| Assı | Tarih: Salı, 02-06-15, 10:05 PM | Mesaj # 1 |
Albay
Grup: Admin
Mesaj: 93
Ödüller: 0
İtibarlarınız: 5
Konum: Dışarıda
| 
Mussa'nı Öz Eli-Kumuş
Laura Zhabelova
Batçalanı Mussa kuru halkıbıznı ugay, kıralıbıznı da em fahmulu adabiyatçılarını sanındadı. «Tin atabız», «halkıbıznı tin ariulauçusu» – alay bolgandı başha sıylı adamlarıbıznı da anga aytıuları. Mussa kesi ua «Jazıuçu halkına amanatdı» degen edi...
Özdenlanı Albert. BATÇALANI MUSSA BLA
Birinçi tübeşiu
Karaçay-Çerkes kral pedagogika institutnu orus til bölümünü birinçi kursunda okugan cılımda: «O-hahay, tübeşiu bollukdu, cıyılıgız!» – degen bir hapar çıkdı. (Kurman bolayım halkıma! Cıyılıu boladı deb eşitsek,biz – karaçaylıla, kayrı, nek barganıbıznı da igi angılamaganlay, uryaga kirib kalıuçanbız. Sora, colda bara: «İ-y, kayrı bara tura edim?» – deb sagış etiuçenbiz. Allay şartlarıbız üçün, basımlı malkarlıla bizni keslerine bek uşatıb: «Akılman karasaylıla» – deuçendile.) Anı sandıraganım, men da kayrı barganımı igi bilmegenley, eki aşıgımı bir birine ura, institut taba sermedim. Okuu mekyamını bir ullu bölümünde karaçay caş tölü cıyıldık. Bir kesekden, ullu cazıuçularıbız: Hubiylanı Osman, Bayramuklanı Halimat, alanı ızlarından cılı kırklaga kelgen caş da kirib keldile. Biz, örge turub, hars urduk. «Halimatnı, Osmannı birgelerine kelgen, ol közlüklü caş a kimdi?» – deb şıbırdagan auaznı eşitdim. Şıbırdagannı katındagı: «Kalay tanımaysa? Ol em igi cazıuçubuz Batçalanı Mussadı», – dedi. Men da: «Amandan Mussa bolmagın sen, ol Mussa bolmasa! Mussanı sıfatı başha türlü bolurga kerekdi! Bilmey ayta bolur?» – degença boldum içimden.
«... Mussa alay aytdı, Mussa bılay aytdı. Mussa ol haparnı cazdı, Mussa bu nazmunu cazdı. Mussanı pesasın spektakl etib salgandıla da, anga kararga barabız. Mussanı cazganları Sovet vlastha karşçı bolgandıla da, birle obkomga til etgendile, bir tuthan zat etmege edile ... Ogay, Kuliy ulu Kaysın Mussanı cazganlarına kerti baga berib, obkomdan caklagandı. Sobolev degen cazıuçu: «Mussanı «Eliya» haparı Çingiz Aytmatovnu çıgarmasından kem tüldü», – degendi. Eyle, bizni Mussa ol belgili gürcülü cazıuçu Çabua Amirecebi bla ullu tatahdı, anı zamanına ce- terge, Allah aytsa, halkıbıznı atın saulay kralga, duniyaga da aytdırlıkdı Mussa», – degen halkda aytıulanı men eşitir kerekli kalmagan edim.
Mussa, Mussa, Mussa! İy, kallay adam bolur bu Mussa degenleri? Kara çaçlı, kara kaşlı, sagışlı kara közlü, az «koçhar»
burunlu, ak kanlı, ortadan uzunnga tarthan süekli, keng imbaşlı, iniçge belli, kan tamırları belgili bolgan ullu kolları bla bir
caşnı köz allıma keltirib, « Mussa degenleri bu bolur?» – deb, sagış etiuçen edim. Başhalanı cazganlarına uşamagan kitabların okusam a, cüregimi tereninde caşagan, bir taza, kerti duniyaga tüşgença bola edim. «İgi sagın, Mussaga tübeb, uşak etib, bu comaklı duniyada men cuuab tabalmagan soruulanı anga sorub, bir cuuab tabar edi...» – deb kesim kesim bla uşak ete, Paygambarnı kökden tüşerin saklagança saklay edim Mussa bla tübeşir künümü. Ma endi ua tübeşdim, kördüm: sarısıman çaçı cukargan, sarı honçalarını kıyırları töbenirekden cülünngen ong kolunu körgüzüuçü barmagı bla közlüklerini ortasından örge teberib, tüzetgen bireulenni. Nek bolganın bilmeyme, bu sarı şilli adamlanı körgenleyme, ne ua kesim küzgüge karaganlayma, şaytanlarım kozgalıb tebreydile... Semenlanı cırçı Smayıl da sarı, Mussa da sarı... da bıla barı «Sarıbaş Tokmakoviçle» bolub, ne bolgandı bılaga?!» – deb, kesim-kesim bla dau ayırıb tebredim.
Men «dau» ayıra turgunçu, cıyılıunu açdıla.
Cangılmay esem, birinçi Osman, anı ızından Halimat söleşdile. Halimatnı da, Osmannı da sıyların bek körsem da, ala ne aytıb
başlab, sözlerin ne bla boşarıkların içimden bilgença bolub, sözlerine artık bek es buralmay edim. Mussadan kölüm çıkgança bolsam da, «Mussaga söz berilgenley, közlerimi kısarma da, ol men ertdelede közüme körgüztüuçü Mussanı köz allıma keltirirme
da, hayda tıngılarma», – degen oümga kelib, kesimi caraşdırdım. Mussaga söz berildi. Biyagı közlüklerin körgüzüuçü barmagı bla tüzete, «Eliya» degen haparından üzüknü okub başladı. Mussanı orusça kesgin, cürekden okuganı, sabır-sabır meni angımı kesine tarta barıb, ahırında cesirge aldı. Men közlerimi kısıb, Mussanı okuganın körüb başladım. Hapar da boşala, «halımı kişi esgerib koyadı»– degen sezimden cunçuy, közlerimi açdım. Közlerime au salgan köz caşlanı içleri bla karaganımda, bir kesek zamançıkga Mussanı cılamuk kölde batıla turgança kördüm. Kesimi esgere: «Oy üyüng kurumasın sen kıztekeni! Alayda bir atnı caşauu amaltın, kesingi bu sıfatha kirgizib!» – deb, kesime ayıb ete, başımı enişge iyib, kol caulugumu çıgarıb, közlerimi sürtdüm. Katımda olturub turgan tengim:
– Ne bolgandı sennge, biyagı sen indiy kinoga karagançamı
boldung, Mussanı haparına tıngılaganıngda?– dedi.
