DEBOŞ  BLA  BARAK

Deboş

Deboş Dommayçını  gitçe karnaşıdı. Deboş Ullu  Karaçaynı çeklerin saklağan  onçaladan^*, takımladan^* kuralğan  asker bölekge^* tamadalık etgendi¹.  Deboşnu  em Dommayçını zamanında Kavkazda kavğa em kazavat  keñ cayılğandı. Ol orus patçahnı Kavkazda  iktidarı^*  cañı ornala başlañan zamanda caşağandı. Meni tergevüm bla Deboşnu cetgen citi  zamanı  1825-1845 cıllada bolurğa kerekdi. Ullu Laba, İncikle, Gum, Balık^* boyunlarında cerlerin   barın birden cavladan saklayalmay , koyub, alanla Ullu Karaçayda keslerin  begitgendile.  Korkuvlu   çeklede  (Taşköpür, Biyçesın, Teberdi canı degença)  karaçay camağatı,  onuşar-onekişer (onça), ne beş-altı (carım onça)  üreñen caşnı salıb,   çek  saklavulla  tuthandı.  Ol asker  bölükle^*  barı birden  Deboşnu  başçılık  buyruğunda turğandıla.  Onça  birden   solurğa, ne başha  kereklisine  ketse,  Deboş kesi cañız  ketgenleni  ornuna kalıvçu  bolğandı¹.  

Orus patçahnı generalları, Kavkazda patçahlıknı begitir igi üçün , tahsa cıyıb, politikanı aña köre bardırğandıla. Anı üçün tavlağa, kazak  atlı bölükle kurab  (kazaçiy vzvod?, raz'ezd?), informatsiya cıya, tahsağa aşırırğa öç bolğandıla. Bir kere, Deboş tahsaçı kazaklağa türtülüb  kalğandı. Kazaklanı başçısı Deboşdan üllesin^* (kisesinmi?) ^*  tileb, tütün içerge alğandı. Tütün kabındırğandan sora ızına  kaytarır ornuna, kıcırab öltüreme deb, korkuturğa izlegendi.  Deboş cañız bolsada  aladan alğa kılıçın sermeb alıb, kazakla es cıyığınçı, eki canına urub, tuvrab  tebregendi. Kazakla  cunçub, kaçar  umutlu bolğandıla . Deboşda ızlarından sürüb, kılıç bla ura da, kese da cığa, barın kırğandı.  Kuru  biri kutulğandı. Ol da ölür cerinde kalğandı. Deboş anı kast  etib öltürmey, süre barıb,  celkesinden beline deri sablı bıçak bla  sırtına teren cara salıb,  kaçarğa koyğandı. Köb zamanladan soñra, ol sav kalğan kazak, kart bolub,  sırtında cara ızın da körgüzüb , Sılpağarlanı birine,  boluşlu haparların aythandı².

Künleni birinde Deboş  Biyçesınnı Teşik-Taş*  cerinde uvda bolğandı. (Bir kartla aytıvğa köre, Deboş kaç zamanda, Biyçesından (Çırak Sırtından?), kesi  koşundan Teşik Taşnı üsü bla Ullu Karaçayğa cav-bışlak tüşürüb kelgendi.)  Alda  cazılğannı esge alsak, Deboş çek saklavlda bolğandı derge da bollukdu.

