kaçigar | Tarih: Cumartesi, 05-04-14, 10:44 PM | Mesaj # 1 |
Tümgeneral
Grup: Admin
Mesaj: 162
Ödüller: 1
İtibarlarınız: 0
Konum: Dışarıda
| ı
Goşayah biyçeni üsünden
05.04.2005 0 2168
GOŞAYaH KALA
Goşayah biyçenn üsündeya aytılgan zat Karaçay-Malkarda kerti haparlanı biridi. Tauruh halda cürüy, Goşayah biyçeni haparı magana canı bla da türlene kelgendi. Karaçay-malkar halknı auuz tvorçestvosundan birinçn bolub, orus tilde basmalanngandı. Karaçay bla Malkarda 1848 cılda bolgan konaklanı biri G.-D. Sankt-Peterburgda "Biblioteka dlya çteniya" degen jurnalda 1848 cılda basmalanngandı ("Poezdka k üjnomu otklonu Elbrusa v 1848g.".) Goşayah biyçeni haparın Biyçesında Sın-Taş bla baylamlı etedi. Haparnı atına Biyçesınnı üsünden legenda, deb cazadı… Kıshaça, bılaydı cazganı. Krımşauhallanı Kanşau (cazılganı Anşau - İ. Ş.) Çegem elde caşagandı. Anı baylıgı bla batırlıgı, Kara tengizdsn başlab, Koban, Terk suulanı enişge enib, Kaspiy tengizge deri cayılıbdı. Kanşaunu mülkünü uçu-kıyırı körünmegendi, hıysabsız köb bolgandı mal sanı, tergeusüz edi saban ızı. Barında da cesirleri bla kulları urunngandıla. Kanşau cauga ötgürlügün tanıthandı, uzakdan kelgen colouçuga, arıb tohtagan uuçuga çomart konakbay bolgandı. Bolsa da, anı akıllı başın sagışla bashandıla. Kanşau Çegem elinde ullu kalın berib algan katınından az da kuuanmagandı: ol anı cüregin çapırmagandı, teren sagışların çaçmagandı. Kanı buzulgan Kanşau cüregi almagan katının otoudan keterib, emçek karnaşını üyüne aşırgandı. Andan beri Çegemni kızlarını biri da Kanşaunu közlerin carıtmagandıla. Ol içinden küyüb-canıb, sora honşu halklanı biyçe kızlarını biri bla caşauun baylar murat etgendi. Anı miyik, açık muratları tolmay, incilgendi - alay tınç tüldü biyni kızından erkinlik algan... Kanşau anı sagışında Kabartıga atlanadı. Biy üzükden çıkganın, tüz atın, tukumun caşırıb, bir kabartı biyge cılkı calga caraşadı. Kış ötüb, cazga çıkganlay, mal iesi Kanşauga emilik üretirge buyruk beredi. Cigitleden cigit Kan¬şau emilikleni arasından em macalın saylab aladı, süygeniça kesine üretedi. Carık köllü subay sanlı Kanşau kabartı biyni gitçe kız sabiyçigin kesine ileşdiredi. Bir col ol altıcıllık kızçıknı at allına alıb, oynata turub, biyni arbaz buruuundan atnı çıngatıb, kızçık bla tas bolub ketedi. Öhtem cürekli Kan-şaunu biy ne küreşse da, ızın tabalmaydı, mülkün-baylıgın coyadı. Kanşau Çegem eline keledi. Kesi kolu bla soslan taşladan kala süeb, sabiyçikni caşıradı. Tört canına karauulla saladı. Alay bla kızçıkdan elde bir deb, bir adamnı haparı bolmaydı. Bılayda kızçık on kat ariu iyisli racabnı künlerin aşıradı: Çegem suunu salkın ayazında sabiy bala tau mölekleni çırayına kiredi. Onaltı cılda kızçık Kanşaunu cürek cauların süyümlülügü bla eritedi. Kanşau ullu kuuanç, toy-oün etib, biyçe kıznı otouga kiyiredi. Amma, ol kün oguna nasıbı üzüledi - Kanşaunu auruu kısha cıgadı: etini üsünde tük ışan kalmaydı, ariu etini üsü tabladan toladı. Kanşau ol ciyirgenşli katınnı hıynısı katılganın sezedi: konaknı sıyın körmey, koülgan katını Kanşaunu emçek ulanında aşau-içiude eşek mıyını bozada eritib, erine bergendi. Batır Kanşaunu sakalın, mıyıgın otlu boza, cuuub alganlay, tas etedi, süek saulugun aladı. Uzak Krımda bir hıynıçı katınnı haparın eştib, Kanşau beş künlük colga atın cerleb çıgadı. Batır tauluga bılayda entda bir azab tüşedi. Kerçni katında Kanşau¬nu buşuulu hapar cıgadı: hıynıçı katın usta-lıgım bla ülüş eter üçün, katınıngı unut, meni bla caşarga caraş, deydi. Nasıbsız, bu işni artı ne bla boşallıgın bilyalmay, süygenin Çegem elinde taralta, hıynıçı katınnı alırga söz beredi da, nasıbını eşigin cabadı. Ol tişirıu Kan¬şaunu sau etedi. Aradan bir cıl öte, ol erin colga aşıradı, andan cıl közüuüne ızına kaytırın izleb, söz aladı. Alaysız auruu cangırlıkdı, kaytıb kelib, darmannı ahırın körmeseng, deb hıynıçı ka¬tın ariu aytıb, amanat etedi. Kanşau sappa-sau bolub keledi: kızçıgı, üy biyçesi kuuançdan toladıla. Elinde cuuuk-teng seyir-tamaşa bolub, toy-oün bla allına çıgadı. Alay a kuuançlı caşau terk boşaladı. Cıl közüuü cetib, Kanşaunu ullu sagış basadı, anı köz ciltinlerinden hıynı¬çı katınnı auangısı ne keçe, ne kün taşaymaydı. Mingi Taunu şorka suuları özenlege sarkıb tas bolgança, Kanşaunu kuuanç künleri cıl başına tas boladıla. "Allah koymasın anı mennge", - deb, eski azabını sagışından kutulalmay, köb termiledi. Em ahırında, süygen biyçe