Kıyınlıkda can saklagan egeçle
Sautu el. XIX ömür. Misirlanı tukumu da Sautuda caşagandıla. Men bu haparların aytırık egeçle da ol tukumnu bek kolaylı üyürünü - Misirlanı İshaknı (Çıpçıknı) bla Taukenlanı Ayşatnı kızlarıdıla. Ol kıyın ömürde ne elektriçestvo, ne suu, ne gaz bolmagan zamanda (Erisseyni kalayındaça) bu eki ogurlu adam ceti sabiy ösdürgendile. Tört caş bla üç kız: İnal, İnaluk, Bilyal, Mutay, Hadicat (Kacau), Fatimat (Horasan) em Saniyat. Ol kıyın zamanda bıllay bir sabiyni ösdürüp, adam eterge kallay bir cigitlik bla adamlık kerek edi!
Caşlanı birleri İnaluk caşlay kayadan ketip ölgendi. İnalnı ua kesi askerleribiz 1944-çü cılnı dekabr ayında Sautunu kırganda öltürlgendile. Bilyal bla Mutay Ullu Ata curt uruşda coülgandıla. Alay, Bilyal bla Mutay, uruşda canların bergenlikge, alanı üy biyçelerin, sabiylerin, anaların, tamata karındaşların, barısı da ceti adam bolup, Sautunu kırganda, bir da erimey öltürgendile.
Endi ua haparıbıznı baş cigitleri egeçlege - Hadicatha (Kacau), Fatimatha (Horasan), Saniyatha keçeyik. Ullu kazanda bişgen et çiy kalmaz degenley, bu üç egeç da Malkarda bek sıylı kızlaga sanalgandıla. Bılanı köp, menme degen caşla tilegendile. Bolsada, kızlanı atası, İshak, kieuleni igi kolaylı üyürleden saylagandı. Tamataları Hadicatnı Kurnayatda Sarakkulanı Karabaşha bergendile. Ol Kurnayatda bek sıylı, kolaylı üyürden bolgandı. Malkarda ol zamanda bal çibinçilik bla küreşgen, Karabaş bolmasa, köp adam bolmagandı. Aña köre cerleri, mallarıda bolgandı.
İshaknı ekinçi kızı Fatimatnı alga Ulbaşlanı Hamza-hacige (kesida şıyıh bolgandı) beredile. Alay, Fatimat anı bla bir ay caşaganlay, Hamza-Haci ölüp kaladı. Köp da turmay, Fatimatnı tilegenleden birine, kesi elli - Temircanlanı Barazga tiyişli körüp, aña beredile. Baraz da, kolundan kelgen, kolaylı caş bolgandı.
Egeçleni kiçileri Saniyatnı ua Mamaylanı Arapnı caşı Muhammatha erge beredile. Muhammat da subay, ariu adam, kolaylı, elde usta marauçu edi. Alay bla üç egeç, üç da elde, üç da caragan üyürlege kelin boladıla.
Endi ol üç ogurlu da, akıllı da egeçleni kıyın, alay a, ogurlukga kulluk etgen kadarların açıklarga küreşeyim.
XX-çı ömürnü 30-çu cıllarında egeçleni tamataları Hadicat, eri Karabaş em üyürü bla Kurnayatdan Taşlı-talaga köçedile. Ol cıllada biyik tau ellede caşaganlanı Malkarnı tau eteklede cerlerine köçüre edile. Kurnayat da ol sanda edi.
