн. сом
Эт - 960 млн. сом
Картош - 342 млн. сом
Жумуртха - 37 млн. сом
Сют - 85 млн. сом
Бары да: 3643 млн. сом.

Да, сау къаллыкъ окъуучула, кесигиз, сагъыш этигиз энди, къалай ачдан ёллюгюбюзню. Кёп затла эталлыкъгъа ушайбызмы, огъесе абынып, тюп болупму кетерикбиз?

Дагъыда бир зат айтады бизни бир къауум адамларыбыз. Биз аллай гитче къралчыкъ болуп не этебиз дейдиле. Сау къаллыкъ адамла, окъургъа не ючюн сюймейсиз? Хар юйде бир библиотека барды, ол китапланы омакълыкъгъа тутмай окъугъан этсегиз а. Къайгъырмаз, окъумагъыз, мен окъугъан затларымы жазайым да эринмей сиз аланы окъусагъыз, бек сау болугъуз.

Дунияда Къарачайдан кёп да гитче къралла бардыла. Бир бирлери Къарачайдан 400 кереге гитчедиле. Алай болгьанлыкъгьа ала кеслери республикала къыралла болуп. ООН-нга къошулуп, байракъларын шууулдатып турадыла. Да, хомухла, сиз аладанмы амансыз?

Энди бу тизмеге иги къарагъыз. Биринчи кесиуюнде - къралны аты, экинчи кесиуюнде - жер сайы, ючюнчю кесиуюнде - Къарачайдан ненча кереге гитче болгъаны тёртюнчю кесиуюнде - адам саны, бешинчин кесиуюнде - Къарачайдан ненча кереги аз болгъаны алтынчысы-къайсы жылда азатлыгъын алгъаны.

Къарачайдан гитче къралланы бир къауумлары

Аты
Саны
(площадь)
км. Гитче
(кере) Саны Азлыгьы

Азат жылы
Монако 2 5775 27000 7,56 1489
Нору 21 550 8000 25 1869
Товалу 26 444 9000 22 1978
Сан Марину 61 189 22000 9 1966
Ангуила 88 131 6500 30 1980
Лихтенштейн 157 84 27000 7,5 1806
Сент Кристовар 262 44 60000 3,5 1983
Малдив 299 50 170000 - 1965
Мальта 316 36.5 - - 1979
Гренада 342 34 11000 18 1974
Сан-Винсент 388 30 120000 1,5 1979
Сишил 404 30 70000 3 1976
Барбадос 432 27 - - 1966
Анигуа 442 26 80000 2,5 1981
Андора 453 26,5 94000 2 1278
Биллау 458 25 148000 14 1981
Кирати 692 16 60000 3,5 1979
Бахрейн 598 19,5 - - 1971
Сент Луи 616 19 124000 1,5 1979
Тонга 700 16,5 100000 2 1965
Доминик 751 15 82000 1,8 1978
Сан Томис 964 12 100000 2 1975
Алиамар 2271 5 - - 1975
Самуа 2842 4 16000 1,5 1962
Къарачай 11550 - 199000 -

Къачаннга дери турулукъду азат жыл деген кесиуюню жери бошлай?

Алайды да ким не айтса да документ кёргюзтмесе, ийнанмагъыз! Мен сизге документле бла сез айтама къургъакъ сезле бла айтмай. Къарачай да, Малкъар да ачдан ёллектюйдюле энчи республикала болсала деп нек къоркъадыла черкесле? Бизни ёлюрге къоюп сора бизни жерлерибизге не болсала иги тюйюлмюдю алагъа? Къарачай эт бла, ток бла, сют бла битеу дуньядан бай болгъанын киши билмейди. Кертиси бла алайды. Биягъы бу тизмени окъургъа чакъырама сизни.

Бу тизмени кесиуюлери былайдыла:

1. Къралны аты.
2. Адам саны, млн.
3. Хап адамны бир жыллыкъ эт юлюшю (къой, тууар эт).
4. Къарачайдан азлыгъы (ненча кереге азды).
5. Ток юлюшю.
6. Къарачайдан азлыгъы (ненча кереге азды).