katının cap-calan etib, anga köz ciltinlerin araltadı: "Arabin, mından kölüm kaçar bir zat tabar esem", - deb dıgalas etedi. Ogay, biyçe katın eşme çaçın iyib, üsüne tögüb, ariu çırayın süygenine körgüzmeydi. Anı hurmetli sıfatı Kanşaunu cüregine ömürlükge singibdi. Çegem özenni bilgiçleri anga cula salmaydıla. Kanşaunu sanların biyagı auruu küçleydi. Krımga keterge kerek boladı. Kanşau üydegisinden kalay ayırılsın? Üy biyçesin, kızçıgın da arbaga olturtub, uzak col¬ga atlanadı. Bara-barıb, kabartı elleni birinde, eki col ayırılganda, urlanngan kıznı bir karnaşı tübeb, colouçulanı ayran içe barıgız deb, üyge çakıradı. Kanşau anı oguramaydı. Üy biyçesi bosagadan atlar-atlamaz, kızçıgın da alıb, kanatlı uçhanlay, elden tas boladı. Kızçık da, Kan¬şau da Kerçge keledile… Mından arı Kanşaunu haparı üzüledi. Çegemçile andan beri keslerin Kerç tögeregindegile bla kan cuuukga katışhannga sanaydıla. Ariu biyçeni nasıbı ua ne bla üzüledi? Hıy¬nıçı bla tenglik cürütgensiz, deb, Ata curtunda cuuukların körüb bolmay, caşırtın, birgesine kuru cumuşçu katınnı alıb, biyçe Kabartıdan Çegemge keçe bla kaçadı. Kaçıb bargan colouçulanı arıganlık emda karangı colda tohtatadı. Ala sırtda, Kuuaşa duppurnu katın¬da, açı künlerin esge tüşüre, talay kün bla keçeni aşıradıla. Buşuulu cazıunu sıyına eskertme taşnı saladıla, küu da etedile… Andan beri biyçe kız süegen sın taşnı atı Biyçesındı, anı kibik ol taş süelgen gatleşni atı bla anı tögeregi cerleni atları da Biyçesındı. Biyçe erini curtunda körünür-körünmez afendile: "Endi adet bılaydı: seni koüb tas bolgannı karnaşına çıgarga kerekse", - deb tohtaydıla. Biyçe Kanşaunu unutub kaydan koysun? Kanşaunu karnaşı kesi ömüründe üy, koş tögereginden ketib, ekisagatlık colga çıkmagandı. Anga erge bargandan ese, biyçege ölgen tıyınşdıdı… Munu bla boşaladı Biyçesınnı legendasını bir va¬riantı.
II. Endi Ak Kalada kullukçunu, taululanı gitçe törelerini predsedateli Gr. Petrovnu 1879 cıl "Ku¬banskie oblastnıe vedomosti" degen gazetni betlerinde "Karaçaynı legendarları bla eskertmeleri" degel statyasın tolusu bla bereyik, statya hazna adamga belgili tüldü. Karaçaylıla köb zamannı Kavkaz taulada, ullu İncik bla Bashannı ortasında cer almaşdıra, Koban özenni başında üç ullu elde: Kart Curtda, Uçkulanda, Hurzukda or-nalgandıla. Kazauatha uçunngan honşula bla küreşde köb kıyınlık çege kelgendile: mecisuuluknu, musliman dinnge köçüunü kıyınların sınagandıla. Halknı burundan kalgan cazma eskertmesi cokdu: caza, okuy musliman din kirgenden so¬ra başlagandıla. Alay a ol da din kullukçulanı bir kauumunu - afendileni - kolunda kalgandı. Ala, kalay bilseng - alay, Kurannı okuy da, angılaganlarıça auaz bere turgandıla. Taululanı arasında cazmanı bek karıusuzlugundan, caşau turmuşlarını hıysabından alada letopis tübemeydi. Ol sebebden alanı eski caşaularını üsüden hapar cazılmagandı. Auuzdan-auuzga aytılgan eski haparlanı halk azın saklab keledi. Bek eski, ata-babaladan aytıla kelgen haparla ala-çola saklanadıla…Söz üçün, karaçaylılanı tauruhlarında aytıl¬gan başçıları Karçanı ne zamanda çıkganını üsünden kerti hapar tübemeydi. Halk aytıula anı batırlıgın, cigitligin alamat suratlaydıla. Cauluk etib kelgenle bla ol, kerek bolsa, taukelligin, hıylalıgın, tabışlılıgın körgüze sermeşgenin sezebiz haparladan. Karça auuşhan bla birge halknı tarihi artında kalgan Krımşauhalları tukumnu başçısı Şauhalnı istoriyası bla kısha baylamlıdı. Krımçı Şauhal Karçanı kızın algandı. Kar¬çanı erkişi sabiyi bolmaganı sebebli, başçılık küeuüne kalgandı. Bu tukumnu üsünden ay¬tılgan eski haparla karaçaylıla Bashan suudan Kobannı başına köçerlerini allı bla baylamlıdıla. Kesleri da Krımşauhalladan tört karnaşnı belgileydile: Kamgut, Kanşaubiy, Elbuzduk, Gilyastan. Alanı arasında Elbuzduknu busagatdagı Krımşauhalları keslerini ullu atalarına (atauul atalarına) tergeydile. Ala da, Ahmatlanı Krımşauhalları bla Safanlanı Krımşauhalları deb, kauumga üleşinibdile. Kalgan karnaşlanı üzükleri ua kimi Koban özennge köçgünçü bolgandı, kimi tauusulgandı. Birinçi üç karnaşnı atları ua bu tübünde kelgen eski haparnı (legendanı) geroyları bo¬lub tübeydile. Kamgut bir cıl Zelençukde (İncikde) bolganı bla abaza elleni birinde sabiyle bla oynay turgan bir gitçe kızçıknı, seyirlik ariulugun körüb, tamaşa bolgandı, anı süyüb, bu ariu insannga ie bolayım deb, talpıgandı. Kızçık (atı Goşayah) belgili biyniki, Bibert ulunuku, bolub