Karabaşnı üyürü cañı cerde igi üy da işlep, igi ayak tirep, caşap başlaydıla. Karabaş bla Hadicat tört caş bla bir kız ösdürgedile. Ala da igi cerlenip, kolhozda işley turganlay, Ullu Ata curt uruş başlanadı. Köp da turmay ala üç caşların – Akılnı, Hadisni, Çorttaynı uruşha aşıradıla. Karındaşlanı tamatası - Amnni ua, saulugu osalırak bolganı üçün, komissiya tılda işlerge koyadı. Hadicat bla Karabaş ne köp cilyap saklagan esele da, üç caşdan biri okuna kollarına sau kaytmay, uruş otunda coülgandıla. Aminni üsünden a calgan til etip bireulen, 1942-çi cılda tutdurgandı. Ol auruulu adam bolganı sebepli, tutmakda etgen artıklıklanı kötüralmay öledi. Alay bla cazık ana eki cılnı içinde tört süygen balasından ayırıladı. Aminni ölgenin eşitgenden sora, caşlarını açıularına içinden küyüp turganan Karabaş da 1943-çü cılda duniyadan ketedi.
«Kıyınlık kıyınlını surap kele edi» - degenley, 1942 cılda Sautunu kesi askerleribiz kırganda, Hadicatnı anasını tamata karındaşı İnalnı, eki kelinin, üç da karındaşdan tuuganlanı öltürgendile. Alay bla Hadicat eki cılnı içinde aña bek cuuuk oneki adamın kabıp: «Ou, men!», dep kaladı… Başha adam bolsa edi, ol kadar adamından boşagan kıyınlıknı haznamı kötüralır edi. Alay Allahnı boluşlugu bla Hadicat tözgendi. Beline botasın katı kısıp, açı kıyınlıklaga kesin bükdürmey, kıyınlıkga tüşgen başha adamlaga da boluşhandı.
Sautu kırılgandan sora Taşlı-Tala bla Malkarnı arasında col üç-tört ayga (collanı tazalagan em başha sıltaula bla) cabılıp edi. Colnu açık etgenley, Sautuda kırılıuda sau kalgan cañız kızı Bagalını bla Fatimatnı (egeçi) em karındaşından tuuganlanı körürge birinçi keledi Hadicat. Ol Malkarda eki-üç ay turgandan sora, 1944-çü cılnı mart ayıda cetdi. Halkıbıznı tarıhında bek kara künlerinden biri - 8-çi martnı aman tañı da atdı.
Bagalı bla Hadicat mirzeu em bir kauum hapçuk da aladıla, alanı sanında bıstır tikgen maşina da. Bılanı eltgen tovar vagonlanı eşelonu Kırgızstannı oblastını Kızıl-Kaya şaharında tögedi.
Bagalını karmaşıululugunu hayırından, terk okuna hapçukların bir barak üynü ullu otuuna cıyadıla. Ekinçi kün Hadicat, cuuuk-ahulnu izley, oramga çıgadı. Ol kün okuna kesi bla eki karındaşdan tuugannı (Hanipa bla anı egeçinden tuugan sabiyni - Bozaylanı Macmudinni) alıp keledi. Dagıda bir eki-üç künden biyagı Hadicat tashaçılıkga çıgıp, eki taşlı-talaçı tişiriunu, Güzülanı Hadicat bla Saniyatnı, alıp keledi. Bu eki taşlı-talıçı tişirıu a ellerini Argudandagı koşlarından bir zat almay, üylerinden acaşıp, Kızıl-Kayaga alay tüşgen edile. Alay bla Hadicat, ol kıyama zamanda keslerini üsüne tışından tört adam koşadı em alanı aç zamanda keçindirirge küreşedi. Ol tışından koşulganlanı bir zat bla keslerine madar etip, keçinirça ahırıda oñları bolmagandı.
«Adamga boluşhanña, Allah boluşadı»-degenley, Bagalı bla Hadicatha da Allah kesi bir oñ bergendi. Bagalı, bıstır tikgen maşinası bla keçe fufaykala, çarıkla tigip, kündüz alanı satıp, ol ahçaga aş-suu alıp, keslerin da, konakların da keçindirgendi.