Kabartı Atacoklanı (Hadağucuk/Atacukin)  biyni bir caşı talay adamı bla Karaçay  taba adam urlarğa kelgen bolğandı.  Caşına kart Atacok  ulu üretivçen edi deyle: "Cañız aylañan adamğa çabmağız - allay adam kesine bazıb aylanadı. Andan ese bılay el kıyırladan, koşladan  mal-adam urlağız” . Deboş kabartılılanı tizilişib  kelgenlerin körüb, "igilikge  kelmegenlerin» sezib, uşkokdan  atarça kesine tab orun saylağandı. Soñra bılağa kıçırıb bildirgendi: "siz da musliman, men da musliman, maña cuvuk kelmegiz, tohtamay  esegiz  uşkokdan atıb urama!" Alay a, kabartılıla bunu cañız bolğanın  añılab, keslerine bazıb,  "cesir mal alabız-tutabız" degen oyumda,  kelgenlerin tohtatmay, umutların  tanıthandıla². Deboş da  ışaña (karağa) salıb bılanı ağızıb başlağandı. Okla uçub  kan  tögülgende, kabartılıla da «cesir mal» izlegenlerin unutub, Deboşnu öltürürge izlegendile. Kabartılıla buña uşkokdan atıb küreşgenlikge,  Deboş aladan usta, cigit em sınamlı bolub bılanı talayın kırğandı. Kartlanı birleri aytıvğa köre, Deboş kuru  alayda kesi cañızlay, bir  kerege  toğuz (oneki?) kabartılını kırğandı deydile. Adıg kabartı cyın 12-13 adam bolğandı. (Üçüsün Deboş caralı etib-öltürüb, toğuzoylan sav kalıb ızlarına kaytırğa da bolurla.)

Deboş  savbitgen, boyu-sanı orta adamdan ullu, bek küçlü adam bolğandı³. Caynı ahırında  avuşla açılıb, malla da etli em uzak sürgende çıdamlı bolğan zamanda  cortovllanı köbüsü bolğandı. Karaçayğa da ol zamanda çabhandıla, tavlula kesleri da cortovul eterge ol zamannı saylağandıla.  Cavla kelir zamanlada collanı em avuşlanı saklab alanı kırğandıla. Hurzuk avuşnu* da saklağandıla. Hurzuk avuşnu coluna kuru bir atlı sıyınadı, bir canı kaya, bir canı teren cardı. Ol avuş kuru kırkır (avgust) ayda eriydi-açıladı. Tınçlıklı cıllada  ua ol avuşdan tuvarlanı satıvğa arı-beri sürgendile. Tört tabanını  car  canında  eki tabanına nalla urub alay ötdürgendile. Deboş ol colnu bir kere cañızlay saklağandı. Başından karab  20-30 savutlu atlı kelgenin körgendi. Süñüleri, sadakları, kübeleri caraşıb cortovulğa kelgendile. Allarında kadırda babas^* bolğandı. Deboş colnu çıñ tar cerin taş artında buğub, saklab turğandı. Kıb-kımıca bolub, babas kadır bla katına ceterge canıvarça kıçırıb kadırnı allına çıñağandı. Kadır da ilgenib ürküb, korkub allına-artına baralmay kaya cardan tübüne babas bla birgeley cığılğandı. Bir at  başha atlanı korkub ürkütmez üçün, allay tar cerlede bir-birinden keñ cürütedile. Babasnı ızından kelgen ebze (haçıpsı?) askerçile da bu kımıca adam ne bolğanın, tav suvukda kımıca kaydan çartlab çıkganın añılamay igi simsiregendile. Ebze (haçıpsı?) asker seyirsine, korka, karay-karay turub, col saklañanın añılab, Deboşça başhalada bu colda bolurla oylaşda, ızına burulub ketgendi. Alay bla savutsuz, kımıcalay, cañızlay Deboş  cav askerni ızına burğandı. Deboş bu haparın ullu karnaşına Dommayçığa aythanda, Dommayçı da "bu ayıblık işiñi kişige ayta  turma" deb üretgendi. Deboş da cuvablaşhandı "har kim da kalğan adamladan kesiça bir türlü bir başhadı!"³.

Cigit Deboşha atalğan cır bolğandı deydile.  Alay men  ol cırnı  alkın tekstin  tabmağanma. Deboşnu tuvdukları (Geriy-apendini üzügünden) Türkge köçüb ketgendile. Deboşnu Türkiyede  üzügü, Sılpağar tukumların em Dobar atavulların unutub, keslerin başha tukumça etib -  «biz Deboşlarıbız» devçendile. 