– Caşçık, kulak artınga cetdirginçi, tınç bol! Kesekle tiygendile da, anı üçün tartama burnumu, – deb, burnumu tarthan kibikle ete, dagıda bir sürtdüm.
– Burnung tabdı. Közlering amaltın hatası bolmagan carlı burnungu üzüb koyasa, – deb, hıylaçık ışardı tengim. Cıyılıu
boşalıb, studentle Osmandan, Halimatdan avtografla alırga mıllıkların atdıla.
– Znaeş, çto... kesingi karttamakçık ete turma da, zalim caş eseng, bar da Mussadan avtograf alçı! – dedim tengime.
– Kerekmidi mennge seni Mussangı avtografı! Sense Mussanı paygambarlaga teng etib aylanngan. Bar da kesing al, kerek ese! – dedi tengim katımdan arlak canlay.
– Hey, halisiz, seni cılıng menden gitçedi, bar deyme! Ullu aythannı etmegen ullaymayın kaladı!– dedim.
– Hou, sen pilse! Gitçe aythannı etmegen da gitçeymeyin kaladı, kesing bar, men uyalmay ne deb barlıkma?! – deb, camagatnı içinde köz tuuramdan taşaydı tengim.
Nazmula cazıuçu bir caşil tetrad kibigim bar edi da, anı da koltuk tübüme kısıb, Mussanı allına bardım.
1979-çu cılnı küzünde edi men ayta turgan hapar. Mennge 22, Mussaga ua 40 bola edi ol cıl. Ma ol künden başlanngan edi meni
Mussa bla tanışlıgım.
Mussanı üsünden oyumla
Ullu adam duniyadan ketse, «etegi etegime tiygen edi, ol meni allay igi tengim edi» deb, kesibizge sıy tarthan kılıgıbız da boluuçandı. Men Mussa bla tenglik cürütgen koy eseng, uyalgan ete edim, katına barıb, söleşeme deb, bir ters zatnı aytıb, bedişlik bolama deb. Kitabları bla köb «uşak» etiuçen edim Mussanı. «Kümüş akka», «Elçilerim» degen çıgarmaların okusam, Mussanı ullu fahmusuna da, cigitligine da bek seyirsine edim. «Kogda osujdaüt predki» degen çıgarması üçün Mussaga Sovet Soüznu Cigiti Aleksey Skokov atlı sauganı bersele da, tüzün aythanda, men anı igi oguramay edim. «22-23 cıllarında ne oguragan, oguramagan haparlanı aytadı bu?!» – derikle da bolur edile ol zamanlada. Meni ogurarga, oguramazga üretgenle, Mussanı tengleri: suratçı Abazalılanı Habib (candetli bolsun!), suratçı-pedagog Abazalılanı Magomed, dagıda başhala edile. Artıksız da bek Abazalılanı Soslanbekni caşı Magomed literaturanı bek küçlü bile edi. Sözleni boyauların körürge, makamların
eşitirge Magomed üyretgen edi meni. Karaçay-Çerkes kral pedagogika institutnu ustazları, suratçıla: Tambiylanı Burhan, Hubiylanı Ahmat, Aliylanı Üsuf, Kipkelanı Mustafa, Bostanlanı Magomedni fatarına cıyılıb, cangı literatura çıgarmalanı, suratlanı köb süzüuçen edile. Meni da keslerini «cıyınnga» koşuuçan edile. Men aladan algan bilimimi, filfakda 4 cıl okub almaganma desem, ustazlarımı kölleri kalmasınla (Kölü kalırça adam da hazna kalmagandı. Candetli bolsunla!). Anı aythanım, Mussanı çıgarmalarına baga berirge kesimi başım cetmese da, künde¬-keçede aytıb, üyretib turgan ustazlarım bar edile. Entda kaytarıb aytama, ol caşla Mussanı tengleri edile. «Mussanı «Kogda osujdaüt predki» degen çıgarması, bir kesek, kommunist fikirge köre cazılgandı», – deuçen edile caşla. Caşla esimi uyatmasala, cuk da angılamay okuruk bolur edim.
Ala aythan zatnı ua, men artık da es bölüb okuuçan edim. Allay (biz angılagandan) uuak-tüek cetişmegen zatları bolmagan cazıuçu dniyada bolmagandı. Allay zatçıkla, Abazalılanı Magomet aythanlay, «pilni üsünde klapalanı izlegença» bir zatdı. Mussa kerti da pil edi bizni ana literaturabızda. Cazıuçulanı köbüsü «Caşasın KPSS!», «Caşasın Lenin!» deb cazgan bolmasa, tüzün aytayık, adamnı iç duniyasın körgüzeyik deb küreşmey edile. Men angılagandan, «Mundan arı bılay cazarga bolluk tüldü!» – degen oümga kelib, literaturabızga cangı filosofiya, suratlau küç, ariu til kurab, cangı col açhanı amaltın baga bere bolurbuz bügün Mussaga. 80-çi cıllanı al süreminde, men ol zatlanı akılım bla angılayalmaganlıkga, cüregim bla seze bolur edim deb keledi kölüme. Anı üçün süe bolur edim Mussanı çıgarmaçılıgın. Süygenni koy, kitabın allıma salıb, kıl kobuznu koluma alıb «Kün batar-batmazlay, Köründü kökde ay...» deb nazmusuna makam salıb, cırlab başlauçan edim. Cırlaganımı magnitofonlaga cazdıra edile da, kıçırta edile cer-cerde. Zvukozapislede plastinkala etib, sata edile. Mussanı sözlerine cazgan «Ekibiz» degen cırım, halkda belgili cır bolgan edi. Men da içimden: «İ-y, Mussa bu
cırnı bir eşitmeymidi? Eşite ese ua, halk mahtagan cır amaltın, Mussa mennge bir söz nek aytmaydı?» – deb, bek saklay edim.