çıkgandı. Kızçıknı atası, anası bla kelişib, muratına ceterine bazmay, Kamgut hıylalık eter köl algandı. Kızganı bla ekinçi col, Zelençukge (İcikge) keledi da, kerti tukumun-atın, çıkgan cerin caşırıb, bir calgan tukumnu aytıb, Bibert uluga ayılk calga caraşhandı. Ol künden başlab, Kamgut Goşayahdan köz almay, ızından tüşgenley, anga ariu ayta, iynaklay, köb türlü oünçakla bere, sabiyni kesine ileşdirgendi. Künleni birinde Kamgut Goşayahnı oynay turgan cerinden caşırtın alıb ketgendi. Bashannga ötdürgendi. Bılayda anı ösdürürge, üretirge bir cuuuk kart ammaga amanat etgendi. Amma Goşayahnı cer üyge bugundurgandı. Köz-kulak bolub, ızından smarlaganlay turgandı. Bir talay cılnı Kamgut kızçıknı adamladan teren caşırıb, kişige bildirmey saklab turgandı. Andan sora ua öhtem Kamgut Goşayahnı atı bla mahtanıb da tebregendi. Kızçıknı nür tökgen ariulugu tögerekde adamlanı barın seyirsindirgendi, suklandırgandı. Ne eteyim, Goşayahnı bir ullu asıl zatnı sathança coübmu koyayım, ogese kesime üy biyçegemi saylayım, degen kaygılaga kerti cuuab tabhınçı, Goşayahha 16 cıl tolgandı, ne kelsin, Kamgutnu uuahtısı cetib, ölüb ketgendi. Goşayah ol zamanda Kamgutnu karnaşı Kanşaubiyge erge çıkgandı. Cigit Kanşaubiy Hadagjuk ulunu katını bla ençi işleni cürütgendi. Bir kere ol, barıuçusuça, Atajuk uluda konakda boladı. Kabartı biyçe anga sıylau tepsi saladı da, boza bla esirtedi. Konakbayla, anı bla kalmay, bozaga ot koşub içirgenleri sebebli, Kanşaubiy kıyın auruydu. Sora ol mıçımay auruuuna karatırga Persiyanı çegi taba ketedi. Bılayda Kanşaubiyni ariuluguna suklanngandan bir cılı kelgen kartkurtha hıynıçı katın: - Meni üy biyçege alırga söz bere eseng, auruuungdan sappa-sau eteyim, - deydi da, Kanşaubiyni üyüne eltedi. Kanşaubiy hıynıçı katınnga boy saladı. Kesine karatadı. Macaldan macal bolganı eslenedi. Kanşaubiy uzak Persiyanı çeginde talay zamannı caşaydı. Sau da boladı. Sora Kanşaubiy kartkurthaga: "Men ata curtuma kemsiz tansık bolganma", - deb bildiredi. Hıynıçı katın Kanşaubiyni ata üyüne aşıra: - Üç cıldan sora amalsız ızınga kaytıb kel. Auruu cangırmaz üçün, bu dar-mandan iç. Ata curtunga barganlay, üy biyçengi cap-calanlay orundukdan tıbır taşha deri üç kere barmaga koy, - deydi. Kanşaubiy curtuna sappa-sau bolub kaytıb keledi. Elde toy-oün etedile. Ol üy biyçesine haparın aytadı, ant sözün açık etedi. Goşayahnı kiyimlerin teşib, calan etedi. "Meni kölümü çıgarırça, munu üsünde bir kıyaulu ceri bolur da", - deb umut etedi. Goşayah biyçe uzun eşme çaçın enişige tozuratadı, çırayın, türsünün Kanşaubiyden cabhanlay, üç kere orundukdan tıbır taşha deri barıb kayıtadı. Kanşaubiy muratına cetalmay, kartkurtha katınnı aythanına sagışlanıb kaladı. Künle-keçele sedrey, Kanşaubiyni üç cıl bolcalı cetedi. Kartkurthanı aythanın unutmay tur¬gan Kanşaubiy darmanın içedi. Olsagatlay oguna anı eski auruuu cangıradı da, kartkurthaga kayıtırga kerek boladı. Alay bla Kanşaubiy colga hazırlanadı. Birgesine Goşayahdan tuugan eki kızçıgın - Koz bla Kantinni aladı (bir-bir aytıulaga köre, kızçıkla coldan sıyırılıb, analarına kayıtadıla). Salıb kartkurtha katınnı üyüne kelgenley, Kanşaubiyni auruuu tas boladı. Alay a Persiyanı çegi süremde bargan uruşlanı birine katışıb, cigitlik bla öhtemlikni ülgüsün körgüzte, sermeşuleni birinde kan tögüb, ölüb ketedi. Goşayah biyçe köb zamannı Kanşaubiyden haparsız bolub caşab turadı. Alay a aman hapar kengnge cayıladı. Goşayahnı cüregin titirete, anga da cetedi. Goşayah erini buşuulu haparın eşitib, cılay-cılay, köz cauların tauusadı. Andan sora Goşayah, Bashannı koüb, Cögetey suunu başına köçüb, kiriş taulanı arasında süelgen kalada caşaydı. Andan beri kalanı atı "Goşayah biyçeni kalası" bo¬lub keledi. Alaydagı taulanı atı da Goşayah Sırtdı. Andan beri köb ömürle ötsele da, bügün bügeçe da saudu kala. Kanşaubiyni kiçi karnaşı Elbuzduk ol közüude Koban özennge köçüb caşagandı. Goşayahnı haparın eşitib, ol musliman adetge köre, kesine üy biyçege tilegendi. Alay a Goşayah: "Men ol zatnı etallık tülme, erimi buşuuu cuklanmay", - deb, Elbuzduknu tilegin kabıl körmey, talay kere cuuab bergendi. Elbuzduk da aythanı çöp bolub cerge tüşmeuçü bir adam, muratından artha turmay, nögerlikge asker küç alıb, Goşayah biyçeni cangızlıkda kalada turgan cerinden, alıb kelib, nekyah etdirgendi. Amma, andan ne kelsin. Elbuzduk bla da nasıbı tutmagandı. Goşayah Karaçayda köb cıllanı cangızlıkda caşab