Эт бла ток юлюш (бир жылгъа)
Саны Эт
(кг.) Азлыгъы
(кереге) Ток Азлыгъы
(к-ват т. час кереге)
Эфиопия 36 9,5 18 181 38
Аргентина 31 13,5 13 1129 6,5
Иордания 4 12 14 550 13
Испания 39 39 4 2820 3
Афганистан 16 12 14 56 125
Бангладеш 102 2,5 70 25 297
Индонезия 166 1,5 116 42 177
Эки Германия 78 26 7 - -
Италия 58 3 58 3206 2,5
Голландия 16 27 6,5 3937 1,8
Турция 53 13 13 433 17
Венгрия 12 13 13 2166 3,5
Иран 46 9 19 269 27
Белгия 10 34 5,5 5500 1,5
Къарачай 0,199 175 - 7427 -

Да, багъалы окъуучула! Биз ачдан ёллюк эсек быллай бир ырысхы тургъанлай башха къралла къалай жашайдыла? Бизни жерибиз бай, саныбыз аз. Сёз ючюн, битеу халкъыбыз жангыз бир уллу заводну ишчилери къадар бир жокъду, керек болса, бизде аллай заводла ачаргъа боллукъду, алай а ол санаулагъа алыкъын эртдеди, тамбла халкъ, къаллай жашау сюе эсе да, аны сайлар, бюгюн а барыбызны да тилегибиз - Къарачай Республика болсун!

Будайланы Мухаммат

Тобагъа къайтыгъыз.

Къаллай аламат тилибиз барды! Бизни тилде болмаса, сёзню бла сезимни психологиясы бир тилде келишмейди.

Сёз ючюн «эриш» деген сёзюбюзге къарайыкъ. Ол сёз эки сёзден къуралады - «эр» - «иш», эрлени иши деген магъана бла. Эришгенле тиширыула болсала да, эркишилени жорукъларында болады.

«Эриш» деген сёз аз-маз тюрленсе уа «эриши» деген сёз тууады. «Эриши» деген сёз а къаллай бир эришиди?

«Эришиу» да аз-маз чыкъса жорукъдан ол эришген адамла бир бирине эрши кёрюнедиле.

Дагъыда бир сёзню тинтейик. Ол сёз бюгюн хар адамны аузундады - «жангыртыу». Сагъыш этигиз, къаллай бир жууукъду «жангыртыу» деген сёз бла «жангылтыу» деген. Эки сёзню да тамыры «жангы» деген сёздю. Бизни къарт бабаларыбыз къаллай бир терен сагьышлыла болгъандыла, кёремисиз? Жангыртыуну жолу жангылыуладан толу болгъанын къалай ангылап аны да къалай асырай билгендиле ариу тилибизде!

Багъалы окъуучула, биз аллай терен сагъышлы адамладан туугъан эсек, быллай бир жукъа сагъышлыла нек болгъанбыз?

Хар адам башханы айыбын излеучю нек болдукъ? Кимди айыбсыз адам бу дунияда? Жашау айып ишлени къозгъап, иги ишлени жашырыб къуралмайды.

Тынгылагъыз ариу тилибизге дагъыда бир кесек. «Айып» деген сёз «аяп» деген сёзге къаллай бир келишеди айыпны ая дегенча. Бир затны аясанг жашыргъан, этесе жашырмасанг да, бек керекли болмаса, аягъан затны къурланмайбыз.

Нек айтама бу затланы?

Жюрегим жарылып айтама. Биз бюгюнлюкде бир-бирибизге аман айтхандан сора ишибиз жокъмуду? Бир-бири айыпларыбызны жайып, айыбы болмагъаннга да айыпла къурап...

Къырал жангыртыуну жолунда абын - сюрюн эте барады. Жангыртыу бла жангылыу эгизле кибикдиле. Ишлеген адам жангылмай болмайды. Юйюнде олтуруп тургъан адам ёмюрюнде жангыллыкъ тюлдю. Биз хар жангылгъан адамыбызны къоратып барсакъ, сынауу болгъан адамыбыз къаллыкъ тюлдю. Сынауу болмагъан адам а кърал жюрюте биллик тюлдю.