Mussa bla ekinçi tübeşgenim
Bir kün men student obşçejitiede kadalıb otouubuznu polların cuua turganlay, birgeme caşagan tengim çabıb kelib:
– Albert, Batçalanı Mussa kelib, seni tübünde saklab turadı! – dedi.
– İymanıng alay bolsun, Mussa meni saklab turmasa! Anı koy da, bar da, çelek bla cangı suu al da kel, – dedim men.
– İ-y, saklab turadı, – dedi.
– Başımı aurutma da, tas bol bılaydan!
– Koroçe, kelmey eseng, kelme! Kelmeydi deb, barıb Mussaga aytayım, – deb, tengim ketdi.
Kertisi da kelib kalganı bolsa ua, bu hılımılı otouubuzga kirib kalmasın deb, aşıgış pollanı cuuub boşarıma, eşikle kagıldıla. Cüregim işek etib, cetib, eşikleni açdım.
Karaganımda, Mussa süelib tura edi. Men asırı cunçugandan ne eterge bilmey:
– Men, men pollanı cuua... – deb, bir zatlanı aytırga tebregenley,
– Nu çto, moy ünıy drug, raz gora ne idöt k Magomedu, Magomed idöt k gore, – deb, ışardı.
– Kirigiz, bir kirigiz, – deb, eşik üsünden bir canına turakladım.
Mussa kirib, tınçlık-esenligimi bile: «Tvorçestvo canı bla ne etese ?» – deb sordu. Bir zatlanı aytırga küreşdim.
– Birinçisi «Ekibiz» degen nazmuma ariu makam salıb cırlaganınga sau bol! Ol cırnı bek carathan Moskvada bir tengim caşaydı. «Kelgening bolsa, ol cırnı, Albertni başha cırların da bir kassetaçıkga cazdırıb, bir ala kelirse», – deb tilegen edi. Madarıng bar ese, igi karnaşımça, bir tındır bu tilegimi, men tambla Moskvaga keteme, – dedi Mussa.
Kuuanngandan başım kökge cetgença bolub ,çabıb çıgıb, barıb, bir magnitofonu bolgan tengimi magnitofonun alıb kelib, gitaramı koluma alıb, ne karıuumu da salıb, cırlab tebredim. Mussaga kesimi mahtatalsam deb, begirekmi taralgan edim da, «biyagı Albert hahaylayd» deb, honşu komnataladan caşla, kızla bizge kirir umutda, eşikleni kaga başladıla. Dauurlanı ongsunmaganımı körgen Mussa:
– Bir kesekçik bir sabır’ et, Albert, eşikleni açık koy da, kireme degen kirsin da, tıngılasın, marca, – dedi.
Men da içimden: «Ayhay-ayhay, körsünlö student tenglerim, mennge konakga kim kelib turganın. Batçalanı Mussa kesi kelib, meni
cırlarıma tıngılay ese, bilsinle meni da kallay caş bolganımı!» Magnitofonnu tohtatıp, barıb eşikleni açdım. Kelib ornuma
oltura, biyagı men tamam da bek kesimi taraltıb, cırlab tebredim. Student tenglerim eşikden karab bizni körgenley, bir kauumları, uyalıb, ketib kala edile, birle da başların silkib salamlaşa, kelib, akırınçık oltura edile. Kıshasıça aytırga, men magnitofonnu lentası boşalgınçı bir cırladım.
– Aperim, notaladan haparlımısa? – deb sordu Mussa.
– Ogay, -dedim.
– Jal, jal... Sözleringde poeziya köbdü. Kitabçık etib çıgarırga kerekdi...
– Kalay çıgarlıkma ? Kim çıgarlıkdı? – deb sordum.
– Sen bolgan cazganlarıngı bir cerçikge cıy da, hazır etib tur, men Moskvadan kaytsam, okurma da, resenziya cazarma. Andan arı ua ne eteringi üyretirme, – dedi Mussa.
Men kitabım çıgıb turgança bir kuuandım. Mussa, aythanıça, Moskvadan kaythandan sora bir alamat resenziya da cazıb, kol cazmamı süzerge deb, oblastda cazıuçulanı başçısına – Hubiylanı Osmannga bergen edi. Men ol künlede kaydan billik edim, Mussanı da zamansızlay duniyadan keterin, 1979 cıl u süzerge bergen kol cazmamı sau 12 cıl catıb, 1991 cıl, kommunist rejim çaçılgandan sora, kitab bolub çıgarın. Andan ese bek, Mussanı cazgan resenziyası kol cazmanı içinden tas bolub kalganına kıynalama. Ol mennge Mussa bergen ömürlük sauga edi...
Mussa bla üçünçü tübeşgenim
Allahdı bilgen, 1981 cılnı cay aylarını bir kününde edi. Bir cumuşum bolub, Çerkessk şaharga kelgen edim. Cumuşum ekinçi künde tınarık bolub, keçe cuuukda-tengde ne konak üyde kalırma degen onounu ete, şaharnı ortasında, skverde skameykaga
olturub, kitabmed, gazetmed – bir zatnı okuy turganımlay, allıma kelib süelib turgan adamnı auanasın sezdim. Başımı kötürüb karaganımda, Mussa süelib tura edi. Terk örge turub, salamlaşdım.