auuşhandı. Biyçe¬ni Kart Curtnu camagat kabırlarında Ko¬ban suunu sol cagasında bastırgandıla. Andan be¬ri Krımşauhalları ölüklerin alayda asırab keledile. Alayda arhitektura canı bla bir-birine uşaş üç keşene ayırılıb belgilidile. Em ullusunda, aytıulaga köre, Goşayah biyçe asıralgandı. Haparlaga köre, Goşayah seyir tukum ullu süekli, subay sanlı, çımmak etli, kalın aybat çaçı bla kerme kaşları, adamnı seyir tukum kesine tarthan közleri bla süyümlü insan bolgandı. Anı bla birge Goşayah adebni, namısnı şartlarını ülgüsü bolub turgandı. Goşayahnı keşenesi kerkilmegen hırşı taşladan tıtır bla törtgül salınngandı. Başı taşdan uzununa togay cabılıbdı. Uzunlugu - 7.75 arşin, kengligi - 5 arşin, miyikligi 8 arşin bardı. Kıblaga aylanngan uzun kabırgasında 1,25 arşin miyikli-gi, 0.75 arşin kengligi bolgan tereze ayırılıbdı. Anı bla keşeneni içine tınç kirirge bollukdu. İçini ştukaturkası ariu saklanngandı. Ortasında naratdan kangala - ar-kaula - keşeneni taş başın tutub turadıla. Keşeneni tıtır bla kumdan işlenngen sementi, ştukaturıkası allay bir küçlü tutubdu, bir-birinden taş bla urub küçden ayırlıksa. Goşayah ölgenli, anı keşenesi işlenngenli 250 cıl boladı, deydile. Allında bu hapar 1879 cıl basmalanngandı. Andan beri Karaçaynı eskertmelerin, alanı arasında Goşayah biyçege atalgan keşeneleni, talay alim tintib kelgendi. 1896 cıl bılayda birinçi arheologiya işleni Koban oblastda ustaz bolub işlegen V.M Sısoev bardırgandı. 1910 cıl Toklanı Nanı - Koban oblastnı muzeyini Karaçaydan kullukçusu - Goşayah biyçeni keşenesinden talay zatnı muzeyge saugaga cibergendi. Sovet cıllanı közüuünde bılayda Laypan ulu Hamit, L. İ. Lavrov, Mizi ulu İsmail, Bici ulu Hanafiy arheologiya işlege katışhandıla. Bügün bügeçe da Kızıl Kalada Goşayah biyçeni kalası saudu. Anı kibik, Bashanda suunu sol canında, eski Elcurt elni katında Goşayah kala saklanadı. El tübünden kalaga deri cer tübü bla bargan taşa col eslenedi. Bashan suunu ong cagasında, elni tuurası bla eski karaçay kabırlada Kamgutnu keşenesi saklanadı. Keşeneni kabırgalarında adam kol, aythanıbızça, kıptı, tarak, buu suratla körünedile. Bıla hristian dinni şartlarıdıla. Busagatda Karaçay bla Malkarda cürügen haparlaga köre, Goşayah biyçe Krımşauhal ulu Kanşaubiyni katını bolgandı. Anı üsünden auuz haparladan sora da eski halk cırla ("Goşayah biyçeni küuü", "Kanşaubiyni cırı") şagatlık etedile. Gr.Petrovnu Goşayah biyçeni üsünden cazgan haparındaça, Kanşaubiyge zarauatlık Hadagjuk ulunu biyçesinden cetgendi. Goşayahnı "aylana kelib Karaçayda" ölüb, kabırı Kart Curtnu künbet kabırlarında keşenede salınnganı aytıladı. "Go¬şayahnı cırı" Karaçay bla Malkarda, Çerkesde, Kabartıda da bardı. Kanşaubiyni cırında Krımşauhallanı Bekmırzanı caşları Kamgutnu, Kanşaubiyni, Elbuzduk bla Gilyastannı haparları Gr. Petrov cazgan hapardaçadı. Alay a bu başında haparladan başhalık da bardı cırda. Alanı birinde bolmaganı başhasında tübey, haparnı tolu eterge boluşadı. Ol sebebden cırda aytılgan haparnı da bereyik. Kamgut biy sabiy kızçıknı urlaydı. Elcurtda emçek anasına asıratırga beredi. Goşayah deb, anga bılayda ataydıda, ösdüredile. Ösüb cetgenley, Goşayah algı burun Kamgut biyge baradı. Köb caşamay, "tul katınlay kaladı". Andan so¬ra Goşayah biyçe Kanşaubiyge çıgadı. Ariu Kanşaubiyni Hadagjuklanı Gürgok deb emçek karnaşı bolgandı. Gürgok biyni katını bla Kanşaubiy açık sözlü bolgandı. Goşayah biyçe anı eşitib: -Gürgoklaga barma, ala hıynı-halmeş biledile, - deb tilegendi erinden. An¬dan sora Gürgok biyni katını Kanşaubiyden tüngülüb, konaklıknı bir kününde Kanşaubiyge "bozaga ot koşub bergendi". Kanşaubiy "boza içib, mıyıkların sürtgenley, mıyıkları koluna kelgendile". Erlay genca tayga minib, (aytıulaga köre, genca taynı kanatları bardı), Kanşaubiy, kuş uçhanlay, Dagıstanda bir usta katınnga mukut bolub ketgendi. Katın Kanşaubiyni auruudan sau etgendi, birgesine caşab turgandı. So¬ra Kanşaubiyni katını bolganın sezib: -Bar endi canıngdan süygen Goşayah¬nı bir kör. Alay a cıl közüuge kayıtıb manga kelmeseng, auruu cangırır", - degendi, darman berib aşırgandı. Kanşaubiy kelse, Goşayah biyçeni Bashanda tabmaydı. Ol, erin izley, Karaçayga ketgendi. Kanşaubiy anı eşitib, ızından tüşgendi. Karaçayda ala caşarga onoulaşıb, cıl közüuünde biyagı darmannı kabhanlay, mıyıkları koluna kelib kalgandıla. Ol sebebden Kanşaubiy ölmesem, kaytıb kelirme, - deb Dagıstannga ketgendi.