Taşlı-talaçı kızla Taldıkurganda kesi üyürlerin tabıp, arı ketginçi, bir cıldan aslam zamannı alanı har canı bla da Hadicat bla Bagalı keçindirip turgandıla. Ala (Halimat bla Saniyat) ketgenden sora, Hadicat bla eki karındaşdan tuugan Misirlanı Ahiya da kelip, alada caşagandı.
Hadicat Bagalanı (kızın) uruşdan kaythan Temircanlanı Osmanña erge beredi. Artda da Bagalanı boluşlugu bla üyünde turgan Misirlanı sausuz Hanipaga, anı karındaşı Ahiyaga em gitçe Macmudinçikge karap turgandı. Kim biledi, alaga kıyınlık künde boluşhanı esmi tapdıra bolur edi Hadicatnı kesi kıyınlıkların unutdururga? Hadicat bla anı kızı etgen ogurlu işni, ullu adamlıknı, halallıknı köp adam etalmagandı.
Egeçleni ortançısı Fatimat Temircanlanı Baraz bla bir üyür kuraganların aythanbız. Endi anı kadarını bla ogurlulugunu üçünden bolsun haparıbız. Baraz koldan usta adam bolgandı. Fatimat bla anı cargan ariu üyleri, igi ullu terek bahçaları bar edi. Bir igi caş bla bir ariu kıznı, Muhammat bla Halimatnı, ösdürgendile. Adamga suklanmay caşagandıla. Muhammat Ogarı Malkarnı orta şkolunda ustaz edi. 1940 cıllada alga Halimatnı Sarbaşlaga erge beredile. Izı bla, köp da turmay, Osmannı ariu kızı Sufuynu keltiredile. Alay, bılanı da nasıplı caşauları köpge barmaydı. Nasıpların ullu Ata curt uruş buzadı.
Uruş başlanıp, köp da turmay, Muhammat da uruşha atlanadı. Fatimat cañız caşın ne köp cilyap sakladı ese da, ol uruşdan kaytmadı. Astız-suusuz dump boldu süygen caşı.
Alay, Fatimatnı kıyınlıklırı alda edile. Sunmay turganlay uruş otu Kabartı bla Malkarga da cetedi. 1942 cılnı noyabirni ahırında bla dekabirni allında NKVD-nı kapitan Nakin başçılık etgen asker belümü, keçe caşırtın kelip, Sautuga kirip, kartdı-caşdı, tişiriudu-sabiydi demey, caşları, ataları, karındaşları uruşda kanların töge, canların bere turganlıkga, allarına tüşgenleni ayamay kırdıla. Artdarak, keçegide cıyılıu etebiz dep, adamlanı birge cıyıp, alga kırıp, ızı bla canları da çıkgınçı, pategen kuüp, küydürgendile. Kırıu tohtalıp, askerle (kesibizni) artha ketgenden sora, kırılganlanı asırau başlañanda, Fatimat, küygen mıllıklanı karmay, Halimatnı (kızın) altın sırgası bla cıyrıgını küymey kalgan bir ustukkusu bla tanıp tabadı. Eri Baraz da küygenleni sanında edi. Kızını sırgası bla cıyrık ustukkusun kebinlep, karındaş kabırga salgandı. Erin da ol halda asıratdı.
Kelini Sufuynu ua otouunda auuur caralı bolup turganlay tabadı. Tuudukçugu Muhtarçıknı ua Fatimat, kesi koynuna kıshanlay, bir teren üyde bugup, alay kuthargandı ölümden.
Eri bla kızından sora da bek süygen anasından, karındaşlarından, kelinlerinden, tuuduklarından boşagandı ol kırılıuda. Fatimatdan başha ol kıyınlıklanı kötüralmay, teli bolup okuna keter edi. Alay, ol kesin kolga alıp, biteu küçün em amalın auuur caralı kelini Sufuy bla anı caşçıgı Muhtarnı canların sau kaldırırga buradı. Sufuynu kesi atası bla anası kesi üylerine eltip, kararga aythanda da, Fatimat kelinin alaga bermey, kesi karap turgandı. Sufuynu auzuna kaşık bla kapdırıp, har künden cara baylauların cuuup, alışındırıp, kesi taulu darmanla etip bakgandı. Kıyın zaman edi. Ol zamanda Malkarda ne bolnisa, ne ua apteka okuna işlemey edile. Fatimat Sufuynu canın saklarga ne küreşgen ese da kutharalmadı. Ol üç-tört aydan öledi.