Hapar sorub, haparımı bilgenden sora:
- Kel, bügeçe mende kalırsa da, tambla işingi tındırgandan sora keterse Karaçay şaharga, – dedi Mussa.
Men, razı bolub, Mussanı birgesine tebredim. Çerkessk şaharnı orta oramın örge barıb, sol canıbızga aylanıb (busagatda MOSU-
nu bölümünü filialı bolgan tiyrede), Mussanı fatarına keldik.
Çay-pay içdik, bir cüz grammçık da tartdırdı Mussa manga. Ma
anı bla, men köbden beri aşıgıb saklagan uşagıbız başlandı.
– İ-y, Mussa, kölüngdegin bir ayt, Allah barmıdı, cokmudu?
– Bardı.
– Bar ese, biz anı nek körmeybiz da ?
– Biz Allahnı koy, pilni üsüne minib turgan bit-bürçe da pilni körelmeydile. Pilni kesinden koy eseng, bir tügünden da gitçedile ala. Bitge pilni tügü adamga ullu çegetde baobab terek körünngença körüne bolur ? Sora adamdan da, pilden da, baobab terekden da, cerden da, bizni gallaktikadan da ahırsız kat ullu bolgan Allahnı biz kalay körellikbiz da ?!
– Mussa, biz, karaçaylıla, kaydan kuralganbız?
– Alanladan.
– Tegeylile ua ?
– Ala da alanladan.
– Birça nek söleşmeybiz da ?
– Söz üçünnge Çehoslovakiya, çehle bla slovakladan kuralgan kraldı. Ma Alaniya da, ol zamanlada, türk tilli em da iron tilli halkladan kuralgan kral bolgandı deb keledi kölüme.
– Kommunist ideologiya em igi ese, bizni Orta Aziyaga nek köçürgen edile da ? .
– Sen allınga urub kelgen caşsa, bu temaga poka köb söleşiuçü bolma. Kommunizm ideologiyanı amanın, igisin bilir üçün, bek köb
okurga kerekse...
– Neni okurga kerekme ?
– Kurannı, Bibliyanı, Dostoevskiyni «Bratya Karamazovasın», Lev Tolstoynu, Bloknu, Eseninni, Şolohovnu, Çingiz Aytmatovnu, Soljenisinni kitabın tabalsang, kişige körgüzmey okursa, – dedi Mussa.
– Kesingi üsüngden bir hapar ayt, Mussa.
– Da ne hapar aytayım? 39-çu cıl, oktyabr aynı ekisinde, Kumuşda tuuganma. 43-çü cıl Aziyaga köçdük. Bizni tölünü sabiyligi
bolmagandı. Aşarga cuk bolmagandan, költüremle bolub, canıbız küçden kalgan birle edik biz. Curtubuzga kaythandan
sora, Karaçay şaharda pedagogika institutnu filologiya bölümünde okugan edim. 1963 cıl okuuumu boşab, Kumuş şkolda ustaz
bolub işlegen edim. Ol zamanlada basmalay başlagan edile meni cazarga küreşgen zatlarımı.
– Em bek ne temaga cazarga süese, Mussa?
– Ne tema esime kelse, cüregime tınçlık bermese, anı cazarga süeme. Çot temada bolmaz, anı kalay suratlaganıngda bolur...
– Mussa, söz üçün men tepsi canında olturub turama deyik, algış ayt desele, ne aytırga kerekme?
Mussa, tamam kölü bla külüb:
– Da ne derikse... olturganıgıznı çurumu ne bolganına köre aytırıksa. Ne da bolsun, boş zatnı üsünde bek akıllı sözle aytama
deb, kesingi bek kıynama. Arakı içib terennge kirmeseng, ne aytırıngı kesing billikse, – dedi Mussa, Men sorganıma ıylıgıb, ya
Rabbi, tölimemi urdurub ciberdim? – deb, sagıpgha kirdim.
– Koyçu alanı, kel tınçayaayık da, «Caz keldi da, cilek dedim atınga» degen nazmungu bir aytçı, – dedi Mussa.
Meni cunçuthan sagışım terk kete, kayrı catarıkma degença soruulu karadım. Mussanı patarında bir orundugu bar edi. Mussa
aşıkmay polda orun salıb, mennge da kesini orundugun körgüze:
– Sen orundukda cat, – dedi.
Men da kesimi namıs ete bilgenimi çertirge izleb:
– Da men atamı orunduguna minib oynamauçan edim gitçe sagatımda. Seni men tin atamça köreme, alay bolmasa da, sen menden tamatasa, men polda catarıkma, – deb, igi kadalıb, kesim izlegença etdim.
– Hı, sora, cat da, ayt nazmungu,
Aytıb başladım.
Aytıb boşarıma Mussa:
– Aperim, Albert! Kallay «halk suratlaularıng» bardıla!
Erigib kalmay küreşseng, kerti da «Halk poet» bolluksa! Men anga iynanama! Endi, közleringi kıs da, ma bu nazmungu sözlerin köz allınga keltir da, hayda cukla da kal. Men da tambla ertden bla ertde Beştau şaharga keterikme , – dedi.
«Endi mundan arı sıyım bla tohtayım, soruula sorgannı koyayım», – degen sagışnı ete, közlerimi kısıb, nazmumda aytılgan
zatlanı köz allıma keltire turub, kalkıdım.
Ertden bla Mussa, aythanıça, Beştauga ketgen edi. Men da, cumuşlarımı tındıra, Karaçay şaharga kaythan edim.
Mussa bla törtünçü tübeşgenim
1982 cılnı may ayında bolur edi, Allahdı bilgen. «Caş kanatla» deb, Karaçay rayonda, şaharda caşagan caş cazıuçuladan kuralgan literatura birleşligibiz boluuçan edi. Bügünlükde Karaçay-Çerkes Respublikanı Halk poetleri: Batçalanı Başir, Keçeruklanı Baydımat, men dagıda köble kiriuçen edik ol birleşlikge. Al közüude meni tamata etib salgan edile «Caş kanatlaga». Bir kere Mussa kelgen edi bizni cıyılıuubuzga. Mussadan bek uyalsak da, caşlıgıbız ozub kete bolur edi, tersibizge-tüzübüzge urdura, nazmulanı süzebiz deb, daulaşıb küreşe edik. İçibizde hapar cazarga küreşgen bir caş adam da, haparımı okuyma deb, kadaldı. -Oku, - dedik da, okudu. Tüzün aythanda, haparı bek karıusuz edi.