Биреу келеди да бир тамадагъа: «Сен алай этдинг, былай этдинг, сен миллетге быллай къыйынлыкъ бердинг», - деп сюеледи.

«Хайда, ол адам миллетге аманлыкъ жетдиреди, сени уа не игилинг жетгенди миллетге?» - дерик адам жокъду анга.

Келигиз, хар адам бир-бирибизге сен быллай аманлыкъ этдинг деп эришмей, хар адам миллетге не игилик этгени бла эришейик.

Адамны аманлыкъ иши болгъанча, иги иши да болады. Аманлыкъны айтыргъа жарайды да, игиликни айтыргъа нек жарамайды?

Биз аз халкъбыз, артыкъ адамыбыз жокъду. Аман да бизни, иги да бизни. Бир адам аманлыкъны аман этеме деп этмейди. Биз терсге санагъанны башхала тюзге санайдыла. Келигиз, бир-бирибизге тынгылай билейик, тынгылау бек уллу фахмулукъду.

Къарагъыз тилибизни аламатлыгъына, «тынгыла» деген сёзню тамыры «тынг». Андан «тынгды» деген сёз бла «тынгылы» деген сёз тууады. Тынгылай билсек, иш тынгады; ишни тынгдырабыз. Къаллай ишни? «Тынгылы» ишни. Андан сора жангы «танг» атады халкъгъа.

Кёремисиз тилибизни филосфия дерслерин? Быллай тили болгъан халкъ къалай унутханды бир-бирине тынгылагъанны? Эски заман халкъла патчахларын махтасала, «тынгылай билген патчахыбыз» деп айта эдиле.

Аллах да адамны тилеклерине тынгылагъан этеди. Аллах кишини аузуна чапмайды. Аллах тынгылай биледи. Андан Аллах болгъанды. Битеу ёмюрню тынгылап, сора къыямат кюн сёлеширикди.

Адам кёп селешсе, анга жаншакъ дейдиле. Кёп тынгылап аз сёлешсе уа, - ауур адам дейдиле. Адамны Аллах къалай жаратханына къарагъыз: эки къулагъы бла бир аузу - кеп тынгылап аз селеширча. «Малкъар» ара барыгъызны да бир-бирге тынгыларгъа, тынгылы иш тындырыргъа миллетни аккыл этмей, жангы тангын тангдырыргъа чакъырады. Хар кюнден бир тюрлю айтып, хар адам бир тюрлю оюм этип турсакъ, миллетни ышаныуу къаллыкъ тюлдю бирибизге да. Миллет болмаса уа биз кимбиз?

Биз жети жюз жылдан бери кюрешебиз къыраллыгъыбызны ызына къайтарыргъа. Темирлан Аланияны тюплегенден бери къобалмай кюрешебиз. Бизден узун уруш этген халкъ жокъду дунияны башында.

Бу кюннге деричи миллетибиз сау къалгъаны бек сейирди, алай а бу ёхтем къарачай-малкъар миллет бизни заманыбызда жан алмазча кюрешейик.

Жангыртыуну тюз жолун ызлай билип сора халкъыбызгъа сингдирейик, халкъны сагъышы бир жерде, бизни сагъышыбыз башха жерге болмасын.

Малкъарда Энейладан бир аламат адам болгъан эди, бек уллу коммунист болгъан эди. Миллетин бек сюйген, адам эди, аны уа малкъарлыла кеслери жойгъандыла, коммунист болмагъан малкъарлыла. Москвада архивде документ барды, 21 адам къол салып. Эней улуну аталары байла болгъандыла, эфендиле болгъандыла деп. Ол къол салгъанланы бир къауумлары окъуй джаза билмей, бармакъ басып тура эдиле къагъытха.

Хар коммунист аман болуп коммунист болмагъан аламат болуп бармагъанды.

Биз коммунистге аман айтмай, аман адамгъа айтайыкъ аманны.

Расул Гамзатов былай айтханды: «Оруслула аман тюлдюле, арабла да аман тюлдюле, кавказлыла да аман тюлдюле. Дунияда аман оруслу барды, аман араблы барды, аман кавказлы барды».