* * * İşek cokdu bu süjetni halknı arasında entda talay variantı bolganına. Amma, istoriyaga alanı büteu cıyımı birgeley tıyınşlı hapar berirge bolur.
ŞAMANLANI İbragim "Leninni bayragı", 1970 cıl, dekabrnı 10-15.
KANŞAUBİYNİ MIYIKLARI
Bashan özende, Bashan tardan örge ozub, taululanı carlı eli caşagandı. Anı katında kaya canında bir-biri üsünde - üç kala. "Kaladan arlakda sırtlıkda ayaz kakdıra olturuuçu Kara-taş deb, ullu soslan taş bardı. Andan karasang, Bıllımnı, Gerhocannı körese Bashan boynunda, örge aylansang a - özenni auuzu allınga açılıb. Ma ol elde Bekmırza deb, bir onglu kişi caşagandı. Anı tört caşı bolgandı: tamadası - Kamgut, ekinçisi - Elbuzduk, üçünçüsü - Kanşaubiy, törtünçüsü - Gilyastan. Hını zaman, gırhı zaman ol közüule, adamnı adamga hazna tergeb kıynalmagan bir zaman. Karamdagı, kara camçılı, atlı kişi - bir canından tatlı kişi, taulu üyge sıylı konak, bir canından - carlı üyge mugurluk salgan, sabiyni urlab, at artına bırgab, camçı bla üsün cabıb, koratıb ketib, harib ananı sarnata koygan, "könçeklikge" cürüuçü "athaminer". Kesinden özgeni kişi ayamagan duniya bolgandı ol zaman. Ayaklanngan tiri caşla, Kamgut bla Elbuzduk, kesleriça bir bölekni nöger etib, at belinde, tış curtlada könçeklikge cürüuçüle, taukellikni, cigitlikni alay bla sınatıuçıla bolgandıla. Kanşaubiy a tiyre kızlanı stım toyga eltiuçü, cetgen kızlanı kelin otoulada içgi sözlerin biliuçü, tişirıu iynagın sabiylikden oguna seziuçü bolub ösgendi. Ariu edi subay sanlı Kanşaubiy. Andagı çıray cangız bir taulu caşda da bolmagandı derça edi… Bir colda Kamgut bla Elbuzduk dagıda bir nögerleri, könçeklikge aylana barıb, Koban arı canına ötüb ketgendile. Kün bata, bir şoş elni kıyırından kirgendile, camagatnı kesi adamlarıça bolub. Irhı carçıknı katında talay kız sabiy oynay tura. Alanı birçigi, başçıgında oka börkçügü bla carçık taba callagandı da, kesi carauuna çökgendi. Alaytın ozub tebregen Kamgut bla nögerleri anı eslerge, ol da alanı esleb, cunçub, sekirib örge kobhandı, erlay oka börkçügün alıb, kirçigin cabhandı. -E-e, "börü atarnı börkünden", sabiylikde bılay ete bilgen, bu bir asıl zat bollukdu, - deb kızçıknı sermeb alıb, korathandıla. Duşman basar elni kulagı sangıgrau, degenley, kuugun bolub, camagat kobub, alanı süre aylanırga, Kamgut bla nögeri taulaga singib ketgendile. Ol zamanlada Hadagcukey bla Musostey (kabartı bla çerkes) curtlanı arası Singir ayırılgan bla - eki tengizge suu sarkganın bölgen duppurla bla - bargandı, kaysı amanlıkçı da, kutulgannga sanalgandı. Alıb kelgendile Kamgut cıyını urlanngan kızçıknı Ullu Bashannı bir-biri başında işlenngen kalasına. Kızçık a Koban arı canında Kanuhları deb, bir onglu kauumladan bolgandı. Tüngülüb kalmaganıla ala. Kızçıknı izley, sora bargadıla da, Bashan canında ızın tabhandıla. Kanuhları kıznı kaytarıgız deb, iş terennge kete başlaganında, Kamgut kauumu: - Biz kıznı kelinlikge deb, kaçırıb kelgenbiz, tilesek berlik tül edigiz. Sabiylikden oguna kesibiz kolubuzda ösdürlükbüz kelinibizni. Ma bu caşçıkga keltirgenbiz, - deb Kanşaubiyni körgüzgendile. Ol közüude Kanşaubiyni da andan hazna onglulugu cok. Arı-beri desele da, Kanuhlanı bükgendile. Kızçık bashanda kalgandı. Ekisin eki başha üyde asırab, ösdürüb turgandıla. Kızçık da Kanşaubiyge tıyınşlı, ariulugu saulay tau ellege cayılgan bir akıllı kız bolgaldı. Kanşaubiy a, çıray tökgen, suklanç kefli bir erkişi. Ol ogay, Hadagjuklanı Gürgoka biyni caş katını, biyçe namısın ayak tübüne bırgab koüb: "O, Kanşaubiy, seni çırayıngdan karab toyalmayma!" - degendi konak bolub kelgen caşnı körgeninde. Künleni bir kününde taululanı şoş ellerinde ullu toy-oün 6olub, Goşayah biyçeni Kanşaubiyge bergendile. Bekmırzanı üyü kesi üyüne kız çıgargandı, kelin algandı. Caşay turgandıla, adam suklanırlay üydegi kurab, Kanşaubiy bla Goşayah. Eki kız da tuugandı alaga - Kantim bla Koz.... Kanşaubiyni emildeşi bolgandı - emçek egeçi, anı bla bir emçekni emgen tişirıu. Hant eterge, çibin baldan boza kaynatırga Kanşaubiyni emildeşin Bashan özende bir tişirıu da ozalmagaldı. Ertden sayın degença, emildeşi anı aşına-suuuna karab, aşar