Caraşdırganla: Süyünçlanı Hanafiy, Goçiyalanı Sofya., Söznü tüz cazar üçün, bizni tilde begib boşagan orfografiya coruklaga es bölürge kerekdi.
Sovet kral çaçılganlı, Ana tilden derslege az es bölünedi, ders kitabla da çıkmagannı ornundadıla. Anı üçün, Ana tilibizde cazılgannga karasang - har kim kölüne kelgença caza beredi. Cazma tilibiz bolmagança, bir türlü zamanlaga cetdik. Bılayda uuak-uuak orforgrafiya coruklanı sala barsam - Ana tilibizde halatsız cazarga izlegenlege hayırı bolur deb, umut eteme. Alay a...
ORFOGRAFİYa SÖZLÜK. 1980 cıl çıkgandı basmadan.
Bu sözlük tolusu bla skanirovat etilib, "Elbrusoidni" elektron kütüphanesine-bibliotekasına salınsa - em igisi ol bolluk edi. Elbrusoidçile bu işni etalmazlamı?
Ansı, men kesim kompüterge ura tebresem - bu iş uzakga sozullukdu, men kesim da, kitabnı tolusu bla tül, kuru kısha orfografiya coruklanı etallıkma alay.
Ete başlab, tohtab turama. Moskvada, Çerkesskde, Karaçaevskde Elbrusoidni kullukçuları manga bir cuuab berigiz: Orfografiya Sözlüknü Elbrusoidni elektron bibliotekasına tüşüralmazmısız? Kitab cok ese, anı Goçiyalanı Sofyanı kesinden alırga da bollukdu. Kaytarıb aythanım - bek kereklige sanayma bu Sözlüknü.
________________________________
"Belgilisiça, bügün biz ol begigen corukla bla hayırlanıb turabız. Bu zatlanı igi bilmegen neda unuthan adamla: «Hahay, bizni kitabla köb halatla bla çıgadıla, alfavitibiz kelişmeydi, tabsızdı, kıyauu köbdü», - deb, örge-engişge da urdurub, har kim kesi cazması bla caşab barabız. Ol bolumda caşarga mından arı bolmazlıgı hakdı. Munu üsü bla esge bir salayım, bir da kurusa da, erinmey, kolubuzda bolgan zat bla işleyik: «Karaçay-malkar tilni alfaviti bla orfografiyası» art kırk cıldan beri şkollada bardı, 10 ming tiraj bolub, Süyünç ulu bla men çıgargan edik «Orfografiya sözlük» degen kitabçıknı da..."
GOÇİYALANI Sofya,
filologiya ilmulanı kandidatı
AÇIKLANI TÜZ CAZIU
1
a) Söznü ahır bölümünde katı açık tauuşlanı (a, ı, o, u) biri bolsa, anga koşulgan affikslede da katı açıkla boladıla: tınç-lık, kitab-la-nı, iynar-la-rı-bız
b) Söznü ahır bölümünde cumuşak açık tauuşlanı (e, e, i, ö, ü) biri bolsa, anga koşulgan affikslede da cumuşak açıkla boladıla: tüyme-çik, tük-lü, uçrejdenie-de
Esgertiu.
-ça, -al degen affiksle bu corukga sıyınmaydıla: ögüz-ça, ket-almadı, kel-almadı
v) Söznü ahır bölümünde açık tauuş erinsizleni (a, ı, e, e, i) biri bolsa, anga koşulgan affikslede da aslamısına erinsiz açıkla boladıla: mal-çı-lık, koyan-çık, egeç-ibiz, asker-çi-le-ribiz
g) Söznü ahır bölümündegi açık tauuş erinlileni (o,u,ö,ü) biri bolsa, anga koşulgan affiksleni da aslamısına erinli açık tauuşla boladıla: köz-lük, koş-çu, zauuk-luk, kino-nu
Esgertiu:
Bu corukga sıyınmagan bir kauum affiks bardı. Alanı üslerinden arlakda bildirlikbiz.
2
Ö harif söznü kuru da birinçi bölümünde cazıladı: ögüz, közlük, kögürçün, ötürük
Esgertiu. Koş sözlede ö başha bölümlede da tübeydi.