Багъалы халкъым, ёхтем Къарачайым, сыйлы Малкъарым, келигиз, бир бирге кечгинлик берейик. «Халкъ жарашыу» этейик, ол халкъ жарашыуда бютеуюбюзге кечгинлик берейик. Киши кишини айыбын айтмай, Къарачайны да, Малкъарны да ассы уланлары тобагъа къайтсынла, халкъ да аланы тобаларын унасын.

Мамлукланы таматалары Черкеслими болгъандыла огъесе Къарачай-Малкъарлыламы

Багъалы окъуучула, барыгъыз да эшитгенсиз мамлукланы хапарларын, деп ышанама. Мамлукла кимле болгъанларын а билемисиз? Биле эсегиз да, артыкъ билимни хатасы жокъду. Биз сизге хар къуру да жангы хапарла, емюрюгюзде не окъумагьан, не эшитмеген хапарла жаза турургъа сёз беребиз.

Бу кюннге деричи жюрюген оюмлагъа кёре, мамлукла черкеслиледиле деп алай айтылады. Биз бюгюн мамлукланы бир къауум тамадаларыны атларын жазабыз, араб тилде къалай жазыла эсе, алай. Багъалы окъуучула кеслери айтсынла сора, ол атла черкес атламыдыла, огъесе бизни атламыдыла.

Бизни историябыз тоналгъанча, бир миллетни исгориясы тоналмагъанды. Къарачайда къуралгъан «Малкъар» илму-излем ара урланнган эм да тас болгъан историябызны кесибизге къайтарыргъа уллу атламла къурашдыргъанды. Сёз ючюн, бизни тилибиз саулай дунияны культура тили болгъанды. Тёгерегизге къарагъыз да, не зат кёре эсегиз да, ол затны биринчи тамалын, тыпыр ташын биз башлагъаныбызгъа чыртдан да ишеклилигиз болмасын.

«Малкъар» илму-излем ара» къайсы алим бла да не миллетден болса да, ушакъ бардырыргъа огъайы жокъду, оюмларын да къалай жакъларгъа биледи.

Багъалы окъуучула, газетни кели санындан башлап, бизни тас болгъан бир аламат адамыбызны юсюнден тынгылы хапар джазып башларыкъбыз. Ол адамны аты - Музаффар Ал Дин Кёк Бёрю. Ол бизден сегиз жюз джыл чакълы алгъа туууп, тас болуп тургъанлай, Будайланы Мухаммат арап китабланы къарынларын джарып, жангыдан туудургъанды.

Багъалы окъуучула, энди сизни мамлук патчахланы, тамадаланы атларын окъургъа чакъырама. Бу бетледе биз «Хиджри» тарихни къулланабыз. Ол тарих Мухаммат-пайгъамбар Меккадан Мадинагъа кёчген жыл бла башлайды.

Хумус, Хама, Алиппо, Дамаск, бу шахарла эртденден хар бириси бир гитче кърал болуп тургъандыла. Ала бюгюн Сирияны эм уллу тёрт шахарыдыла.

Дамаск - Сирияны ара шахары (6 миллион адам);

Алиппо - Сирияны экинчи ара шахары;

Хумус - Сирияны ючюнчю шахары;

Хама - Сирияны тёртюнчю шахары.

Мамлукъланы заманларында «Хумус» бла «Хама» деген жерледе патчахлыкъ этгенле быладыла:

1 - Къарча улу Хайр Алд Дин (508-чи джылда),

2 - Къарча улу Махмут (517-чи жылда),

3 - Къарча улу Ал Жанаш,

4 - Къарча улу Зейки,

5 - Къарча улу Хайр-хан,

6 - Къарча Бий.