aşın kesi kolu bla hazır etib, goppan ayak bla bal boza içirib turgandı, emçek karnaşın közü kıyıb başhalaga ışanmagança. Kaişaubiy da anı hantın bek caratıb aşagandı. Bir colda emildeşi, söz kozgay kelib, Kanşaubiyge: -Betimi sennge açmasam, kesimi tıyalmayma, közüm karaydı, Kanşaubiyim, - degendi, ömürlede taulu camagat eşitmegen uyatsızlıknı etib. - Ay, uyalmagan bederbet, ol söznü mennge aytırga kolungdan kalay keldi? Egeç bla emildeşni mennge ne başhası bardı?! - deb katı uruşhandı Kanşaubiy. Emildeşni cüregine çıkmazlık kama çançılgandı: - Menden kızganngan türsününgü senden almasam, içgen sütüm haramım bolsun, - deb, uyatı açılgan betine sıyınngannı aytıb ketgendi. Andan sora talay zaman ozgandı. Emildeşi bir kün ertden bla Kanşau6iyge biyagınlay boza goppannı uzathandı. Tişirıunu halın, kanın tab körmegendi, aşhı zatnı uzatmaganın sezgendi Kanşaubiy. Alay a tişirıu uzathan ayaknı almay koyarga bolalmagandı, algandan sora, canına korkub, ızına kaytarırga tartınngandı da: -Teyri ursun seni, andan sen tab, emildeşim... Ay, medet a, - deb, goppan bozanı erlay içib koygandı. Arı deri bir canına burulub, közlerine deri caulugun cayagına tartıb turgan emildeşi, ol alay aythanlay, sokuranıb: - Ou, men kıyınlı, men carlı, içme, Kanşaubiy, canınga bolayım! - deb kıçırık etib, çabhandı. Alay bolsa da Kamşaubiy, bir kolu bla anı akırın arlakga türtüb, bozanı içib boşagandı. Ol künden arı anı halı türlenngendi, içinden tablıgı bolmay başlagandı, taulu erkişini sıy, namıs çıragı - mıyıgı, sakalı tüşüb tebregendi. Bir kün ertdenbla ua cukargan mıyıgın sılaganlay, koluna kelib kalgandı. Canı¬na inciu tüşgen Kanşaubiyni üy caşauunda tatıu kalmagandı. İnciuüne sebeb izleb, aylana başlagandı da, Koban boynuna sarkgandı. Ayazsız ekindide köksüldüm, cuka, sıgın tütün başına kalkıy, uüb turgan bir elge kelib kirgendi. Carlırak üyge tüşüb, konaklıkda auurluk cetdirmeyim deb, karay barıb, allına bir ullu kül coppusu bolgan arbazga kaythandı. Caraşdırıb, konakbayına inciu haparın aythandı. Bar¬dı sennge madar eter adam, ol ersiz tişirıudu. Seni darmanıng-darıng anı kolundan kellik zatdı, aytıb köreyik, degendi konakbay. Bir caşnı çabdırıb, tişirıunu çakırtıb kelgendile. Söleşgendile. Ertendenbla kelsin, körürbüz, kararbız, degendi ti¬şirıu, kete turub. Ertdenbla kirib bargandı tişirıunu üyüne. - Bu palahdan kutharsang, cangız canımdan başha, meni kolumda bolgan zat bla ne bla deseng da, razı eterme, - deb tilegendi. -Ogay, - degendi tişirıu. Duniya malga men sennge eter zat cokdu. Alay a bagayım, cengil bolluk iş tüldü bu, artda köre barırbız... Kanşaubiy tişirıu bla nekyah etgendi. Caşagandı bir cılnı, kesin bakdırıb. Sau etgendi ol Kanşaubiyni. Bir kün erini kün turuşha çıgıb, teren sagışha kirib turganın eslegendi katın. - A kişi, - deb sorgandı, - nek sagışlı boldung alay bek? - Kanşaubiy cunçugandı, katınnga cuuab etmegendi. - Elling, üyüng, üydeging esinge tüşüb sagışlı bolgan bolursa, aşhı kişi, ayıb cokdu anga da, - degendi katın.- Tansık bolgan bolursa sabiyleringe da, beri aytalmasang da. Bar, alanı da kör, haparıngı da ayt. Auruuung cangırıb kalırga bollukdu, anı esleb cürü. Cıl közüne cangırıb kalganı bolsa, coklarsa bılay beri. Bar, aşhı kişi, san carangı bagıb, cürek carangı aşlandırıb turmayım. Kanşaubiy, Gencatayın cerleb, Bashan taba aylanngandı (genca tay - kaçda tuugan _tay, atlıgı igi boladı, deydile. Kanşaubiyni alaşasını atı Gencataylay kalgandı). …Kanşaubiy auruuuna sebeb izley ketib, başsız bolub kalganında, üydegisine, elge da kauga kirgendi. Ne bolub kaldı ol asıulu adam, deb kıynalgandı camagat, ne kıyınlıkga colugub kaldı süygen erkişim, sabiyleni atası, deb Goşayah da cılamugun kebdirmey, cürek kıyınlıgın küude aytıb caşagandı: "Kel. Karaçaç, Kara taşdan karayık, Cılay-cılay anı uzununa carayık,
