Kayda,kaçan,nek aytılğandı?

http://vvv.elbrusoid.org/

 

 

  1."Arbaz kıngırdı da,iynek savalmayma..

." İşni bacarırğa kolundan kelmegen adam karıvsuz sıltavla bla,bolmağan çurumla bla baş alırğa küreşse aytıladı.

 Ertde zamanlada bir kelinçik iynek sava bilmegendi. Bir colda üyde har kimni birer guzaba işleri bolub, iynek savar adam tabılmağandı da,kelinçikge :

"Ay marca, kelin, iynekni bir tart,biz cetişmeybiz!"-degendile kayınları.

Kelinçik çelek alıb çıkğandı, dığalas etib küreşgendi iynek bla. Alay a alğın tırmaşa turğanı sebebli,bacaralmağandı,iynekge da tilin aldıralmağandı. İynek ayağı bla sermegendi, çelegi avğandı, süt adırğısı tögülgendi. Arbazda da duppur-çungur cerleri bolğandıla da,ne ese da ol da kelinçikni kölüne cetmegendi. Kelinçik bla iynekni kavğaların esleb,kaysı ese da cetgendi da, ne bolğandı deb sorğandı. "Arbaz kıngır bolğandı da,iynek savalmayma!"-degendi kelinçik. Söz andan cayılıb ketgendi.

 

  2. "Tavuk bağuş kazdı da kesi boynuna bıçak çığardı

 

"Adam kesi kesine kereksiz iş, kereksiz kayğı çığarsa aytıladı.

 Tavukla bir colda arbazda cer-cerni çuçhuy aylannngan zamanda, bir tavuk çuçhuy barıb cerden bir eski tot bıçaknı çığarğandı. İyesi anı eslegendi da ırıslağandı: "Bıçak çıksa,kayğı çığadı,kayğı tavuknu kesi başına bolsun!"-deb,ol bıçak bla ol tavuknu kesin kesgendi.Aytıv andan kalğandı,devçandile.

 

  3. "Kabağa barğan -men,hapar aythan-sen!

 

" Karaçayda birevlen hacilikge Kabağa barıb kaythandı. Hapar sorurğa,hoşkeldige millet kelib,tögeregine basınngandıla. Cangı haci colovçulukda ne körgenin.ne eşitgenin aytıb hapar casay başlağandı. Ol hapar ayta tebregeni sayın birevlen,ömüründe da Kaba taba atlamağan adam,haman hacini avuzuna çabıb, sözün bölüb, ol alay edi, bu bılay edi deb, başhaladan eşitgenin aytırğa kalğandı,haciden ese köb söleşib,hapar aytırğa koymağandı.Haci töze turğandı da, bolmağanında:

  -Asto-o-prillya!Kabağa barğan -men,hapar aythan-sen!-degendi.

Kesi körmegen, bilmegen,etmegen zatın körgenden, bilgenden, etgenden ese igi bilgença etib küreşgen adamğa aytadıla alay.

 

 4."Aman kızğa-kazan koşak

 

" Adamnı cetişmegen cerin, kemligin ulhu bla, açha, mal mülk bla cabhannga aytıladı.

 Burun zamanda kazanla bek bağalı zatlağa sanalğandıla. Kazanlanı bağalatıb,bir-birlerine savğağa cürütgendile. Tab kazanları köblüğü-azlığı adamnı mülküne,baylığına şağatlık etgen töresi da bolğandı.Kızı bolumsuzurak adam,ol kişi üyüne çıksa , anı kayın üyüne calınçak bolub,elde, adetde cürügen savğalanı tışında da kazan savğa koşhan töresi bola turğandı,em bağalı savğa bla köl alır muratda. "Aman kızğa-kazan koşak"degen söz ol zamanladan kalğandı.

 

 5. "Şıydaklay katışırğa...

 

" Cangılıb kalğannga aytıladı.

 

 Şıydak deb bir tumağırak adam bolğandı.Anı onguna-soluna urdura turuvçusun esleb, oynarı kelgen birevlen:

-Kayda ,Şıykdak,kolumda nença barmak bardı ,bir ayt!-degendi.

-Anı va ne aytırı bardı-beş barmak bardı!-degendi  Şıydak. Ol antsız,birsi kolun da ol kolunu birgesine tutub:

-Ma endi bılanı koşsak a,nença barmak boladı?-degendi.Şıydak,sanab:

-Alay a on barmak boldula!-degendi.

Biyağı antsız,eki kolun bir-birine bulğab,katıştırğan kibik etib:

-Ma,barmakla endi va nença boldula?-degendi.

-Da endi va katışdım,bilmeyme!-degendi Şıydak,cunçub.

"Şıydaklay katışdı" degen söz andan cayılğandı,devçendile.

 

6. "Ğaday Cağaynı şağatı

 

" Adamnı bolmağan,ters zatın aythanına tüzdü deb caklağannga aytıladı.

 Ğaday deb birevlen Cağay deb bir adamğa calğan şağatlık etgendi,aldağanın bile turğanlayına,ezev bolub,caklab küreşgendi.