Oguramaganıbıznı angılab, ol caş Mussadan köl tabalsam degen umutda:
– Mussa, men cazıuçu bolurga har zatımı hazır etgenme! Nem da bardı, çestno komsomolskiy! Bir keligiz meni üyüme, körgüzeyim!
Şo bir keligiz! – deb, tamam kadaldı.
– Da bu tengigiz bıllay bir tilegenden arı, keligiz barayık da, bir karayık – dedi Mussa, uuak ışara. Tebredik ol tengibizni üyüne. Üçmed, törtmed da bölümlü fatar. Ol zamannga köre igi tang baş tuthan adamlaga uşay edile. Bir bölümü igi alay turganlay kitabdan tolu. Bir kitab tabhanı içinde «Duniya literaturanı saulay da cıyımdık tomları». Tabhanı miyalasında Rasul Gamzatov bla Kuliylanı Kaysınnı suratları. Ortalarında ua, bizni haparçı tengibizni suratı! Caragan iş stolu. Stolnu üsünde basmalauçu maşinkası, ne aytayım, tögerek buruluuçu, tayançaklı şindigi. Tüzün aytırga, meni közüm bir kesek karadı. «Ay nasıblı, biz körürge tabmagan kitablanı, basmalauçu maşinkanı kim alıb bergendi munga?» – deb ete turgan sagışlarımı Mussanı auazı böldü.
– Aperim, karnaşçıgım! Aythanıngça, har neng da bardı. Endi cangız cazarıng kalgandı, kalganın tındırgansa! – dedi
Mussa, çırt ışarmaganlay...
– Da hou... bügün okugan haparım ol boşdu, ma endi peçatnıy maşinkam bla bir hapar cazayım da, bir körürsüz...-dedi, bizni haparçı tengibiz.
– Da kadal, küreş. Cazarga bek mıllık atıb, başha bir igi zat ete bile eseng, anı da unutub koyma. İgi karnaşımça, esingi bek
iyib, köb oku. Okusang, köb zatha tüşünnükse kesing. Sau-esen kal! – deb, Mussa eşikle taba tebredi. Biz da ızından atlay, oramga çıkdık. Colda «cıyınıbız» sedirey bara edi. Student obşçejitieni tengligine cete, men: « Da igi colga barıgız, Mussa!» – deb, kolumu uzatdım.
– Tohta, ketib kalma, zamanıng bar ese, bir kesekçik aşır meni,- dedi Mycca. Kalgan caşladan ayırıla, men Mussanı aşıra tebredik.
– Kalaydı okuuung ?
– Da küreşeme okurga.
– Cazıuçuladan kimni bek caratasa ?
– Kesibiznikiledenmi ogese duniya literaturadanmı ?
– Orus, duniya literaturadan.
– Orus literaturadan, nu, Puşkin kesiça barsın, Lermontovnu caratama, Dostoevskiyni, Lev Tolstoynu, Çehovnu, Eseninni, Bloknu, Bulgakovnu, Zoşçenkonu, Şolohovnu da «Tihiy Donun», Vladimir Vısoskiyni. Bügünngü sau Sovet cazıuçuladan a Çingiz Aytmatovnu «Burannıy polustanogun» caratama. Duniya cazıuçuladan a Şekspirni, Göteni, Danteni, Himenesni, Hemengueyni, kıshasıça
aytırga, latinoamerikanskaya poeziyanı caratama, – dedim.
– Mayakovskiyni ua? – dedi Mussa, sınagança karay.
– Mayakovskiyni alga, politikaga teren kirmegen sagatında cazgan zatların caratama, – dedim.
– Aperim, aman tüldüle saylaularıng. Kimden ders alasa, kim bla uşak etese?
– İşlerge kerek boladı da, derslege barmay köb kalıuçanma.
Barsam da, cangız Kitov Fuad İsmailoviç deb bir ustazıbız bardı
da, anı leksiyalarına tıngılarga süeme, kalganla har aythan zatla-
rın bügünngü kıral politika bla calgab küreşedile da, bir
kesek aldauuk boladı leksiyaları.
– Da vı, molodoy çelovek, okazıvaetsya buntar! Kimledile seni bu kannga burub küreşgenle? – dedi Mussa küle.
– Birinçisi – Vladimir Vısoskiy, ekinçisi – seni çıgarmalarıng, üçünçüsü – meni dersde okutmagan ustazlarım: Abazaliylanı Magomed, Abazaliylanı Habib, Tambiylanı Burhan, Bostanlanı Magomed, Hubiylanı Ahmat, Kipkelanı Mustafa, Aliylanı Üsuf, ma alay-alay caşla... – dedim, tamada şohlarımı atların aythanıma öhtemlene.
– Sen partizan bolallık tül köreme, Albert, tizib koydung da «dekabrist» tengleringi, – deb, imbaşımdan tarta, kesine kısdı da,
– Ladno, ünoşa, primerno ma ol caşla bügon ingir ala, suu cagada bir koyçuknu aşayık degendile da, meni da çakırgandıla. Baramısa sen a? – dedi Mussa.
- Da kaydam, çakırılmaganlay barsam, ayıb bolurmu? – deb, soruulu karadım.