Fatimat bla Muhtarçıknı alda andan da açı kıyınlık – köçgünçülüknü kara künü saklay edi. Ala köçürülgende biteu cuuk-ahlularından da ayırılıp, hazır etgen hapçukların da alalmay, atı aman bla aytılgan Togayga, ne üy, ne terek, ne suu bolmagan, kuu tüzge tüşedile. Anda da kimle esele da birle bla bir cer üyge tüşedile. Catarga cerleri cok, aşarga aşları cok. Kayda bolsa da bir kabın kabar zat tapsa, anı Muhtarçıkga kabdıra, anı canın saklaunu, kesini canından alga salgandı. Köp da turmay, bir-eki aydan, açlık bir candan, auruu, issi haua da başha canından alıp, öhtem Fatimatnı ol duniyaga aşıradıla. Muhtarçıknı ala bla bir cer üyde caşaganla Togayda sabiy üyge beredile. Sabiylege aşatırga ahırı da hudurluk bolmay kalganda, anda turganlanı Ücno-Kazahstanskaya oblastnı başha cerlerinde sabiy üylege çaçadıla. Taulu anna, ınna Fatimatnı kadarın suratladım men sizge. Kallay bir küçü bar edi bu taulu tişiriuda, allay bir kıyınlık körgende, uualmay, adamlık şartların tas etmey, adamlıknı bek baş ilişanı - ogurlukga kulluk etalgan!
Egeçleni kiçileri Sanityatnı men kisim bek usta tanıyma. Konşuda caşay edik. Arada eki-üç üy bar edi. Caşı Kaziy bla men a antlı teñle edik, bir birge terk-terk bara-kele tururga tüşüuçü edik. Saniyatnı Kaziyden sora da tört kızı bar edi. Sabiyleden sora da Saniyatnı koluna eri, kayın anası, kayın cigiti karagandıla. Alanı barına da aş-suu etgen, kiyimlerin cuugan, Saniyat bolgandı. Allay ogurlu, cuuaş tişiriu edi, bir zamanda da men anı ne sabiyine, ne bir başha adamga ullu söleşip eşitmegenme. Kargış ayta ua bilgen da ete bolmaz edi ol. Bu tişiriu har zatnı taza tutarga, ol ullu üyürnü em üynü har zatın cergesinde cetdirirge kalay da cetişaladı dep, seyirsiniuçü edile tiyrebiz. Bar edi ol üyürnü ariu da, zauuklu caşauları.
Alay ne medet, alanı ol mamır caşauların küysüz uruş buzadı. Birsi egeçleriça Saniyatda Ullu Ata curt uruşha eki karındaşın, Bilyal bla Mutaynı, aşıradı. 1942-çi cılda Sautu kırılganda anasın, karındaşın, eki kelinin, üç da karındaşından tuuganlanı (Bilyal bla Mutaynıkılanı) Nakinni murdarları kıradıla. Bılanı açıuları az bolgança, Saniyatnı bek ullu kıyınlıgı ua alda cetip kele tura edi.
1943-çü cılnı cayında Saniyatnı calgandau bla tutup, tutmakga cıyışdırıp, Sibirge aşıradıla. Anı ızından eri Muhammat da tutuladı, anı da GULAG-nı lagerinden birine aşıradıla. Alanı beş sabiyleri kesleri tögülgenley kaladıla.