  7. "Müyüz saldırama deb,eşek kulağın kesdirgença"

 

Kesine kelişmegen neda bolmazlık zatnı izleb, çarpıvğa kalğannga,zaran alğannga aytıladı.

 Comakda alay hapar aytıladı: eşek iyesini iynekge aşnı igisin teceb, bavda cılığa cıyıb, sılab-sıypab, ariv karağanın eslegendi da, meni da müyüzlerim bolsala,mennge da alay köl aşab , alay can avrutub kararık bolur edile deb kölüne kelgendi. Salıb gürbecige barğandı da: -Iy, marca,manga bir müyüzle sal da iynekge bir uşat!-deb kadalğandı temirçige. "Sen iynekge uşar üçün,kulaklarıng gitçerek bolurğa kerekdile,ansı müyüzsüz iynekle da boladıla!"-deb,temirçi kağıb alıb eşekni kulağın kesib sirelgendi.

 

  8. "Suykunnu itiça

 

" Cukğa caramağanlay, barmağan ceri,cetmegen ceri, kirmegen teşigi kalmay aylanıb turuvçu aylanma degen mağanada aytıladı.

 Suykun adam atdı. Ol itin gitçelikden birgesine aylandırıb üretgendi. Artda va,ullu it bolğanında,Suykunsuz da barmağan ceri,kirmegen ceri kalmay,haman aylanıb turuvçu bolğandı. Suykunnu iti deb,anı har kim da tanığandıla. Aylanıvçuluğun a caratmağandıla.

9. "Begevülça süelib

 

" Örge süelib,sir katıb turğannga aytıladı.

 Burun zamanda hanlanı begevülleri bolğandı. Savbitgen caşla. Kollarında savutları-sabaları.Hannı katında,eki canında süelib,sir katıb turğandıla,hannga hıyanat bolmazça. Ala hannı salavulları bolğandıla.

 10. "Gebenlanı maskeça

 

" Muharlıkdan mardanı bilmey,palahha kalsa,degen mağanada aytıladı,adam duniyasın unutub,cukğa mıllığın atıb koyarğa kerek tüldü, degen mağanada.

 Gebenladan birevleni bir maskeleri bolğandı.

Kalay ese da unutub,aş bermey köb koyub olturub,ol maskeni bek aç etgendile. Sora bışlak sığıb,çığarıb cılı huppegiden mazallı it tegeneni tolturğandıla. Maske ,ol aç bolub turğanı bla,mıllık athandı da, ol suv zatdan toyğanı bla kalğanın da angılayalğan bolmaz, hayda iç ,hayda iç,aşhınçığın buzğandı da koyğandı. Carlı canıvarçık alay bla ölgendi.Aytıv andan kalğandı,devçendile.

 

11. "Arbanı başında tüldü,tübündedi oyun!...

 

" Palah işni beri körünüb turğan ceri,al canı tüldü,art canıdı,közge körünmey turğan ceridi degen mağanada cürüydü.

 Birevlen tüzde bara barıb,birevlenni tanasın urlağandı,kesgendi da arbağa atıb,başına da anı kesini biçenin kalab,ketib tebregendi.Biçenin cüklegenin uzakdan karab esleb,iyesi sürüb ızından cetgendi da: -Biçenimi kayrı alıb barasa?Busağatdan kotar beri!-deb buvğandı. Bu kotarırğa unamay,bolmağan patavalanı keltirib,ekisi da ğırmır bolğandıla,davlaşhandıla.Ala alay ete turğanlay,birev üslerine kelgendi da,arbanı iyesine: -Munu bla bu kesek biçen amaltın bıllay bir nege davur etib küreşese,anıkı ese,anıkıdı,ber da koy ızına!-degendi.

Arbanı iyesi kişi anga: -Alan,ayhay,arbanı başında tüldü,tübündedi oyunu!-degendi.

 

 12. "Halger hansdan çıkğança

 

" Bir colda bıçak tas bolğandı da,tabalmay koyğandıla. Artda,küz,hans kuvrab,cer calan bolğanında,bıçak da,tot bolub turğanlayına,hansda tabılğandı. Halger (eski,tot bıçak) hansdan çıkğanıça deb,esde-busda bolmay turğanlay çıkğannga,kelgennge andan aytılıb ketgendi.

 

13. "Halpama sanga!

 

" "Boş,bolmazlık umut etse,umut üz,umutungdan kuru kallıksa"degen mağanada aytıladı.

 Halpama deb nartüh unnga iç cav tuvralğan koşulub etilgen,suvda bişgen cassı güttüçüklege aytadıla,alanı tuz atılğan suvda,suv börekleniça bişiredile. Kesleri da issiley aşaladıla.

 Ertdelede birevlen,tabak bla bir halpama etib,çığarıb oramda sabiylege çaçhandı.Ol çaçıb boşab,sabiyle da alanı erlay tigeletib boşarğa,bir sabiy çabıb cetib: "Manga va halpama?-degendi.-Manga kalmadımı?" -Oy,alğarakçık kelseng a,boşab koydula,-degendi halpama çaçhan tişirıv,ol sabiyni ülüşsüz kalğanına cunçub.Tatlı güttüçükleni aşağan carık sabiyle ol caşçıkğa külgendile: -Ay,zavallı kesing,halpama aşarıngmı kelgen edi!Biz esgermey cutub koyduk.

