ŞIYIHLA OBASI

Karakum, Arakum, Kızılkum... Kazah avlaklarında allay cer atla köpdüle. Bizde Miñi Tav, Dıhtav, Kaşhatav degença.

Alaydı. Har millet cer atlarında kesi cerlerini baş ençiliklerin körgüztedi. Mında-tav, anda-kum. Kumbel. Bu da bir elni atıdı. El desem da, toğuzmu, onmu üyçük. Üy degenligime da, balçık tuğulladan kalanñan gıtıçıkla! Etekleri közkörmezge taşayğan kum avlaknı ortasında. Biri anda, biri - mında muğurayıp. Tögeregi va, aythanımça, kızıv üzmez. İssi kum. Tolkun-tolkun, tolan-tolan bolub kuturğan teñizni biyik tolkunların, ala calkaların oğursuz kobarğan uvuahtıda kim ese da, duva okup, tohtatıp, sın katdırıp koyğan kibik.

Alay aythanlığıma, tabiyğat kesini soluvun bir takıykağa okuna tohtatmaydı. Kündüz anı havası, ol comakdağı sarıvekni tamağından çıkğan otha uşap, issi boladı. Keçe ua, Miñi tavnu buğoylarından kelgen havaça, suvuk. Birde töbenñi, birde ayaz. Bir kün - cel, ekinçi kün - boran. Tolkunla da aña köre. Bir avukda, calkaların sıydam sılap, cuvaş bolup, şoş catarla. Bir çakda ua, kuturğan arslanla kibik, calkaların oğursuz kayırıp kobarla. Arı çulğanıp, beri bulğanıp, can-canların talap başlarla.

Aytıuvğa köre, burun zamanlada bılayı kuvatlı, bereketli cer bolğandı. Atı da Kumbel tüyül, Köksay dep. Bay kışlıkları, keñ caylıkları. Koy-eçki, tuvarcılkı degeniñ - sıyınıp bolmağanlay.

Artdan-artha ua, caylıklanı, kışlıklanı issi celle küydürüp, malnı-mülknü, bitimleni buz boranla sibirip, cok etip, Köksaynı da Kumbelge aylandırıp koyğandıla. Kumbelden sora da bolğandıla şaytan karğağan cerle. Öz halkıbıznı, ata-babalarıbıznı cerlerini kıyın kadarların esiñe keltir da, sağış et.

Karamıyık ibilisni kara küçü ceribizde kara saban sürgenin, tavlulanı, tavlarından ayırıp, Sarı kumğa, Kara kumğa - kuyğanın. Ol zamanda Kumbel da ülüşsüz kalmağandı. Kollarında orak, çağa tutallıklanı bilek küçlerin cegerça cerlege eltgendile. Kumbelge ua baş iyeleri uruşda coyulğan köp sabiyli katınlanı bla kartlık tügendirgen karıvsuzlanı tökgendile. Karıuların, saulukların kııral işlerinde tozurathan taza adamlanı, bağuşha teñ etip, tışına tögüp.

Mustafalanı Caraş ulu Muhammat uruşha deri kolhoz başçısı bolup turğandı. Cürüy, tiley ketip, küçden aldırğan edi kesin askerge. Malkar halknı onbeş miñ ulanından biri bolup. Tuvğan cerine atılğan oknu allına köküregin salırğa kesin borçlu etip. Büğün a savluğundan-şavluğundan da hapar cok. Üy biyçesi Haniy bla biri birinden gitçe tört sabiyi va Kumbelde.

Kabırğaları carılıp, cepilerinden ayaz üfğüre turğan takır gıtıçıknı karañı müyüşü. Muhammatnı kök çepkeni üy tübünde. Anı bir etegi töşegi, birsi kanatı cuvurğanı bolup, Azinatçık catadı. Inıçhay, cilyamsıray, sınsıy... Karıvsuz. Oñsuz. Haniy a olturadı. Üy tübünde. İñirlikde Azinatçıknı kuru öşünleri bla aldap tınçaythanlı, cerinden tepmegendi. Olturadı, kayğısı mıyısın kuruta, cilyamukları cayakların küydüre. Bir kolu bla Şamsanı, Huseyni, Aminatnı tok betçiklerin keziv-keziv sakçık sılay. Alanı uyatıp koyarma dep korkğandan, barmakları uvak-uvak kaltıraydıla.

Sabiyçikleri, tatlı cukuğa bölenip, mamır tüşlerinde carık ışara cathanlarına Haniy işeksiz iynanıpdı. Ol Şamsanı uvurtçuklarında süydümlü batıvçukların, Huseyni betçigin kızarthan savluklu ariv iñilikni, Aminatçıknı uzun kara kirpiklerin körüp oğuna turadı. O, Allah! O, kadar! Haniy, sabiyçiklerini iñilik kızarthan tok betçiklerin sılay, ala körüp ışarğan ariv tüşlege kuvana olturadı. Ay anasını va! Kalay ırazı edi meni canım alay aytırğa! Ne medet! Ne medet! Haniyni allındağıla anı sabiyleri tüyül, alanı kiyimçikleridile! Har biri tapçık büklenip, üy tübünde tizgin salınıp. Şamsa, Husey, Aminat. Kabırçıkları da tamam alay tüşgendile.