Söz üçün: kökköz, karaköz, maymöz.
3
Karaçay-malkar sözlede eki açık tauuş birge tübemeydile: mıyık, kıyık, uuak, küyüz, kiyiz, seyir, keleyik, karauul, suuuk, tuuar, dauur, bauur, kauum, haua
4
A, e, e, o, u açıklanı allındı y (kısha i) kelse, ya, ye, yo, yu degen ekişer harifni ornuna, ya, e, ö, ü harifle cazıladıla:
ayak, koyan, cayak, cıyama, koyadı, kaya, süek, tüe, ie, süeme, küedi, ölka, boün, koün, çoün, koüguz, toü, oün...
5
Açık tauuş bla boşalgan sözge açık tauuş bla başlanngan affiks koşulsa, söznü ahırındagı açık cutulub kaladı: ekeulen, altaulan, ceteulen....
6
Açık tauuş bla boşalgan sözge açık tauuş bla başlanngan söz koşulub, koş söz kuralsa, birinçini ahırındagı açık cutulub kaladı:
eçkagaç (eçki + agaç), eçkemçek (eçki + emçek), karauuz (kara + auuz), töbedoynar (töbede + oynar), karayak (kara + ayak)...
7
Söznü allında e, ortasında bla ayagında e cazıladı: elek, egeç, erinçek.
Esgertiu. Poema, poeziya degença, başha tilleden kirgen sözlede e söznü ortasında da cazıladı
8
-ıu, -iu affiksle erinsiz açıklı bölümleden sora, -uu, -üu affiksle erinli açıklı bölümleden sora cazıladıla: cazıu, kızıu, keliu, biliu, boluu, buruu, külüu, bölüu...
Bir-bir sözle affiksle koşulub türlensele, ı, i, u açıkla n, r kısıklanı katında cutulub kaladıla. Allay sözle eşitilgenleriça cazıladıla:
karın - karnı, orun - ornu, boün - boynu, erin - erni, burun - burnu, ogarı - ogartın, koün - koynu, sarı - sargıldım...
.
KISIKLANI TÜZ CAZIU
10
B kısık söznü ahırında p kibik eşitilse da, türlenmey cazıladı:
kitab - kitabı, tob - tobu, sab - sabı, çöb - çöbü, tab - tabı.
11
Söznü ahırında k, k kısıklanı allında açık tauuş bolub, sora alaga açık tauuş bla başlanngan affiks koşulsa, eşitilgeniça, g, g cazarga kerekdi:
senek - senegi, cürek - cüregi, ak - agı, terek - teregi, kulak - kulagı, carık - carıgı.
Esgertiu. Hak - hakı bu dljorkga sıyınmaydı.
12
Birinçi söz k, k bla boşalıb, ekinçisi açık tauuş bla başlansa, g, g eşitilgenlikge, k, k cazıladı:
cürek auruu, eşek arba, korkak adam, konak üy. kak et, kak et.
13
Ç bla tauusulgan sözge ç bla başlanngan affiks koşulsa, birinçi ç-ni ornuna, eşitilgeniça, ş cazıladı:
egeç - egeşçik, cülgüç - cülgüşçük, agaç - agaşçık, purç - purşçuk, karılgaç - karılgaşçık
14
Ahırında ç bolgan sözge tilni uçu bla aytılgan kısıkladan (d, c, z, l, n,s, t, ş) başlannngan affiks koşulsa, affiksni allında ş eşitilgenlikge, ç dljazıladı:
kaç-da, agaç-dan, prinçde, çaç-lı, egeç-den, tınç-lık, kumaç-nı...
15
Birinçi söz ç-ge boşalıb, ekinçisi tilni uçu bla aytılgan kısıkladan başlansa, birinçi söznü ahırında ş eşitilgenlikge, ç cazıladı:
çaç tarak, aç cıl, aylanç col, agaç çelek, aç sabiy.