– Nek boladı ayıb? Sennge da aytırık bolurla, aytmasala da, birge barırbız. Ekibizni tanış bolganıbıznı bilmey, Abazalılanı Habib: «Mussa, men seni bir pasan bla tanışdırlıkma, bügün Burhannga bir hurmetçik eterikbiz da, suu cagada tanışdırırma», – degeninde, seni üsüngden aythanın sezgen edim. Allah aytsa, ingir ala tübeşirbiz, endi sen kayt ızınga», – deb, Mussa Dom Sovet taba
atlandı. Men da, «meni da bir çakırsala» degen umutnu ete, obşçejitiyanı arbazına kirdim. «Sagınılgan bosaga üsünde» degenley, allıma Abazalılanı Magomed çıgıb kaldı da: «Albert, bügün Burhan assistent bolganın cuuabız degenbiz da, Burhan kara koy-
çuk alıb kelirge Uçkulannga ketib turadı. Kesi da: «Albertni da bir çakırırsız», – deb ketgendi. Sen meni komnatama kelirse da, birge-birge barırbız» – dedi Magomed. Men, kuuanç tıbırlı bolub, sagat bir törtle bola, nazmula cazgan defterimi da koluma alıb, Magomedni komnatasına bardım.
Uzun söznü kıshası, sagat bir altıla bola, ol başında sagınılgan caşladan aslamısı Kobannı cagasına cıyılıb, hurmetibizni başladık. Mussanı, Abazalılanı Muhammatnı, Kitov Fuadnı aythanları bir birine tamam kelişe, uşak ete edile. Men
da, içlerinde em caş bolub, şapalıknı bardıra edim. Fuad İsmailoviç bir kesek olturganından sora, kişige da cuk aytmaganlay, akırınçık ketib kalgan edi. Kaytmaganında, caşladan kaysı ese da, kaygırıb: «Alanla, çerkes şohubuz bizni caratmaganlıkmı etdi, ogese, biz, bir ters söz aytıb, canınamı tiydik?» – dedi.
– Ogay. Biz anı amaltın orusça söleşib turganıbız üçün, kesin bir tersligi bolgan adamça körüb ketgendi. Namıslı caşdı. Kesini cüregi alay izley ese, kaygırmaz. Ladno, – deb, Mussa meni taba karab, – igi cangı nazmularıngdan
bir okuçu, – dedi. «Kara küç» deb, artı-allı bolmagan poema matallı bir zatnı cazgan edim da, defterimi şinkartnı ca-
rıgına tutub, okub başladım. Asırı köbmü okuy başlagan edim da, Abazalılanı Muhammat, cötel matallı bir zat ete:
– Caşko, sen caş adamsa, saulugung tamam zalim bolur, alay a, bizleni cazıksın, – dedi. – Men, anı aythanın igi oguramasam da, terk tınç boldum. Poeziyanı Magomedden igi angılagan adamga men tübemegen edim. Kesi da bek taza inneti bolgan adamdı. Nazmunu süzerge tebrese, cazgan adamnı canına ceteme deb korkmay, kölüne kelgenni bek açık aytıuçan edi.
Mussanı katında meni «poemamı» karıusuz bolganın çertgenin angılab, anı üçün oguramagan edim men da aythanın, ansı
Magomed meni bek erkelete edi. Men da anı sıyın bek köre edim. Men kımsız bolub turganlayıma Mussa:
– Albert, sen «Kara küç» deb nege aytasa, anı sıfatı ua kallaydı? – deb, soruulu karadı.
Men ne aytırga bilmey tireldim. Mussa, mennge köl bergença karab:
– Men angılagannga köre, abstraktnaya poemadı poemang. Aytırga izlegen zatlarıng a seni cılınga, sınamınga köre asırı auur zatla bolgandıla da, anı bla bir kesek cunçugansa. Auur temanı alıb, anı karıusuz suratlagandan ese, cengilni alıb,
anı bla oynay-oynay ariu suratlaganıng igi bollukdu. Bu poemangı mundan arı sürmeleyme deseng, sürmelerse, sürmelemey
koysang da, andan igi zatlarıng köbdüle. «Kara küç» degen ne zatdı? – deb, mennge sorganları bolsa, meni sartın, men alay aytırık edim: «Kara küç» degen söznü eşitgenley közünge ne zat körüne ese, «Kara küç» degen oldu deb»,– dedi.
Mussanı aythan zatların men közüm bla körüb bargança bola edim. Dagıda bir cırla cırlathan edile mennge ol keçe, meni ullu tenglerim. Men, alanı uşaklarına tıngılay, bir türlü bir duniyaga tüşgença bola, sözleni boyauların köre, makamların eşite edim.