1944-çü cılnı 8-çi martında, tañ ertten sabiyle elgenip uyanadıla. Assırı korkgandan karmaşarıp, aş-suu, hapçuk da alalmaydıla. Alanı bek tamataları Nacabatha ol zamanda 16 cıl tolgan edi, bek gitçelerine ua - 5. Sabiyleni eltgen eşelon Turkestanda tohtap, köçgünçü muhacirleni anda kotaradıla. Saniyatnı sabiylerin ne eterge bilmey turganlay, atalarını egeçi Halimat kesi bla birge eltedi, ata-anaları tutmakdan çıkgınçı, alaga ol köz-kulak bolgandı. Anı hayırından ala sabiy üyge tüşmegendile, çaçılmagandıla.
Saniyat okuy-caza bilmegenlikge, nögerlerinden halkıbıznı köçürgenlerin eşitgenden sora, künleri muthuz bolup, keçeleri içinden sıyıtha aylanñandı. Sabiylerine termile, kesini tutmakda bolganın okuna unuthandı.
Alay ete, keçe sayın köz caşları castıgın cibite, arada üç cıl ötgenden sora, 1947-çi cılda, Saniyatnı tersligi bolmay tutulganın tohtaşdırıp, üyüne erkin etedile. Nacabatnı anasına cazgan kagıtından, sabiyleri Turkestanda bolganların bilgenden sora, mıçımay colga atlanadı. Alma-Atada poezdden tüşüp, başha poezdge minerge kerek edi. Saniyatha bir aman adam tübep, munu hapçukların, ahçaçıgın da urlaydı. Carlı ana, sabiylerine termile, bir poezdden başhasına tagıla, amannı-kebinden cıyışadı. Sabiyleri caşagan üynü surap barganda, Saniyat assırı tozuragandan bla zıkkıl bolganından, kesi sabiyleri anaların tanımay kalgandıla. Bir üç-tört cıldana sabiyleni ataları Muhamat da üyüne erkin bolup kaythandı.
Saniyat Fatimatnı (egeçini) suray ketip, anı açı kadarın eşitgenden sora, Muhtarçıknı kaydagısın surap başlaydı. Turkestanña har andan-mından kelgen tauludan hapar soradı. Alay suray ketgende, 1953-çü cılnı allında Saniyatları caşagan cerge Çanalanı Mahmut keledi. Mahmut da sabiy üyde caşap, artda Çanalanı Husey bolgan cerge cıyışgan edi da. Andan biledile Muhtarnı kayda bolganın. Anı eşitgenley Saniyat can kirgen kibik boladı. Cüreginde tıñısızlıgı bolmagandı, Muhtarnı üyüne cıyışdırgınçı. Ol alanı bir üylüleriça boladı. Köçgünçülükden kaythandan sora da ol Saniyatnı üyürü bla caşaydı, anı üylendirgen da etedile. Ol busagatda da Hasanya da tolu üyür bolup caşaydı. Saniyatnı hayırından Temircanlaga da, halkıbızga da bir tolu üyür koşulgandı. Saniyat bolmasa Muhtarnı kayda kalganın bilgen bir Allah edi!
Bu üç ogurlu egeçni hayırından halkıbızga caragan beş-altı üyür saklanñandı. Ma ol edi bu üç kıyınlı, alay a kesi kıyınlıkların künde unutup, koünlarına karıusuzlanı kısıp, canların saklap, ogurlulay em adamlık şartların tas etmey kalgan egeçleni üsünden men bilgen hapar. Ma bu egeçlege uşaş halkıbızda köp tışirıu bolgandı. Kişi cerinde açdan, auruuladan, tabiygat kelişmegenliginden halkıbız kırıla turganda, allay tişirıula saklagandıla bizni. Ala kuru adamabıznı saklap koymay, bilim haznabıznı (adet-ız, til, din, tarıh-madaniyat) da saklap kaytargandıla tuugan curtha.
Bu men ullu hurmet bla cazgan egeçleni üsünden hapara alaga em ala kibikleni barına da ömürlük eskertme bolsun!
Biçilanı Husey
|