Künleni birinde Deboş  Atacokları kabartı biyni bir kuvançına   üyüne barıb, alayda tutuşda, uşkokdan athanda öç alğandı.  Kart Atacok «Kimse?», deb sorğanda, kesin tanıtıb, Teşik taşda adamların kırğanın bildirgendi.  Alay  a Atacok ulu  konak bolub kelgenni, kuvançında urub koyalmağandı.  Anı sebebi bla  Deboş da savlay ıçhınıb ketelgendi.  Andan beri köb zamanla ketgendile.  Aythanlada kimi tüz, kimi ters bolğanın, kaysı söz cañılıç, kaysı söz koşak bolğanın  bügün bir adam da tüzetelmez.  Alay a, Deboş kerti cigit ötgür adam bolub, tukumuna-halkına carağanına  işek cok.

Gapay bla Deboşnu cortovlları³

Tavlula cortovlğa bara barıb, Karaçaynı çeginde süelgen türk kaladan, kala başçını cigit kızların- eki egeçni urlağandıla. Egeçleni biri Sılpağarlağa, ekinçisi Botaşlağa kelin bolğandıla. Bu iş 18 ömürnü art süreminde bolğandı.  Eki egeçden tuvğan ulanla da ösüb cetgenlerinde analarıça cigit bolğandıla. (kızlanı üsünden "Koşakla" stat'yağa kara).

Eki egeçden tuvğanla:  Botaşlanı Gapay bla Sılpağarlanı Deboş   tiri caşladan askerçik cıyıb,  Koban suvnu oñ cağasında ornalışhan soltan*-avl  noğaylılağa dert cortovulğa barğandıla. Dertli ua anı üçün bolğandıla,  Karaçayğa honşu turğan  noğaylıla tavlulanı malların eki-üç kere da sürgendile. Sora karaçay caşla tiri Gapayğa "Bu itden tuvğanla  noğaylıla ozub ketdile,  mallarıbızdan boşaydıla. Bir başçılık et, dert alayık"  deb tohtağandıla.  Gapay sınamlı caşlanı saylab, cortovul cıyın  kurağandı. Noğay hanlanı*  Koban suvnu  eki cağasında bir-biri ızından koşları köb bolğandı. Dertge tüşgen "hannı" koşları ua Sarıtüznü kıyırından başlanıb bolğandı. Baş koşu bügün Krasnogorka elni Cögetey  katında "Açı" atlı cerde turğandı.

Gitçe Noğay* ordanı  soltan avl noğaylıladan bir kesegi  Koban em Gum suv boyunlağa 1742 cıl  Dunduk-Ombo* -kalmuk handan kaça, Terk canından köçedile⁴.  18 ömürnü al cartısında Şimal Kavkazda em küçlü, adam sanı sanı köb kalmıklıla*  bolğandıla. Dunduk-Ombo-han oruslula canlı bolub türk musliman üyürle bla kazavatla  etib ullu kıyınlıkla cetdirgendi⁴.  1768 cıl türk-orus kazavat barğandı.  Kavkazda da sermeşivle bolğandıla.

1769 cıl orus-kalmık askerle Koban suvnu boynuna cortovul etgendile.  Başçıları orus general-mayor Medem, kalmuk han Dunduk-Ombo bolğandıla. Soltan-avl noğaylıla  Koban suvnu sol canına kaçıb, Taşköpürnü saklab,  orus asker bölek bla (başçıları Ratiev ) Taşköpürde sermeşib, keslerin horlathandıla⁵.  Cögetey-Çerkessk cerlerinde  beş miñ kalmuklula Koban suvdan ötüb, soltan noğaylılanı kuvub  kırıb, ızlarına, Koban suvnu oñ canına kaytarğandıla. Ala alayda Koban suvnu oñ canında.  (Sarı Tüzden başlab  Çerkessk -Nevinka cerlege deri 1820 cıllağa deri Batal paşanı askeri horlañınçı caşağandıla)