16
Tunakı kısıkladan sora (k, k, p, s, t, f,ç, ş) affikslede k, k eşitilgenlikge, g, g cazıladı:
tarak-ga, çak-gıç, çak-gan, tik-giç, tiş-ge, köget-ge, kes-gen, köç-gen, çelek-ge
17
N bla boşalgan sözge ng bla başlanngan affiks koşulsa, affiksni allında ng eşitilgenlikge, n cazarga kerekdi:
ton-nga, kelin-nge, calın-ngan, körün-ngen, kiyin-ngen.
18
M, n, ng kısıkla bla boşalgan sözge başlauçu boluşnu affiksi koşulsa, affiksni al tauuşu n-ça eşitilgenlikge, d cazarga kerekdi:
ton-dan, som-dan, tengim-den, kim-den, tang-dan, mın-dan, sen-den
19
Z bla boşalgan sözge tunakı kısık bla başlanngan affiks koşulsa, z-ni ornuna s eşitilgenlikge, z cazıladı:
buzsa, tuzsuz, sözsüz, kızçık,
süzse, kızsız, bazsın, kiyizsiz, ketmezse, tizsin.
20
Birinçi söz z bla boşalıb, ekinçisi tunakı kısık bla başlansa, birinçi söznü ahırında s eşitilgenlikge, z cazıladı:
kolhoz saban, kız söleşedi, tüz sız.
21
N bla boşalgan sözge m, b bla başlanngan affiks neda söz koşulsa, n m-ça eşitilgenlikge, n cazıladı:
bargan-ma, , erin-me, can-madı.
22
birinçi söz n bla boşalıb, ekinçisi b, p, m bla başlansa, birinçi söznü ahırında m eşitilgenlikge, n cazıladı:
satılgan mal, bişgen prinç, andan başha, onbeş
23
N bla boşalgan sözge l bla başlanngan affiks koşulsa, eki l eşitilgenlikge, nl cazıladı:
orun-la, kün-lük, salkın-lık, ton-lu, bargan-lay, can-lı
24
Etimleni ahırları kıshartılıb aytılganlıkga, tolu formaların cazarga kerekdi:
barırga (barıga), keledi (keled), caza edim (dljazaem), cazgan edim (cazganem), kelgen edik (kelgenek), barır edim (barırem), baradı (barad), baradıla (baralla)
25
Bu, ol degen körgüztüuçü almaşla boluşlada calgansala, birlik, köblük, sanda da tamırları türlenib aytıladıla, cazılganları da aytılganlarıçadı:
bu, munu, mınga, mında, mından, bıla, ol, anı, anga, anda, andan, ala
26
Men, sen degen betleuçü almaşlanı beriuçü boluşda birlik sanda ekişer formaları bardı. Ol formala aythan, cazgan zamanda da cürüydüle:
mennge, manga; sennge, sanga.
27
Söznü tamırında bir kısık tauuş ekilenib eşitilse, eşitilgeniça, eki tunakı neda eki zıngırdauuk cazarga kerekdi:
appa, guppur, duppur, duppuk, lıppır, bappu, issi, töppe, coppu, mukkur, gokka, gakkı, cıkkır, goppan, mazallı, alma, mammat, elli, mallık, annya
28
Söznü tamırında tunakı kısıkdan sora kelgen kısıknı zıngırdauuklugu bla tunakılıgı ajımlı ese, tunakı kısık cazıladı:
asker, eski, basta, ustaz, sohta, tohta, kaptal, şaptal
29
Söznü ahırındagı kısık bla anga koşulgan affiksni allındagı kısık birça bolsala, ekilenngen kısık cazıladı:
cıl-lık, mal-lık, tang-nga, adam-ma, tas-sa, bitim- mi?
Esgertiu. Birinçi betni birlik sanda ielik affiksi koşulgan sözle bir m bla cazıladıla:
atamı (tonu), anamı (egeçi).
30
Koş sözde birinçini ahırındagı bla ekinçini allındagı kısıkla birça bolsala, ekilenngen kısık cazıladı:
akkaş, kabbaş.