Ol zamanda taulula Töben Targa buruu etib, eşik kılıçla salıb turgandıla. Bir kün Goşayah da, Karaçaç da deppannga çıgıb, Kara taşha olturub, Bashan özenni enişge karab turganlay, Töben Tardan bir atlı körünngendi. -Üsündegi Kanşaubiyge uşaydı, tübündegi Gencatayga uşaymaydı, Karaçaç? - deb, sorgandı Goşayah atlını körgenley. -Tübündegi Gencatayga uşaydı, üsündegi Kanşaubiyge uşaymıdı, Goşayah? - degendi Karaçaç… Kelgendi Kanşaubiy üyüne, curtuna, kuuanç tıbırlı bolgandıla sabiyleri, adamları. Ullu kuuanngandı camagat da. Caşab turgandıla bir bölek aynı, alay a Kanşaubiyni caşauunda, üyünde algınngı basım ornalmagandı. Cüregin korkuu buzlatıb, mıyısın sagış kısıb, auuruuum kozgaladı deb, aman bla keçinngendi. Homuhluk horlagandı Kanşaubiyni, akılı etgen onouundan ese, cüregi aythan onglu bolgandı. Erkişi tülmemi men, bir kün tuuganma, bir kün öllükme, deb kölün-cüregin erkişiça begitib tohtayalmagandı, Kangiç kibik sanların hıleulikge cengdirgendi. Sau cılnı aylanngan, cürügen cerin açık etmegendi, ızın acaşdırgandı Kanşaubiy. Sormagandı Goşayah da, kesi aytır tıyınşlı körse, haparın, degendi da. Tiriligin unuthan taulunu bir kün sanları tüşüb, butu-kolu kıyılıb kalgandı. Ol birsi katını aythança bolub, auuruuum cangırıb kaldı şoydu deb, es taşlagandı. Sora ızına keter kaygılı bolgandı. Keterge ua Goşayahha közü karagandı, andan ayırılıb ketelmegendi. Kalay da etib, Goşayahdan kölü çıgar madar, kesini cüregin andan suuutur madar, ketib kalsa, ızına, Goşayahha, tansık bolub kıynalmazça madar izley başlagandı. Cazıksınmagandı Kanşaubiy ol asıulu adamnı, alamat tişirıunu. Künnü közü başlaga karab, bir ertdende Kanşaubiy cukusundan sora Goşahha aythandı: -Bir zat tileyim: tüş da orundukdan, kımjalay eşik artına barıb kayıtçın ("Alay körsem, kölüm çıgar ese ua", - deb kelgendi kölüne). -Ay, medet, anı aytmasang igi edi, - degendi Goşayah. - Aythanıngdan arı seni sözüngü kalay eki eteyim, - deb sılcırab, cuuurgan tübünden çıgıb, enişge çögüb, cengil oguna kutas çaçın tozuratıb, - sırtına atıb üsün cabıb eşikge deri bargandı. Alayda enişge çögüb, erlay çaçın allına atıb, etin körgüzmegenley kaytıb, ornuna cathandı. Goşayahnı tabışına, akılına, tişirıu namısın alay saklay bilgenine da oylaşmagandı ol cazık adam, tentirey tebregen nasıbsız kişi. Goşayah anı kucur tilegin nege bardırırga bilmegendi. -Kel, Goşayah, kün uuatıb kaytayık, - degendi cay künleni birinde Kanşaubiy. - Köbden beri körmegense Bashan sırtlanı çırayın. Sen ol sırtnı, men bu sırtnı barayık, tüşden atlab ma ol cerde tüberbiz. - Nögerle koşub, Goşayahnı atlı etib, sırtnı örge aşırgandı, kesi ua Kantim bla Koznu da birgesine alıb, Bashan Tardan enişge aylanngandı. Birsi katınına (auruuun bakdırgan katınına) ketib kalgandı. Kesinde bala bolmagan, balanı tatlılıgın bilmez - sabiyi bolganla Güşayahnı bolumun angılarla… "Mından arı bu cerlede bolalmazma, canım saulay bılaylada kalalmazma", - deb ant etedi ol. Andan sora, köb ayak urmay, kayınların - Elbuzduk bla Gilyastannı, cuuugun-tengin da kobarıb, Kanşaubiy ketgen canına - Koban boynuna sarkgandı. Anı ızından taulula da Koban boynuna, Üç özennge, Tau tübüne, bir kere solumlab ketgen curtlarına sedregendile. Költürülelmey da köbleri kalgandıla anda. Köçe kelib, bir bölek üydegi Auar-Sırtında Lahran-Başında koş salgandı. Alaydan keter künlerinde, kart Ginarduka öledi da, anı alayda - Agaç çıkgan Lakran Başında - basdırıb, Karaçayga tüşgendile. Kanşaubiy bla sabiylerin a unutalmagandı asıl katın, carlı ana - Goşayah. "Kanşaubiy tuuganlay, tau ellege Teyri eşik açıldı, Kanşaubiy ketgenley, tau ellerim, kuş tügünley çaçıldı", - deb cırlagandı, cılagandı ol. Kele kelib, Ullu Ayrıdan augan cerde Goşayah biyçe kala işletib, kızları bla Kanşaubiyden hapar tabar muratlı bolub, muthuz caşauun aşırgandı. Ölürünü allı bla Kart Curtda bastırıgız deb, osiyat etgendi. Goşayah biyçeni taulula Kart-Curt kabırlada asıragandıla. Üçcüz cıldan aslam zaman ketgendi andan beri, deydile haparçıla, cırçıla. Cürek inciu uuadıh etgen tişirıunu ol zamanlada da cazıksınngan bolur camagat. Taza cürekni süymekligine, adamlıknı asıulu şartlarına, adam ulanı sınagan kıyınlıgına etilgen cırnı, aytılgan haparnı halk ol zamandan beri cogaltmay kelgendi. Men da aladan birni cazdım. Cırnı, haparnı mında aytılgandan başharak zatları da bolur. Keçigiz, alanı da eşitgenme. Tüzüregi bılay bolur deb, kölüme keledi.