-Endi etsem,sanga em ullu güttünü berirme!-deb köl etgendi tişirıv caşçıkğa.Sabiyle andan da bek külgendile.

-Sanga halpama,em ullu halpama,saklab tur!-deb oyunnga burğandıla.-Halpama sanga,halpama!

Alay ayta çaçılğandıla."Halpama!Halpama sanga!Ullu halpama sanga!"degen sözle va unutulmay,aytıla,esde kalğandıla. "Sakla!"da alanı sinonimleridi. "Zukku çibin sanga!" degen da bir sinonimleridi.

 

 

14. "Taş taşha tiygenlikge,ne bollukdu?!"

 

"Men kesime bek bazama,karıvluma" degen mağanada aytıladı.

 Taş kalarğa usta birevlen Ullu Karaçayda birevlennge bir bölek zamannga huna işlerge caraşhandı. Ol ustalık ete,iş iyesi da boluşluk ete,işleb başlağandıla.İşley turğanlaylarına, bir taşla oyulub tüşe tebregendile usta bolğan canında. Ustağa taş tiyedi deb korkub,üy iyesi: -Uy,kaç,taş tiyedi!-deb kıçırğandı.

-Ho-ho,kelmege koy! Taş taşha tiygenlikge ne bollukdu!Sen anı üçün kayğırma!-degendi usta.

Aytıvnu başha variantı da cürüydü: "Taş kayağa tiygenlikge,kayağa ne istem!"

 

 

15. " Meni açıvdan carğan Dyatdini burnudu!

 

"  Mennge bek açıv oldu degen mağanada aytıladı.

 Dyatdi deb birevlen cukcaratmaz bolğandı. Har zatha birer çurum tabıb,cuknu caratmağandı. Em aman işi va - har nege ullu tokmak burnun çüyürüvçü bolğandı. Andan bezib,kaysı ese da aythandı: "Ne da ne edi da,meni açıvdan carğan Dyatdini burnudu!" 

 

COLOVÇULUK ADEB CORUKLADAN  --

 

 

 

Tübegeninge,katı bla ,tuvrası bla ozğanınga tıyınşlısıça salam ber,salam bergenni salamın al. Salamlaşmay söleşib başlarğa tıyınşlı tüldü.

  --Üyden,elden birge çıkğan cöngeringden ayırılırğa kerek tüldü,coluğuz birge ese.

  --Colda,colovçulukda halisin bilmegen,igi tanımağan suvunga kirirge,cuvunurğa kerek tüldü,artıksız da nögersiz bolsang.Suvğa tüeyurürge,kir zatnı atarğa bolmaydı.Burunngula atlarına,mallarına da suvnu alıb,bir canında içirgendile,suvnu tüb canında el caşay ese.

  --Cayav eseng,el içinde asırı ullula,cayralıb atlama,erişi körünedi; kollarıngı arı-beri asırı ullula silkgen da caraşmaydı,adet tüldü,bilekle sanlağa kısılırak tururğa,çınadan enişgesi kımıldarğa kerekli.Erkişi,tişirıv da sanların,tebserge tebregença,tüz,ariv tutarğa kerekdile.Bir uyalır adamıng üsünge karab turğança,colda kesingi alay ariv cürüt.    --Caş-kesinden tamada erkişini,tişirıv-erkişini,colovçu bolmağan-colovçu bolub barğannı colun kesib,allı bla ozarğa bolmaydı-ayıbdı,col koyub,ozarğa tıyınşlı ozğunçu,ne aşığıb barğan da tohtarğa kerekdi.

   --Kolunda kuru çelegi bolğan ozub barğannı colun keserge caramaydı,ol adet tüldü.

  --Kolunda avur cüğü bla neda sabiy bla barğan tişirıvnu eslese,erkişi anı cüğün, kelirge unasa va, sabiyin alıb,barır cerine deri cetdirib,kesini coluna alay keterge duruslu.

  --Ozub barğan erkişi tişirıvnu,kartnı neda sabiyni otun cara neda bir avur işni ete turğanın eslese, kaytıb anga boluşurğa borçdu,coluna andan sora keterge kerekdi.Eslemegença etib ketgen adebsizlikdi.

 --Transportda kızla sıngar keslerinden tamada tişirıvğa neda koynunda sabiyi bolğan tişirıvğa orun koyadıla.Erkişige (çırtda cukdan tutub da ayak üsünde turalmağan ongsuz kart bla ava turğan avruğandan özgege)orun koyarğa kerek tüldüle.Transportda orun koyuv borç erkişilededi,tab atası,kayın atası ese da.

  --Uzakğa barğan avtobuslada,poyezdlede,samolötda bolmasa, transportda cuklay , cukusuray barğa ayıbdı.