Gapaynı cöñerleri hannı  har koşuna talay   adam bölünüb, marağandıla.  "Açı"  koşdan başlab mallanı sürüb başlağandıla.  Başha noğay koşlağa cete, canıvar tavuş etib, buğub hazırlanıb turğan caşlağa bildirib barğandıla.  Ala da erlay noğay koşda  koşçulanı tutub, baylab, bir-birlerinden uzak-uzak athandıla.  Noğay calçıları   avuzları bla baylañan kayişleni teşalmazça keñ athandıla.

Kısır mallanı başha, kozulu  koylanı ayırıb sürgendile.

Al ız bla kozulu koylanı Kubrannı* katı kulak bla taşa colla bla Mara özeñe  sürelle.  Ekinçi ız bla kozulu koylanı ızların caba, kısır koylanı suv cağası bla Taşköpürnü üsü bla Karaçayğa sürelle.  Mara özeñe kirgen  taşa cerde  bukgan asker bölekni koyğandıla.  Kuvğun bolub, noğaylıla cıyılıb mallarını ızları bla  cortadıla. Taşköpürge cetib,  kozulu koyla ceñil oğuna Taşköpürge cetmezligin  añılab, artlarına Kubrannı katı bla  tavlağa burulğan mal ızla eslerine tüşüb, ızlarına buruladıla. Colnu kıshartırğa Mara özeñe kirgendile.  Alayda saklab turğan caşlanı esleb, noğay han  alğa çığıb kıçırğandı:  "Gapa seni bılayda bolğanıñı bileme, kel adamlarıbıznı kırmayık da, bir biribiz bla  kılıçla bla sermeşeiyik. Kim horlasa malla anıkı" deb kıçırğandı.  Gapa bla noğay han sermeşe kelsele Gapanı bilegi caralı boladı.  Gapa ua talay kere da urad,  ursa ua noğaylını kesalmaydı. Sora noğay hannı hıyla etgenin karab turğan noğaylıla  añılaydıla. Anı kiyimle tübünde kübesi* bolğanın tavlula Gapayğa kıçıradala.  Caş Deboşda bir canlarından çabıb kelib, noğay hannı çepkini tübünden, kübesi tübünden kaması bla urub öltüredi. Hıyla bla sermeşgen noğaylı ölgende cal tölenib tutulğan askeri  kazavat etmeydi.  Gapa, Deboş, tavlu asker cıyın Karaçayğa kaytadıla. Koyla köb koşdan cıyılğanı bla sanı ullu bolğandı. Har üy başına üleşiñeninde  har üyge 12 koy cetgendi deydile.  Ol cortovulda  Deboşha 18 cıl bolğandı. Haparı cazılğan cortovul meni tergevüm bla 1810-1825 cıllını arasına tüşedi.