Mussa bla ahır kere tübeşgenim
1982 cılnı iül ayını 2-çi kününde, künorta bola, ne ese da bir cumuşum bolub, obldramteatrnı işçileri kiriuçü eşigi taba
atlay bara edim. Sol canıma karaganımda, uzun süekli caş meni taba ogursuz karay, terekni salkınında tütünnü bukulata süele edi. Ol adamnı kutsuz karamından cunçugança etib, başımı silkib, salamlaşhan matallı bir zat ete, ozub tebredim. Cunçuganıma kesimden uyala: «Kim boluuçan edi bu? Adam süymegen adamça allay kucurla karay ese, men andan nek cunçurga kerekme?! Andanda ogursuz karab, men da anı nek cunçutmadım?! Tohtaçı! – deb, kesime buyruk bere, atlauuçlanı üsüne mine, tohtadım. Dordanımı allına çıgara, örge sozulurga dıgalas ete, imbaşlarımı da kengertirge küreşe, bir kaşımı da birinden igi miyik ete, betime da ogursuz türsün aldıra, sabır burulub, ol caşha karadım. Uzun çaçı kesek cukargan, honça tükleri kulak tüblerinden igi eniş sozulgan, çırayı bla gırhılıgı bir biri bla cagalaşa turgan, cılı otuzlaga kelgen caş: «Kaşlanı bir-birlerinden miyik etgen alay tüld, ma bılayd!» – degença, kaşların oynatıb, auuzun kıngır ete, erinlerini ong kıyırların gıbıt başha uşata, hauanı içine teren tarta, korkunç karamın mennge burdu. Cazıksınmaklıkları bolmagan tört köz bir birlerine citi karaşdıla. Közleni sadakla atar madarları bolsala, ayamay bir birlerin karmarık edile. Endi, «karaşıu» bla kesimi bir horlatmay koyalsam, – degen umutnu ete, men da kalışmay, közlerimi «candırala» etib, karab küreşdim. Cıyırma beşge cılım kelgen, taşnı sıksam suu çıgarırma degen, bişgen zamanım bolganlıkga, ol adamnı karamı meni ongsuz ete başladı. Ya Allahım, horlanama da horlanama, bılay sıyım bla horlanırça bir sebeb ber deb, Allahha esimi burganlayma, bizni karamlarıbıznı ortasına, men çıgarmalarına baş uruuçu, zakiy Mussa, kolunda da bir sarısıman portfeli bla kelib, süeldi. Toba-toba-toba, Ya Allahım, kudureting köbdü, meni tilegimi eşitgença, bu adamnı ortabızga keltirib salganınga canım kurman bolsun, Allahım! – deb, «sadakatar» karamımı cayasını kerilgenin ızına kaytara, cumuşak türsünnge kirdim. Endi, çabıb barıb Mussanı kolun tutama da, ol «Ogursuz»: «Kara munga, padhalimge, eki aşıgın bir-birine ura, çabhanına!» – derikdi, barıb salamlaşmayma da, men kesime ayıb eterikme. Kalay eteyim? – degen sagışha kire tebregenleyme, «Bılay kelçi, Albert! Sen da bılay kel, Üsuf!» – dedi Mussa. Men dordan kibigimi ızına cıya, kaş başlarımı da tüzetirge küreşe, allıma atladım.
Ong ayagından kim ese da rezin bla tartıb turub, terk boşlagança, Üsüp ong ayagın allına terk atıb, dagıda cürüşün tamam sabır
ete, Mussa taba tebredi. Ekibiz da Mussa bla kol tutuşduk.
– Bir biringi tanıymısız? – dedi Mussa.
– Da ne znaü... – dedi Üsüp, mennge citi karay.
– Sen a, tanıymısa? – dedi Mussa mennge.
– Cangılmay esem, Sozaruklanı Üsüp bolur? – dedim. (Men Üsüpnü kesin körmegenlikge, atın eşitgen edim. Bir belek nazmusun da okub, bek carathan edim. «Na rovnom meste sozdaüt şum! Etot nevejestvennıy balalaeçnik prosto vıskoçka!»– deydi Üsüp sennge...» – deb, mennge bir tanışım aythan edi, az algaraklada. Men da, «meni körgen da, tanıgan da etmegenley, ne işi bardı meni üsümden kucurla söleşirge?» – deb, bir kesek açıulanngan edim Üsüpge. «Sozaruklanı Üsüp bolur?»– deb, cüregim işek etib, anı üçün
aythan edim Mussaga.)
– Hou. Ala-ma-at! Bu Özdenlanı Albertdi. Nazmula, cırla cazadı, studentdi kesi da, tanışıgız! – dedi Mussa.
Men kolumu uzatdım Üsüpge. Üsüp közleri bla Mussaga karab turganlay, kol barmakların bir birine kısıb, buuunundan enişgesin çabak suuga sekirgença etdire, mennge kolun uzatdı.
«Kolungu da kesingi da!..»– deb, içimden açıulansam da, Mussadan
uyalgandan, Üsüpnü kolun tutdum.
– Keligiz endi, zamanıgız bar ese, teatrnı başçısı Tohçuklanı Borisni kabinetine barıb, bir kesekçik olturayık, – dedi Mussa. Mussa allıbızda, Üsüp anı ızından, men ızlarından tagılıb, teatrga kirdik. Tohçuk ulu olturgan ornundan örge koba:
– Ma caşla deseng, caşla! Hoş keligiz! Bir biringi kalay da tabıb keldigiz? – deb, carık salamlaşa, olturur cerleribizni
körgüzdü.
– Kallay caşlanı alıb keldim men sennge. Alay ese ua, bir hurmetçik eterge kerekbiz! – degen sözleri esimdedile Mussanı. Boris turub, barıb eşikni kiritin etdi. Andan arı Boris stolga «caşırgan» şeşaçıgınmı sala tebredi, ogese Mussa portfelinden gitçe konyak şeşaçıklanımı çıgardı, esimde cokdu. Alayçıgın Tohçuk ulu igi esgerlik bolur, Allahha şukur, sau-esendi... (Açı kommunist bolsa da Boris, halkga köb kıyını kirgen taza adamdı da, Allah anga 100 cılla caşau bersin! – deb tilekçime). Kıshasıça aythanda, Boris – tamada, men – şapa bolub, olturduk. Tüzün aytsam a, ala bla olturgannı men başıma bek sıyga sanay edim. Kesimi katdırıb, bir ters zat etib cibereme deb, korkub, bilgenimça şapalıknı bardırıb başladım. Kuyama, içgennge «zakuskaçık» uzatama, algış aytsala, betimi akıllı sıfatha kirgizib: «Amin Allah!» – deyme, kaydam ne aytayım, körgenimça, bilgenimça eterge küreşeme. Bir kesekden Boris: «Albert, biz birer kere aytdık, sen da bir cuk aytçı, şapa eseng da, stolnu caba başlagannga sanama da», – dedi. Sekirib turub, cunçub, ne aytırga bilmey: «Nazmu aytsam bollukmudu?» – deb sordum.