АЛИППО БЛА МАРДИН ДЕГЕН ЖЕРЛЕГЕ ПАТЧАХЛЫКЪ ЭТГЕНЛЕ:

7 - Артыкъ улу Абду Ал Раззакъ,

8 - Темир Таш Эл Къази Артыкъны жашы,

9 - Артыкъ улу Билек,

10 - Артыкъ улу Дауут,

11 - Артыкъ улу Шакъман,

12 - Артыкъ улу Сулайман,

ДАМАСКНЫ ПАТЧАХЛАРЫ БЫЛА БОЛГЪАНДЫЛА:

13 - Акъ Къуш (660-670жыл-лада),

14 - Огьурлу (695-696 жылла-да),

15 - Къыпчакъ (696-698 жыл-лада),

16 - Акъ Къуш таматалыкъны Къыпчакъдан сыйыргъанды (698 жылда),

17 - Къазан (таматалыкъны Акъ Къушдан 699 жылны ал айында сыйырады),

18 - Къыпчакъ. Кавказдан аскер келтирип, Дамаскны Къазандан сыйырды, (699 жылны арт айында, ор-тасында),

19 - Акъ Къуш Дамаскны Къыпчакъдан сыйырды (699 жылны арт айында)

20 - Тенгиз Абдуллахны жашы (бу тамата 28 жыл тургьанды, 712-740 жыллада бардыргъанды ишлерин),

21 - Тогъуз Тамыр (743-746 жыллада),

22 - Къуш Темир (763 жыл),

23 - Акъ Тамыр (768-770 жыл),

24 - Таш Темир (778 жылны ал айында),

25 - Акъ Темир (778 жылны арт айында),

26 - Алтын Бугъа (789 жыл),

27 - Жан Тамыр (793 жыл),

28 - Тейри Берди (803 жыл),

29 - Тини Бек улу Мыйыкъ (821 жыл Дамаскга патчах болду, 822 жылда душманлары хорлап къыстадыла. Кёп бармай, 5 айдан, дагъыда Тини Бек къайтды Дамаскны тамадалыгъына душманларын хорлап, 822-чи жыл. Жангыз бир жылдан дагъыда душманлары хорлап, алдыла Дамаскны аны къолундан, 823 жылны ал айында. Тогъуз айдан аланы къырып, таматалыкъгъа къайтды, 823-839 жыллагъа.

30 - Чегемли Ай Нал деген болду тамада 842 жылгъа деричи,

31 - Акъ Бугъа Темир Ызыны жашы,

32 - Берди Бек (868 жыллада. 871 жылда душманлары хорлап къыстадыла, эки жылдан сора дагъыда биягъы къайтды, 873-чю жыл ёлдю).

33-Жаны Бек Къылыкъсыз (аламат аты барды бу таматаны). Ол 877-882 жыллада болгъанды.

34 - Къачмаз (868-890 жыллада).

35 - Къачмазны жашы Темир Бугъа (бу тамада 28 жыл тургъанды 894-922 - жылгъа деричи).

36 - Жан Берди (922 жыл).

Багъалы окъуучула, бу атлада черкес, араб, не тюрклю ат эследигизми? Сора бу кюнден ары мамлукла ким болгъанларын иги билигиз, ала бизни ата бабаларыбыздандыла.

Аллай атла дагъыда кёпдюле, билирге сюйген къагъыт жазсын. Ол заманда дагъыда бир къауумларын айтырма.

Будайланы Мухаммат

Кесинги кимге. САНАЙ ЭСЕНГ...
Миллет тилин къаллай бир учуз этсе - Кеси да алай бир учуз болады

Аты айтылгъан бир адам «Миллетими сюеме!» деп, кече кюн да къычырады. Къарачай тилни суу уста биледи эм да аны кёп адамлагъа юйретгенди. Ол адам мени юйюне къонакъгъа чакъыргъанды. Биз олтуруп сыйлана тургъанлай, бир къауум зат алып, жашы тюкенден келеди. Ата жашы бла ушакъ этеди. Орусча, къарачайча сёлешгенлерин айырмай хайран болдум. Он таза къарачай сёзню бир бири ызындан сёлешмедиле. Сора жашны желкесине жетдирди да, ол а жиляй-жиляй кетди.

- Сабийинги нек урдунг? - деп къонакъбайыма сордум.

- Тюкеннге ийгеним сайын, юч сомну тас этдим деп келеди. Сора аны къалай урмазса! - деди.