Barak

Barak Deboşnu caşıdı. Barakga zorluk artıklık etilib, Sibirge katarğa* aşırılğanında aña cır etilgendi. Aytılğandan, makamı cırnı ariv bolğandı, bu cırnı makamı bla tepseb da turğandıla.  Aytıvdan Baraknı cırı sovet iktidarnı zamanında basmalañanı bla revolütsion konuğa* kelişdirib  bir kesek türlendirilgendi.  Barak caş bolsada tiri, cigit ulan, atlanı süygen- bilgen, at ustası bolğandı.  Birleri aythandan⁶, Barak bir künde biy Abuklanı cılkıda, bir oñlu sarı baytalnı körgendi. Ne Abukları, ne alanı adamları kesleri ol  baytalnı kalğan atladan başhalata, ayıra bilmegendile. Barak ol baytaldan igi urluk çığarıkdı deb oylaşhandı. Anı bla ol sarı baytalğa iye bolalsam  deb, cılkıçı bolub caraşğandı. Baraknı kesini aña koşar alamat aciri bolğandı. Baytalnı üsünden alır-berir söz  bolmağandı. Abukları Baraknı tanıb bolğandıla, kesin da bek süygendile, sıyın da körgendile. Abukları sansız etib turğan sarı baytalnı alırına Barak işek bolmağandı. Ekinçileri aytıv bla⁴ (eşta, bu tüz bolurmu ), Barak çörçek  ulan boladı. Baraknı atası Deboş ekinçi katın aladı. Bir aytıvdan, Baraknı anası savlay bolğandı, başha aytıvdan  Barak öksüz kalğandı deydile. Üçünçü aytıvdan, Barak kesi üylenirge izleydi, katın alıb atasından ayırılır, muratda ençi koş kurarğa izleydi. Atası unamaydı. Bu işni üsü bla Barak atasına kölkaldı bolub, üyünden ketib kaladı. Kete ketib Abuklanı Bergi Gum^* özende koşların alıb, cılkıçı boladı. Barak atasına kölkaldı bolğanına uçhara şağatlık bolsa da, bir es böldürgen zat bardı cırında. Cırda «savutlarımı ata üyüme salığız» demey,  «savutlarımı Deboşlağa salığız» deb cazılğandı.  Deboş Baraknı atası bolmay tış adam bolğança.

Burun malçılık işge caraşhannı şartı bılay bolğandı: (koy, tuvar, cılkı) koşnu ceri-malı bla   beş cılğa alğınñandı. Sözleşme künde bolğan malnı sanın tışına çığarıb, beş cılnı içinde koşulğan malnı sanın  ortada ekige üleşgendile.  Bügün til bla aytsak buña arenda derikbiz, burun begenda^* degendile. Beş cıldan hıysab eterge zaman cetgendi. Teñ üleşinnik cılkıda kumalı sarı baytaldan tuvğan eki hora tay bolğandı. Barak alanı alırğa razı bolğanın bildirgendi. O kün Abuklanı Biyaslan  cılkını ekige üleşgendi, alay a eki tayğa ne ho, ne oğay demey tıñılağandı. Izından, alanı bermez oyumğa kelib, keçe bla  hora taylanı cılkıdan kurutdurthandı.Talay cılnı umut etib turğan zatından kuru kalğanına Barak ullu kıynalğandı. Cılkını kesigizge koyuğuz - meñe  eki taynı berigiz, deb tohtağandı ol. Ortaları kavğağa, tüyüşge burulğandı. Abukları taylanı  hıyla em keçe bla bukdurğanları, cılla bla ösdürgen umutların çaçhanları, Barakga  keçilmez caralay tiygendi. 

Başha aytıv bla, eki tay üçün tüyül, acir bla baytal üçün bolğandı davur. Acir bla baytal bir ülüşge tüşüb, çöb atılğanında Barakga ol ülüş da tüşgendi. Abuk ulu Barakga: "entda beş cılğa cañı sözleşme eteyik, başha cılkı bereyim, anı baksañ", degendi. Sora Barak: "oğay endi sen meni cılkıma kara, sen kel meñe calğa" degendi. Sora Abuk ulu biy ol sözlege ullu kölkaldı bolub em oñlu bağalı acir bla baytal da Barakga tüşgenin zarlanıb, keçe bla ol eki  atnı kullarına öltürtgendi.

Birle aytadıla, Barak eki taydan (sarı baytaldan?) tışında ülüşün alğandı. Başhaları ua bildiredile,  Barak hakından ne bir at, ne bir tay almağandı. Andan soñra Barak Abuklağa  dertli bolub talay kere, maray turub, tab tüşgenley atların em malların sürgendi. Em ahırında Abukları ullu bağalatıb turğan, cılkılarında  em macal kumalı eki acirlerin kuvub ketib, soyğandı. Hı, endi boluşlum  bılaydı degença ete, bir acirni başın  da kazıkğa çançıb, Abuklanı üylerini tuvrasında süyegendi.