SÖZLENİ BİRGE, DEFİS BLA, NEDA BAŞHA CAZIU
Birge cazılgan sözle
31
Cerni, elni, şaharnı atı eki sözden kuralgan zamanda, birinçi söznü basımı tas bolub kala ese, allay atla, ullu harif bla başlanıb, birge cazıladıla:
Amanauuz, Kızılpokun, Baytalçabhan, Sarıtüz, Beştau, Taşköpür, Karakent, Teşiktaş, Biyçesın, Elkuş,Kartcurt, Eltarkaç, Kiçibalık
32
Eki sözden bir magananı tuthan söz kuralgan zamanda, birinçini basımı tas bolub kala ese, allay koş sözle birge cazıladıla:
öre baş - örebaş, ayrı kuyruk - ayrıkuyruk, ullu baş - ullubaş, taş kömür - taşkömür, kara kaş - karakaş, ak tuyak - aktuyak, sarı çaç - sarıçaç,
kancal baş - kancalbaş...
Esgertiu. Bıllay koş sözlege affiks koşulsa, birinçi söznü basımı ornuna kele ese, sözle başha cazıladıla:
öre başlı, kara kaşlı, tört müyüşlü, kızıl cauluklu.
33
Sanaulada onlukla bılay cazıladıla:
on, cıyırma, otuz, kırk, elli, altmış, cetmiş, seksen, toksan
34
Bıllay koş sözle birge cazıladıla:
bügün, busagat, bügeçe, birsükün, tambla, olsagat (osagat), dagıda, entda
35
Soruuçu, haparçı affiksle söznü ahırında tübegen zamanda, allındagı söz bla birge cazıladıla:
Hasanmı keldi? Hasan blamı keldi? Oldamı keldi? Seni blabız, anı bladı, anı üçündü
a
DEFİS BLA CAZILGAN SÖZLE
Defis bla cazıladıla:
36
Eki kere birça aytılgan sözden kuralgan koş sözle bla mejdometiele:
bara-bara, terk-terk, akırın-akırın, ashay-ashay, bir-bir, küle-küle, türlü-türlü, erkin-erkin, hoy-hoy, dıb-dıb, cılay-cılay
37
Maganalı sözge maganasız söz koşulub kuralgan koş sözle:
sabiy-mabiy, eçki-meçki, habur-çubur, dıkkı-mıkkı
38
Bir zatnı eniklegen magana bergen koş sözle:
kuş-muş, dıgar-dugur, tıkar-tukur, digil-migil
39
Allarında kıp-, sap-, kap-. keppe-. kıppa-. sappa- degença küçlendirgen kesekçikle kelgen sıfatla:
kıp-kızıl, sap-sarı, kap-kara, kep-kerti, köm-kök, boppa-boş, töp-tögerek, tüp-tüz, top-tolu, sıp-sıydam, keppe-kerti, kup-kuru, cap-caşil
Esgertiu: çımmak birge cazıladı
40
Maganaları bir-birine uşagan neda çüyre bolgan eki sözden kuralgan koş sözle:
az-az, az-azdan, aytır-aytmaz, amandan-igiden, bir-biri, bir-birine, bir-birinden, koy-eçki, kurt-kumursha. ou-şau
41
Sifra bla cazılgan sanauga affiks koşulsa, defis salınadı:
1-çi, 4-şer, 20-çı, 4-çü, 6-ga, 8-de, 9-dan, 1-er
42
Eki adam atdan cangı at kuralsa, defis salınadı:
Soltan-Hamit, Haci-Murat
43
Sözleni birinçi hariflerini atlarından kuralgan abbreviaturalaga boluş affiksle koşulsala, defis salınadı:
KPSS-ni, SSSR-ni, ABŞ-nı, BMO-da, TASS-dan
44
Eki, üç sözden kuralgan koş sözle (açıklauçu atla, cerleni, bitimleni atları, mejdometiele) defis salınıb cazıladıla:
Kabartı-Malkar, Karaçay-Çerkes, orus-karaçay-malkar sözlük, Beli-Ala-Kaya, Kızıl-Kol-Başı, ayrı-çöb-başı, it-til-çaprak, ha-ha-ha, kara-kara-kara, ba-ba-ba
BAŞHA CAZILGAN SÖZLE
45
Eki sözden kuralgan koş sözde birinçini basımı tas bolmay kala ese, allay sözle başha cazıladıla:
caz kiştik, baş kün, şorbat çıpçık, baraz kün, saban agaç, ıyıh kün. tereze cabıu, kanşau çaprak
46
Tamırları bir, affiksleri başha bolgan, neda affiks cangız birinde bolub, birsisinde bolmagan eki sözden kuralgan söztutuş başha cazıladı:
cıldan cılga, azdan az, igiden igi, birinden birine, elden elge...