Кёп да турмай юйюме кетдим. Ол адамгъа да, аны кибиклеге да бу сёзлени айтама: «Сабий юч сомну тас этсе, тюерге жарай эсе, ана тилинден ненча сёз тас этсе да, тюйген угъай, ол затха эсин бурургъа нек жарамайды? Къонакъбайым бла жашы эки тилни да бирча бузуп, алай сёлешгендиле. Аны ючюн къонакъбайым бир зат айтмайды да, юч сом ючюн а жашын тюеди. Къаллай бир учуз болду бизни тилибиз - хар сёзюбюз юч сомну къыйматын да тутмай къалгъанды. Бизни сёзлюкде 45 минг сёз барды. Ючюшер сомдан тергесек, 135 минг сомду ана тилибизни багъасы! Ким сатып алады аны? Таза сёлешмегеннге айып этсенг: да совет власт киргенли тилибизни, динибизни да тюп этдиле, школлада ана тилге эс бурмайдыла. Кеси тилинде сёлешгеннге айып окъуна этедиле, аны учуз кёредиле, орус тилни билмегенни жахилге санайдыла», - деп тарыгъадыла. Анга угъай дерге къыйынды. Ана тилинги сууча билгенликге, сени не институтха, не техникумгъа окъургъа алмайдыла, орус тилни билмесенг. Орусча уста сёлешмесенг, къуллукъгъа окъуна салмайдыла. Ол большевиклени хатасындан болгъан ишди. Алай биз бир затны унутмазгъа керекбиз: ана тил - миллетни байрагъыды. Ол байракъ къолдан кетсе, миллет да тюп болгъаннга саналады. Миллетни сюйген адам аны эсинде тутаргъа керекди. Ана тилни багъасы башда айтханыбызча 135 минг сом да тюйюлдю. Аны багъасы жокъду».

Да сора сау турлукъла, сиз кесигизни жеригизде жашайсыз, аз-кёп эсегиз да Малкъар бла бирге 200 мингден озасыз, аман-иги эсе да школлада тилигиз окъулады, газетле, журналла, китапла чыгъадыла, радио, телевизор бла да сёлешесиз.

Биз а, Сирияда жашагъан таулула, жангыз минг адам барбыз. 150 миллион арабны ичинде. Ёмюрде радиодан, телевизордан ана тилибизни эштмегенбиз, тилибиз школда окъулур деп тюшюбюзде да кёрмейбиз, ёз тилибизде бир газет, не да журнал чыгъарла деп башыбызгьа келмейди. Аны къой да, паспортунгда миллетинг кимден болгъанын жаздырыргъа чыртдан да эркинлигинг жокъду. Алай болуп тургъанлай да, биз киши жеринде 115 жылны ичинде ана тилибизни сакълайбыз. Сиз аны тас этген чакълы бир биз тас этмегенбиз. Тилибизде болмагъан сёзге тюбесек, къартларыбыз анга сёз къурайдыла. Араб тилден алгъан сёзюбюз болса, аны тюрлендирип, къарачай-малкъар ауазгъа келишдирип, алай айтабыз. Сиз а мында кесибизни сёзлерибизни орус ауаз бла айтып башлагъансыз. Къарачай жыйылыулада окъуна башха миллетледен бир адам окъуна болса да, аны сылтау этип, битеуюгюз да орусча сёлешесиз. Мындан алда Къарачайда бир тамата минваргъа чыгъып, орусча сёлешип башлагъан эди. Адамла уа: «Къарачайча сёлеш!» - деп къычыргъан эдиле. Ол а: «Къарачай тилим жетмейди, орусча сёлешейим» - дегенди. Да сау къалсын, Халкёшланы Хасан, жеринден къобуп: «Кесинги кимге санай эсенг, аны тили бла сёлеш», - деген эди.

Багъалы жерлешлерим, сылтау табаргъа кюрешмегенлей, хар адам кесин кимге санай эсе да, аны тили бла сёлешсин!

Будайланы Мухаммат

Будай улу Мухамматны сёзнюгюнден

Словарь - сёзнюк
Выбор - сайлау
Референдум - кёлбер
Голодовка - тыяш
Решение - бегим
Голосование - ёзлеу
Голос - ёзлюк
Устав - жорукъ
Налог - берги
Программа - къуржур
Власть - ёкюмет.