Abukları Baraknı ızından  orus kazaklanı uvlab, talay zamannı izletgendile. Kazakla  Baraknı ne  tutarğa, ne öltürürge  buyrukda bolğandı.  Bılay aythanda bardı: «bir kün  Barak  kazaklağa türtülüb kalıb, sırpını bla talaynı başın kesgendi». Alay a, meni sağışım bla bu aytıv ne Dommayçını, ne Deboşnu haparlarına cañılıb ayta bolurla. Ahırında  talay zaman ozğandan soñra, Abukları eki kumukluğa ullu açha berib, Baraknı hıyla bla tutdurğandıla. Kumuklula  Baraknı üyge tüşerin  eşitib,bilib, keslerin sadakaçılaça etib, sadaka cıya Baraknı üyüne kelgendile. Barak hıyla bolğanın añılamay allarına çıkğanı bla, satlık kumuklula,  Baraknı közlerine kum bırğağandıla. Soñra Barak közleri körmey cunçuğanı bla, kumuklula birgeley üsüne atılıb, cığıb, Baraknı kolun ayağın  kayişle bla baylağandıla. Alay bla Baraknı 25 cılğa katarğa^*  aşırğandıla. Izına kaytmağandı. Bir ulusu kalğandı, andan da bir caş, ol caşdan da bir caş tuvub,   anı bla Baraknı erkek üzügü üzülgendi. Meni tintivlerim bla Abukları ne kabartı, ne  abaza bolmağan - alanı aralarında kesi ençiligi bolğan abadzeh kavmdan bolğandıla.

Bu oyumğa  şağatlıklanı biri-  bügüñü Gitçe Karaçayda caşağan kartlanı birleri Abuklağa abazalıla, birsileri kabartılıla deydile.

19 ömürde Kavkaz milletleden biyle patçahha boysunsunsala, patçahdan abıçar çın, cer, tab cal da alıb bolğandıla. Abuklanı Haci da orus-kavkaz kazavatnı zamanında patçahha boysunub  abıçar bolğandı. Kartla aytıvdan, uzak Abadzeh cerlerinden çığıb, kesini milletini dertinden korkub, Karaçaynı cerine  eli-adamı bla  anı üçün tüşgendi. 1835-1840 cıllada  Abukları Gitçe Karaçaynı bügüñü Pervomay elni töresinde cerleni, eski alan karaçay cerleni, patçah generalladan  savğağa alğandıla. Bıla bla teñ zamanda, bılaça Ulovları (abaza Loovı) bügüñü Krasnıy Vostok cerleni  alğandıla.

Abuklanı Haci  podpolkovnik çınña cetgendi ⁷. Andan sora da, anı caşı Biyaslan  Peterburhda okub kornet bolub, orus  askerden 27 cıl tolub, ata eline  Kavkazğa 1857 cıl kaythandı . Abukları Kabartıdan Türkge köçgenleri sebebli, , alanı cerlerin Şora Nogmovnu üydegisine berirge kerekdi deb ,1863c dekabr' ayda tilek kagıt cazılğandı⁸.

Barak bla  Abukları arada  işleri  1860-1861 cıllada boşalğanı bu kısha bilgiden açıkdı. Ol cıllada oğuna arada davur em kazavat bolğanı da tuvradı. Abukları Kabartıda da  köb turmay, kalğan abadzehleça 1861-1862cıllada Türkiyege köçgenleri açıklanadı.

Gitçe  Karaçayda kartla bildirgen bla Abukları Gum özende (Bergi Gumda)  cerlerin hristian diñe köçüb ermeñe burulğan Tambiylağa satıb, Kabartığa köçüb ketgendile. Tambiy ermenli Nikolaydan Sovet vlast cerni sıyırıb, ol cerle ahırında 1920 cıllada karaçaylılağa köçgendile.