– Ayhay, ayhay, ayt, – dedi Boris. Mussa da, közlüklerin tüzete, başın azçık silke, razılıgın bildirdi. Cangılmay esem, «Caz
keldi da cilek dedim atınga» degen cırımı sözlerin aytdım. Arı deri da Mussa kol cazmama resenziya cazıb, meni cazarga küreşgenlerim bla tanış edi da, alayda da bir mahtadı. Başım kökge cetgença bola, şapalıgımı andan da igi bardırırga küreşdim. Ne dıgalas etsem da, kesimi ne tab tutarga küreşsem da, Üsüpnü tişin kesime ışartalmayma. Işargan koy eseng, bir kesek tarta kelgenden sora, men anı rümkasına konyakçık kuyarga tebregenleyme, mennge açıulu karab: «Tı ço tut putaeşsya pod nogami?! Ço tı podlizıvaeşsya, hodiş tut?! – deb, biyagı bir kaşın birinden miyik etib, biyagı erin kıyırları bla hauanı içine tarta, boün tamırların katdıra, közlerin candırıb, mennge karay, kolumdan şeşaçıknı alıb, kesi kesine kuüb, «tark» etdirib, stolga saldı. İçimden: «Oy, anang bergenni aşagan, sen a, ozub ketding da, «Rastyaşkin»! («Rastyaşkin» degenim Sozaruk ulu degenni orusçaga köçürgenligim edi. Cannetli bolluk kıyınlıga, artda bek igi tengle bolganıbızdan sora, aytıuçan edim «Rastyaşkin» deb). Körgüzeyim men sennge, «Kto pod nogami putaetsya», «Kto podlizıvaetsya?!» – deb, sekirib örge turdum.
Ayhay, sekirib örge turganlıkga ua, bir ullu küçüng bolub, urub karmab koyalsang bek da igi, alay bolmay, cagalaşa kelib, tübge tüşgenim bolsa, bu açıulu adam kunduz iyleuümü bermesin degen oümlanı ete, üsüne mıllıgımı tügel atıb koyalmadım. Üsüpnü çırtda artına turaklar kanı cok edi.
– Albert! Olturçu ornunga! Üsüp! Sen da oltur! Ullu, gitçe deb boladı!.. Vot stolknulis dva haraktera... soverşenno raznopolyarnıe, – dedi Mussa
– Nek etesiz alay?! Ponimaeş, vozmojno, em igi tengle siz bolluk esegiz da, bilmeysiz... – dedi Tohçuk ulu da.
– Üsüp, sen tışında köb aylanngansa da, tau adetleni bir kesek unuthansa. Sen da Albert, Üsüp senden tamadadı, ne aytdı ese da «kamaga» çabıb başlama. Olturuguz! – deb, körgüztüuçü barmagı bla közlüklerini ortasından örge tebere, cumuşak karadı.
Men olturdum. Üsüp da, auur karamın menden almaganlay, olturdu. Eki ullu adamnı katında kesibizni tuta bilmegenibizge ıylıgıb: «Ayıb etmegiz, madar bar ese, men kete barır edim», – dedim. Mussa, aythanıma ongsunmay:
– Da, Albert, men sennge ullu caş bolgan bolursa deb tura edim... Şapalıgıngı da ahırına deri tındırmaganlay, barama dey eseng, kaydam, kesing sagış et... – dedi. Men, başımı enişge ciberdim da, şapalık eterge caraşdım. Mussa, kesek zamannı tıngılab turub:
– Bilemisiz, kerti-kertisi da caşau degen seyir zatdı. Biyagında Boris aythanlay, ekigiz ullu şohla bolub kalıga da bolluksuz. Eking da fahmulu caşlasız. Sen, Üsüp, bilimlise orus, evropa kulturala bla igi tanışsa. Sen a, Albert, tamırdan çıkgan, karaçay caşsa. Ekigiz cetmegen cerlerigizni bir-birine koşsagız, halkıbıznı kulturasına ullu ülüş koşarga bolluk edigiz. Sen, Üsüp, Albertge bilgeningi ayta tur. Sen a, Albert, Üsüpge köz-kulak bol, atıb koyma... – dedi.
– Da kto on takoy, soplyak, mennge «köz-kulak» bolurga, atıb koyarga, koymazga da?! – deb, Üsüp Mussaga açıulu karadı.
– Üsüp, biyagında Mussa Albertge «kesingden ullu bla demleşme» degeninde, köremise, auuzun katıçık kısıb turganın. Endi men sennge aytama, Mussa bla demleşme! Buzma adetni! – dedi Boris Üsüpge.
– Ladno, keçigiz. Prodoljaem dalşe... – degen Üsüpnü aythanın eterge, içgibiz da boşalgan edi.
Men, stolnu üsünden kalgan-bulganlanı alıb çelekge ata, stolnu sürtüb tazaladım. Ol Mussa keltirgen, biz içlerin boşalthan
gitçe konyak şeşaçıklanı, Tohçuklanı Boris cıyıb, şkafını içine salgan edi. (Bügün-bügeçe da «Mussanı şeşaçıkları» deb, bagalatıb, asırab turama deuçendi Tohçuk ulu, tübeşib, uşak etgenibiz bolsa).
Ma alay bla tanışhan edim men Üsüp bla. Ol künden sora, cangılmay esem, 12 künden Batçalanı Mussanı tok urub auuşhan edi. Men
koy kırkarga Kalmukga ketib, talay kün turub kaythandan sora bilgen edim zakiy Mussadan ayırılganıbıznı.
Mussanı amanatı mennge ullu borç bolub tüşgen edi. Mussa ketgenden sora, cıyırma bla altı cılnı şohluk cürütgen edik Üsüp
bla men. Biri biribizni angılamagan künleribiz da bolgan bolur edile. Alay bolsa da, angılagan künleribiz bütün da köb edile. Başında cazganıma köre, Üsüpnü bir açıulu, aman adamnı üsünden hapar aythança suratladım bolur? Hou, açıulu edi, «maksimalist» edi, üy turmuşdan çırtda haparı cok edi, betsiz-fahmusuzlanı, aldaganlanı, urlaganlanı, til etgenleni körüb bolmay edi, adam sözge bek karagan, sabiy köllürek edi, cengil kölkaldı bolub kala edi, adamlaga işekli karay edi, alay a, cetgen künde, karıuuna köre örge koba edi, cüregi halal edi, bilimi teren edi, fahmusu
|
| |
| |