LAYPANLANI Seit. "Leninni bayragı", 1965 cıl, iünnu 13.
KANŞAUBİY BLA GOŞAYaH (halk balladala)
Biy Bekmırzaga tuugan edi tört ulan: Tamadalarını atı - Kamgut biy, Anı gitçesini atı - Elbuzduk, Anı kiçisini atı - Kanşaubiy, Em kiçilerini atı - Gilyastan.
Gilyastan - sabanladan eşekleni sürüuçü, Kanşaubiy - kızlanı kelin otouda İçgi sözlerin biliuçü, Tamadaları Kamgut biy - Cesirlikge cürüuçü.
Kamgut biy Goşayahnı körgendi Sabiy kızçıklanı içinde; Seyir bir ariu kızçık, Buzugu bolmay üsünde. Kamgut biy anı urladı, Bir kişi da körmedi, El-Curtuna keltirdi, bireuge da bermedi. Eltib, anı emçek anasına bergen edi Zamanına kelse, alırma deb, Anı kölüne kelgen edi.
- Anam, meni asıragança, munu da asıra, Bir kişige körgüztmey. Asıradı anı ceti cıl cer üyünde Bireuge da körgüztmey. Kamgut biyni emçek anası anı atına Goşayah biyçe atadı, Anı katına adam koymayın, Birgesine catadı. Kamgut biy, anı emçek anasında On ceti cılı cetgen kün, Barıb, anı alay körgendi. Kamgut biy, anı körgenley, Ahşı katın bollugun bilgendi. Kuuanngandan, kesin tıyalmay, Kesi allına külgendi. Anı körüb, Goşayah biyçe süyündü. Goşayah biyçeni haparı Tau ellege bilindi.
Goşayah biyçe, bılay aytıb, küu etdi: - Men algı burun Kamgut biyge 6arganma, Köb caşamay, Kamgut biyden Tul katınlay kalganma. Karnaşları ne eterelle, Men Kamgut biyden kalmasam, Elbuzduk kara cer kabha edi, Men anga barmasam. Sora men Kanşaubiyge barganma. Kanşaubiyni bar edi emçek ulanı, Ol a kim edi deb sorsagız - Hadaujuklanı Gürgok biy. Kanşaubiyim taymay anga Konakga barıuçu edi. Kanşaubiyim ariu edi, Gürgok biyni katınını Közü anga karauçu edi. Sora bir kün Gürgok biyni katını Kanşaubiyge aythandı: - Sen ariusa, közüm sanga karaydı, Tıyalmayma caş cürekni, Cüregim sanga taraydı.
- Sen meni emçek ulanımı katınısa, Seni bla men ol işni etalmam, Goşayah biyçeni koüb, seni bla ketalmam. Biyçe bılay aytıb cıladı: - Bashan başı tarak-tarak kayala, Ala bir-birine auga edile, Men caşagan bu tar özennge Kara kanla cauga edile!
Cılay-cılay, Goşayah Kanşaubiyden tiledi: - Gürgoklaga barma sen, Bir palahı cetmesin katınını, Hıynı-mıynı biledi, Etgen muratına cetginçi, Ol seni koymaz, Kanıngdan da toymaz, Ol sanga eterin etginçi!
Gürgok biyni katını, Kanşaubiyden tüngülüb, Boza bla ot bergendi, Boza içib, mıyıkların sürtgenley, Mıyıkları kollarına kelgendi. Mıyıkları alay bolub körgende, Genje tayga minngendi. Andan sora ol, kaçıb, Dagıstannga kirgendi, Dagıstanda bir usta katınnı Haparın bilgendi. Ol katın aythandı Kanşaubiyni körgende: - Men sanga karamam, Katınlıkga almasang, Sau eterge men boynuma alama, Meni koüb, sen üyünge barmasang. Ol katınnı alıb, Kirgenley anı koynuna, Mıyıkları erlay keldi ornuna.
Alaşa boylu edi ol katın, Uzalıb, kübürge cetalmay edi, Kanşaubiyni razı etalmay edi. Bir kün katın, uzalıb, kübürge Cetalmaganın körgende, Kanşaubiy anga külgendi, Kanşaubiy aytmasa da, Katın anı kölündegin bilgendi. - Nek külese, barmıdı seni katınıng, Bar ese, uzunmudu sanları? Men bileme, unutmaysa sen anı.
- Bardı meni Goşayah deb, Uzun boylu katınım, Cüregimden ketmeydi Uzun kara çaçları, Anı amaltın tas boldula Bekmırzanı caşları.
Sora katın anga aythandı: - Bar endi, canıngdan süygen Goşayahnı bir kör, - deb, - Cıl közüne kaytıb manga kelmeseng, Korkuu bardı, mıyıklarıng tüşer, - deb. Darman berdi cıl közüne içerge, Anı bla biyagınlay mıyıkları tüşerge. Kanşaubiy genja tayga minngendi, Çaba-corta, Bashan taba kelgendi. Goşayah biyçe anı izley aylannganın Alayda sorub hapar bilgendi. Andan urub El-Curtuna kelgendi, Canından süygen Goşayahnı körgendi, Sora tohtab caşarga murat etgendi.
- Manga Allah buürgan bolur, - deydi, - Cıl közüne cetgende, Biyagı darmannı kabhanma, Mıyıklarımı, algınça, Eki koluma kelib tabhanma. Açıulanıb, mıyıklanı Kolumdan atıb, çaçhanma. Dagıda aylanıb, biyagı Dagıstannga kaçhanma.
Kanşaubiy Goşayahdan Bılay aytıb tiledi: - Men öleme seni üçün, Seni kımıja etib körmesem, Entda kaytıb kelirme, Bu auruudan ölmesem. Goşayah biyçe uyaldı, Uyalsa da, ne etsin - Kımı http://www.elbrusoid.org/articles/madaniyat/358986/
Ana tilin süygenni, Har zamanda kölü tok, Anatilni süymegenni, ''ANAM'' derge erkinligi cok.
|
|
| |