Gitçe Karaçaynı turuşu  em ekonomika canı Karaçaynı bla Malkarnı başha cerlerinden igidi. Neden degeñe, katında Narsana, Santuk, İssi Suv^* şaharla bolğanı sebebli. Et, süt-bışlak, teri degença malçılık urunlanı^*  alayda satarğa cuvukdu em tınçdı. Anı üçün Abukları caraşıb turğan, tab cerlerin süyüb koymağandıla. Alğa kesi milletini dertinden korkub kaçhança, ekinçide Sılpağarladan em başha  tavluladan  Barak üçün dert cetmesin deb korkub, kete-ketgendile.

Ters  em tüz bolğanın bilgen Allahdı, alay a bıllay  aytıvda eşitgenme, Gum özende, Biyaslannı atasını adamların, Barak tuvmağan zamanlada, Baraknı ata karnaşı Dommayçı kırğandı.

(Oğese Deboşmu? Dommayçı bla Deboşnu üsünden haparla aythanda, birça haparnı  Dekboşnu üsünden da, Dommayçını  üsünden da aytıb koyadıla. Dağıda  tamada Abuk ulunu atı Atacuk bolğanı üçün Abukları bla Hadağucuklanı (Atacukin) da katışdaradıla ).

Bu zat da kerti ese, Abuklanı  ullu sağaytır em sağışlandırır bir zatdı. Abuk kabaknı cerleri,  Ulov kabaknı cerlerinden caşavğa igidile.  Nek igi bolğanın da ayırıyık.  Abuk kabakdan Ulov kabak  miyikde suvğurak, Kavminvodı şaharladan uzağırak boladı. Ulovları bek alamat bolmağan  cerleden ketmegendile. Abukları ese ua, aladan igi, cılırak, şaharlağa cuvuk, anı üçün satıv-alıvğa tınçırak  cerleni  süyüb koymağandıla.  Karaçaynı cerinden dertden korkub kaça ketgendile. Bizlege igi da etgendile. Sağış etgenñe bu zatla işeksizdi, tuvradı, açıkdı.

Baraknı cesir etib, tutub  barğanda, Deboş turalmağan, butları cürümegen kart bolğandı. Butların tüyüb, incivlü em açıvlu cüreksinib, uşkokdan usta atıvçu,  cigit Deboş kıçıra edi deyle : «O hahay şkogumu beri çığarığız !  Ol altınlı uşkogumu^*  beri cetdirigiz! … Boklavçha salıb, Kobaña  eltigiz…» deb. Tögeregi cabılıb begib turğan arbazdan, açıkga çığarğa izleb kıçırğandı.  Baraknı alıb ketib, közden taşayıb barğan mırtazaklanı urur  umut etib, oñsuz kart Deboş kıçırğandı alay. Artda Deboşnu bir üzügü, Baraknı karnaşı  Elddavrdan tuvğan tuvduğu, savlay Karaçayğa aytılğan alim Geriy-apendi, birgesine da köb Sılpağar üydegi cıyıb, Türkge köçüb ketgendi.  Alay a ol başha hapardı (Tohtar ulu Zekeriyanı haparına kara).  Barak tutulub ketgeninde Baraknı caşı Ünüs karında kalğandı.

Ünüs Deboşnu üy tübün-cerin Gabiylege satıb Teberdi canına köçüb ketgendi. Ünüs Sılpağar tiyrede Deboşnı atından taşdan kerkib 1895cıl at ilkiç Navruz tamğası bla arab harifle bla cazılğan salğandı. Ünüsnü da cañız caşı Canbolat caşlay oğuna uvda kayadan ketib ölgendi. (Kitabnı ahır betinde suratlağa kara) 

"Barak" cırnı eki versiyası

Barak⁹ (Birinçi versiya)

Oy, sabiy Barak, caş Barak,

Sılpağarlada baş Barak,

Duniyadan bolub ketdi tas Barak.