47
Baylamla har zamanda başha cazıladıla:
biçenlikle emda sabanla,
biçenlikle bla sabanla,
adamla da, malla da,
ullula neda gitçele,
kün tiygendi, dagıda suuukdu,
kün tiygendi, alay a suuukdu,
mında kar dljauadı, anda ua kün tiyibdi
48
Poslelogla har zamanda başha cazıladıla:
ingirge deri, meni üçün, seni amaltın, atam bla, atam katış, kışdan sora, anı üsünden, meni çaklı
49
Kuralgan etimle başha cazıladıla:
cazgan edi, bargan edile, caşagan esele, sekirib mindi, caza tura edi
50
Cerleni, elleni atları eki sözden kuralgan zamanda, eki sözde da basım tas bolmay kala ese. allay sözleni ekisin da ullu harif bla başlab, başha cazarga kerekdi:
Ak Kala, Kızıl Kala, Ak KayaGoşayah Sırtı, Mingi TauTöben Teberdi, Pokun Sırtı...
51
Tengizleni, suulanı, kölleni, okeanlanı, oramlanı, rayonlanı, oblastlanı, kraylanı atları eki sözden kuralgan zamanda, eki sözde da basım tas bolmay kala ese, birinçi ullu, ekinçi gitçe harif bla başlanıb, başha cazıladıla:
Kara tengiz, Balık suu, Moskva oblast, Şoş okean, Karaçay rayon
52
ULLU HARİFLE
Ullu harif bla başlanıb, söz bu közüulede cazıladı:
a) cazıb tebregen zamanda birinçi söz.
b) toçkadan, soruu neda költürtüu belgiden sora birinçi söz.
v) eki toçkadan sora tuura söz başlana ese. Kart, algış ayaknı koluna alıb, başladı sözün: "İşge ürensin kolları, halk bla bolsun colları...".
Sitata bla başlanngan cerde eki toçkadan sora. Ol kitabnı açdı da okudu: "Puşkin Boldinoda köb nazmu cazgandı".
g) Ençi atla: adamlanı atları, tukumları - Koçharlanı Kasbot.
Canıuarlaga, mallaga atalgan atla - Boynak, Akkaş.
Suratlau literaturada geroylanı atları (başha cerde ala tukum atla boladıla) - Börü, Tülkü (basnyalada), d.a.k.
Geografiya, astronomiya atla (kralla, materikle, taula, şaharla, elle, planetala, culduzla, d.a.k.) - Sovet Soüz, Evropa, Kavkaz, Cer, Ay, Mars, Çolpan, İlker, Cetegeyli, Temirkazak, Boünshala.
SSSR-de sıylab atalgan atla - Sovet Soüznu Cigiti, Sosialist Urunuunu Cigiti.
Revolüsion bayramla bla unutulmazlık künleni atları: Birinçi may, 1 May, Toguzunçu yanvar, 9 Yanvar, Cangı cıl.
Belgili istoriya işleni atları - Ullu Oktyabr sosialist revolüsiya, Parij kommuna.
Gazetleni, jurnallanı, kitablanı, çıgarmalanı, zavodlanı, fabrikleni, sovhozlanı, kolhozlanı, kemeleni, d.a.k. atları (kavıçkalaga salınıb) - "Pravda", "Ogonek", "Kommunizmge col", "Oktyabr", "8 Mart".
Partiya, pravitelstvo, profsoüz organizasiyalanı baş organlarını atları (partiya gitçe harif bla başlanıb cazıladı):
Sovet Soüznu Kommunist partiyası, Kommunist partiyanı Ara Komiteti, SSSR-ni Baş Soveti.
