.URUŞ DA ETGEN LAGERNİ KIYINLIGIN DA SINAGAN

Osmanlanı Hıysa

Mırzalanı Soltannı jaşı Mutalif 1913 jılda Ogarı Çegemde tuugandı. Uruşnu allında jıllada kolhozda koyçu edi. Otuz toguzunçu jıl a Bıllımga köçedi. Anda da köp turmaydı. Auazı ariu edi da, anı Nalçikge jır ansamblge çakıradıla. Şahar horda jırlap turgandı.

Uruş başlanır jıl yanvarda Yanikoyda Gelyastanlanı Üsüp-Hajini kızı Sofiya bla üyür kuraydı. Alay Mutalifni mamır jaşauu uzakga sozulmadı. Kazauat başlanngan ıyıkda anı askerge çakıradıla. Krasnodarda uruş etedi. Sermeşleni birinde ua kurşouga tüşüp, jesirge alınadı.

Künleni birinde andan kaçadı. Bara ketip, tengiz jagada atılıp turgan sauutlanı köredi. Uşkok, okla da alıp, arlakda elge kiredi. Anda ukrainlıla jaşay edile. Anda üç sabiyi bolgan bir tişirıunu üyünde tohtaydı.

Bir kün munu nemislile tutup ketedile. Anda komendaturaga eltedile. Tukumun sorganlarında, Mirzoladan deydi. Anı eşitgenley, jaşnı terk okuna jiberedile. Anda tatarlı Mirzoları köp edile. Mutalifni alanı haterinden jiberedile. Bolsada, birazdan, ekinçi kere da tutup, Avstriyaga aşıradşa. Anda Amişteten şaharda konslagerde turgandı. Lagerden eki kere kaçhandı. Bolsada itle bla izley ketip tabadıla da, kamiçile bla tüedile. Arkası jara bolup köp kıynalgan edi.

Agaç fabrikada işlegendi. Nemis tilge da üyrenngendi, şaharnı da igi bile edi. Bir jol, kıyın iş da etip, bek arıp turganlay, nadziratel jetip, işlemey nek olturup turasız dep Mutalifge, anı nögerlerine da tırman etedi. Tözümü kurup, Mırza ulu jundurugu bla betine urup, anı jıgadı, auuzun-burnun kan etedi. Endi soldatlanı çakırtıp öltürtedi dep, nögerleri korkadıla. Bir nemisli kelip, nadziratelge: «Nek öltürmeyse», - dep aytadı. Alay ol: «Men kesim köreme. Janlarından toüp turganlaga alay eterge kerek tüyül edi», - dep koyadı.

Anı nek sagındık? Kızıl asker Avstriyanı jerine kirip, jesirleni erkin etgende Mutalif aladan tilep, askerge koşuladı. Şaharnı igi bilgeni sebepli, kauum soldatha tamata bolup, bir jumuşha jibergenlerinde, jolda bara lagerni baş injenerine, ol nadziratelge em masterlerine tübep kaladı. Üçüsün da tohtatadı. Jolnu bir janına süeydi.

Master jaş adam edi. Lagerdegileni birine da hatası jetmegendi. Har biri bla da ariu söleşirge küreşgendi. Baş injener da tınç, adamga zaranı jetgendi dep Mutalif bilmey edi. Sora nadziratelnn katına keldi da: «Men seni urgan zamanda, kesingi tersligingi angılap, manga hata etdirtmegense. Sanga da tiymeybiz. Üçügüz da üylerigizge barıgız, mında biraz hal tınçaygınçı, tışına çıkmazga küreşigiz», - dep aşıradı.

Bir jol a bıla şaharnı burgomistrini üyüne baradıla. Anı ua jeti kızı bar edi. Ol a orus soldatladan korkup, tonguzları turgan orunda uru kazıp, kızların anda bukdurgandı. Başın kangala bla jabıp, tonguzla ua anı üsünde turgandıla. Soldatla üynü karmagan zamanda, ieleri bir birlerine söleşgende, Mutalif kızlanı kayda bolganın angılaydı. Nögerleri üy için tintip, mal orunlaga karaybız degende, jaş kızla bolgan jerge kesi barıp, mında adam jokdu dep koyadı. Soldatladan biri ua, arbazda üç ayaklı motosikl bar edi da, anı alıp tebireydi. Mutalif: «Sovet soldatnı betine uşagan zat tüyüldü ol», - dep, anı da jerine kaytartadı. Burgomistr alanı barın da körüp turadı. Soldatla ketip tebiregende ua: «Tambla kesing kel», - dep Mutalifge bildiredi.

Jaş ekinçi kün konakga baradı. Aş üyde stolnu üsü türlü-türlü aşarıkladan, içgileden tolup, burgomistr bla katını bir janında, birsi janında ua - biri birinden ariu jeti kız. Üynü tamatası Mutalifni allına kelip: «Nemis tilde: «Sen tilibizni bilgeningi angılaganbız. Tünene bizge ullu ahşılık etding. Kızlarımı namısların sakladıng. Anı sanga biz kalay kaytarırga da bilmeybiz. Ma, bu kızladan birin sayla, üyümü da al, mında jaşa. Süyseng a, Dunay suunu jagasında ullu mülküm bardı. Anı bereyim», - deydi.
Taulu jaş anga ıspas etip ızına kaytadı. Ekinçi Ukraina frontnu sanında uruş boşalgınçı turgandı. Kırk beşinçi jıl sentyabr ayda Mutalif kulluk etgen asker bölümnü Yaponiya bla uruş eterge kün çıgış janına jiberedile. Polşanı jerinde kele turganlay, suudan ötgen köpürnü atdıradıla da, askerle alayda biraz mıçıydıla. Andan sora bılanı arı da jibermeydile. Izlarına kaytadıla. Kırk altınçı jıl yanvarda jesirde bolgan soldatlanı Novosibirske jiberedile. Anda bılanı agaç kırgan jerge işge salır akıl etedile. Alay Mutalif unamaydı. Adamların izley Kırgızstannga ketedi. Jalanda 1947 jılda tabadı üydegisin. 1956-çı jılga deri Kırgızstannı Çuyskiy rayonunda jaşap turgandı.

Andan kaythandan sora ua Yanikoyda ornaladı. Tuf karerde işlegendi. Anda jıgılıp jan süegin sındırgandan sora ol işni koyadı. Artda kolhozda işge kiredi. Bir kere, agaçda tas bolgan egeçlerin izley barganlay, allına ayıu çıgıp kaladı. Başha amal bolmay, jagalaşırga tüşedi. Biraz bulgaşhandan sora, janıuar onglurak bolup, jaşnı kötürüp, töşden enişge atıp ketedi. Mutalifni kolu da sınadı, ayıu tırnakları bla salgan köp jaraları da bar edi. Bolnisada bir ay jatıp çıgadı, elinde jaşap turgandı.