Caşlığımda sohtalıkda cürüdüm,

Onbeş cılım tolu cetgen zamanda

Abuklağa cılkı calğa kirgenem.

Kirgenlikge adam kibik körmelle,

Kıyınımı ala maña bermelle.

Köb zamannı tarığıb, taralıb cürüdüm,

Bir tınçlıklı orunda catmayın,

Mıdahlık basıb tohdadım,

Bir da zakon, süd tabmayın.

Başladım Abukları bla küreşib,

Men a andan toba etib ketgenem,

Cılkını aşarğa eki etib üleşib.

Toru acirni Murduh başında soyğanem,

Kara acirni Tav artında coyğanem,

Başımı ua cazıklıkğa koyğanem.

Cay bolsa calpaklada cürüyem,

Kış bolsa, otovuma keleem.

Keçe otovumda catıb turaem;

Kelib eşikden a bir adam kıçırdı.

- Kimse? - deb sorğanımda,

- Menme, Hocalanı Umarma - dedi,

Kapitan çakıradı, kel Barak - dedi.

- Meni kapitanña barır işim cok,

Az malıma meni karar kişim cok',

Kapitandan korkub a kalay kalayım,

Tapançağa^* eki oknu salayım,

Ertden bla ertde turub barayım.

Ol a ertden bla ertde turğandı,

Sora salıb onovçuğa barğandı.

- Haraket sata kelgen eki kumuklu

Kandağay sanıma buğov bolğandı.

Karamırza ulu kara çuvutlu,

Kızğan cüregimi suvutdu,

Kandağay sanlarımı kurutdu,

Tabhan anamı itden aman ulutdu.

Kağıtımı cazğandıla Sibirge,

Cañız sabiyime altı  cıl bolğunçu.

Savutlarımı coüb koymağız,

Eltib salığız Deboşlada kara kübürge

Ak-Kalada sarı ilyaçin cırlaydı,

Husün kızı ariv Zalihat cılaydı.

Bir aman ot tüşüb küyge edi

İlyaçin cırlağan Ak-Kala. 

Barak¹⁰ (Ekinçi versiya)

Oy, sabiy Barak, caş Barak,

Sılpağarlada baş Barak.

Duniyadan bolub ketdi tas Barak.

- Alg'ı burun sohtalıkg'a kirgenem,

Sohtalıknı tamam etib bilgenem.

Izı bla cılkı küte turaem,

Men keçe cuklab tüş kördüm,

Başıma bir ceterik iş  kördüm,

İlgenib uyanıb, örge turub karasam,

Eki horamı boynu tartılıb.

Tañımı da aman bla atdırıb,

Künümü da cılav bla batdırıb,

Munu maña kim etdi?

Oy, Abuklanı Mahamet! ^*

Teyri, men da munu saña unutmam.

Teyri, munu men da saña  kurutmam ,

Keçe bla çalmanña kirgenme.

Tavlu edim, tavlulukg'a bazğanma.

Kara cırnı bug'açıg'ıñı

Mañılayına cazğanma.

Oy, Abuklanı Mahamet!

Ol da ertdenbla ertde turğaned,

Karab kara acirni körgenley,

Olturub, butlarına siygened.

Teyri, munu men da saña unutmam,

Çerkes elde kalak basta aşamam,

Başıma börk kiyib,

Bılaylada erkişime deb caşamam

-Çerkes cılavnu cılab,

Ol da başın tüygened,

Olturub, butlarına siygened.

Bu hatanı bizge kim etdi,

Kutulalmaymı kalg'anbız

Bu caman Baraknı kolundan?

Allah endi bizni saklasın

Anı bizge kelir colundan.

Koluña da kadamanı^* saldıla,

Coluña da çıg'anakla caydıla,

Sen carlını köz körmezge coydula.

Anañı atı Saraydı, 

Keçe bolsa, culduzlanı  sanaydı 

Sen carlıg'a keçe-kün   da cılaydı