Sovet uçrejdenieleni, ullu şkollanı, promışlennost emda satıu etgen, d.a.k. organizasiyalanı atlarını birinçi sözleri: Halk deputatlanı Soveti, Kabartı-Malkar kral universitet
Ordenleni, medallanı atları bılay cazıladıla: Leninni ordeni, Kızıl bayraknı ordeni, Ata curt kazauatnı 1-çi daracalı ordeni, "Altın culduz" medal.
Harifleden kuralgan abbreviaturala, kıshartılgan koş sözle, kıshartılgan cazıula
r
53
Uçrejdenie bla organizasiyalanı atların belgilegen kıshartılgan koş sözle, ullu harif bla başlanıb, birge cazıladıla. Söz üçün: Mossovet.
54
Harifleni atları bla okulgan abbreviaturala ullu harifle bla cazıladıla: SSSR, KPSS, VLKSM, TASS, VSSPS, ABŞ, ÜNESKO...
55
Kıshartılgan sözleden kuralgan koş sözle birge cazıladıla: obkom, raykom, mestkom, pedinstitut, profsoüz, komsomol.
56
Kıshartılgan cazıula (alanı har zamanda tolu okurga kerekdi) bılay cazıladıla:
c. - cıl
t. - tom
g - gramm
kg - kilogramm
m - metr
m2 - kvadrat metr
km - kilometr
akad. - akademik
d.a.k. - dagıda anı kibik
dos. - dosent
prof.- professor
.
BAŞHA TİLDEN KİRGEN SÖZLE
57
Başha tilden kirib, fonetika kuramları türlenngen sözleni eşitilgenleriça cazarga kerekdi:
gardoş, gazet, maşok, şkol, sutka, türme, minut, kapek
58
Orus tilden neda anı boluşlugu bla başha tilleden kirgen sözle, fonetika kuramalrın türlendirmey kalgan esele, orus tildeça cazılırga kerekdile:
marksizm-leninizm
diktatura
poçta
apteka
kooperativ
59
Orus tilde -nıy (-aya, -ee, -skiy, -içeskiy) degença suffiksleri, ahırları bolgan sıfatla bla kuralgan söztutuşla karaçay tilde bılay cazıladıla:
Sovet Soüz, avtonom oblast, partiya organizasiya, Kommunist partiya
60
Ahırında -sk, -ng, -ik, -kt degença eki kısıgı bolgan bir kauum orus söz baş boluşda birlik sanda türlenmey cazıladı, affiks koşulsa ua, affiksni allında a neda e eşitilinedi emda cazıladı:
Smolens - Smolenskede
Kursk - Kurskede
Podolsk - Podolskede
otpusk - otpuskaga
produkt - produktala
tank - tankaga
61
Orus tilden kirgen sözleni ortasında cumuşak katı belgile cürügen cerlerinde har zamanda saklanadıla, söznü ahırında ua (cumuşak belgi) cangız baş boluşda cazıladı:
bolnisa
predsedatel - predsedatelni
sekretar - sekretarnı
Stavropol - Stavropolda
Oktyabr - Oktyabrdan
Sezd
podezd
Esgertiu. Tol degença söznü tol degen sözden ayırır üçün, birsi boluşlada da cumuşak belgisi bla cazarga kerekdi: tol, tolnu.
.
KÖÇÜRÜUNÜ CORUKLARI
62
Tizginden tizginnge söz bölümlege üleşinngeniça köçürüledi:
ço-mart
kö-gür-çün
si-birtt-gi
su-uuk.
da-uur
kı-yın
63
Abbreviaturala bla kıshartılgan cazıulanı (SSSR, KPSS, d.a.k.) bölüb köçürürge caramaydı.
64
Kıshartılgan ölçe bla belgileni allındagı sifrleden ayırıb köçürürge caramaydı:
1917 c.
33 km
16 m2
10 kg
65
Tireden başha tıygıç belgileni cangı tizginnge köçürürge bolmaydı.
66
Tizginni ahırında skobkalanı neda kavıçkalanı açıb koyarga caramaydı.
http://www.elbrusoid.org/forum/forum5/topic23579/
LAYPANLANI BİLAL
|