Ma alay olturadı nasıpsız Haniy. Kaltıravuk kolu bla sabiylerini boş kalğan kiyimçiklerin sılay. Cüregi, tohtarğa cetişip, karıvsuz kaltıray. Tav elinde cañı üyü, keñ arbazı va köz allında. Arbazda va buzovçukla, kozuçukla, sabiyçikle.

Barısı da katış bolup, oynaklay. Makıra, sekire, küle. Tiyreni davurğa aldırıp. Biri kaça, biri kuva... Ma alay ketdile Caraş ulu Muhammatnı üç da sabiyi carlı Haniyni köz tuvrasından. Kum tübüne cutuldula. Suv tamıçıla kibik kurudula. Cok boldula.

...Sabiy cilyağanña uşap, bir tavuş çalındı Haniyni kulağına. Biyağında közüne körünñen suratlağa can kirip, alanı tavuşlarımı eşitildile dep keldi buşuvlu ananı akılına! Aldanñanın añılap, seskenip, başın kötürdü Haniy, canı ketip, Azinatçık catıp turğan karañı müyüşge buruldu. Soluvun tıyıp tıñıladı. Ulakla makırğanñamı, tayla kişnegenñemi uşap, dağıda bir kucur tavuşla eşitildile. Alay, Azinatçık şoş cathanın kördü da, Haniy ol tavuşladan alay bek korkmadı. Karıvsuz kolun Huseyni kiyimçiklerine uzathan çağında va tamam kızçığı catıp turğan tabadan, şaytan külküsümü, ibilis kuvançımı boldu, bir erişi, bir açı avazla keldile. Haniyni ahı ketdi. Kuruşhan tobukların küçden tüzetip, alanı açığanlarına da esin burmağanlay, Haniy örge hını kötürüldü. Olsağatdan duniya kappa-karañı boldu da kaldı...

Üzeyir efendi, sıylı Allahnı har tañına namazlık üsünde coluğa kelgen oğurlu kart, din kulluğun Kumbelde da koymağandı. Karının toydururğa aş-azık uğay eseñ, avuzuñu kurğaksığanın keterirge suv urtlam oguna kıt bolğan cerde ol, abidezin kum bla alıp, alay çögedi namazlıkğa. Bu col da buzmağandı adetin. Tañ ata çıkdı arbazğa. Sora abidez alıvçu cerine bardı. Haniy caşağan gıtını art kabırğası Üzeyir efendi abidez alıvçu cerge burulupdu. Anı sebepli kabırğanı tüp alasında alğın körünmevçü karañı tamğağa Üzeyir efendi arbazğa çıkğanlay okuna kez cetdirgendi. Alay aña bir ullu mağana bermey koydu. Mağana bermese da, abidezin ala, alayçıknı köz tuvrasında tuthanlay turdu.

- Kara ol seyirge! Alayda bir zat kımılday uşaydı! Gılıv çıçhanmı? Ağazmı? Oğese...

Abidez ala turğanın da unutup, uvuçun kumdan tolturğanlay, muthuz karamın alayğa tüyrep, sın kathanlay igi kesek turdu Üzeyir efendi. Birazdan a kabırğa teşiginden art canı bla çığıp kelgen, sülesinni kuyruğun, ızı bla anı kesin da kördü! Olsağat kartnı için ot aldı. Sekirip örge turdu ol. Beli çançhanın da unutup, hahay etdi. Tiyreni hahay-tuhayğa aldıra, canında kumğa çançılıp turğan mujurasın sermep, mıllığın arı taba atdı.

Andan-mından adamla çıkdıla. Kimi aksak, kimi çolak, cüreksizle, ciliksizle. Kimi abına, kimi sürüşe, Üzeyir efendini ızından çapdıla. Sabiyçikni birde sırtına ata, birde cerge süyrey kaçıp barğan sülesinni ala da kördüle. Erttenlik şoşluğun kıçırık-hahay, cilyav-sıyıt tavuşla buzdula. Arbazlada cığılıp, elden çıkğanlay avup, arlaklada abınıp kalğanla boldula. İnçikleri tuthanla va sülesinni ızından kuvuldula. O, hahay! O, cilyav! O, sıyıt! İbilisle toyu! Şaytanla kuvançı! Küysüzlük bayramı!..

Karıvsuzla, kimi süyrelip, kimi sürkelip, Haniyge kelirge küreşgendile. Alğa Asiyat kirdi üyge. Esi avup, üy tübünde sal bolup turğan Haniyni tögeregine birsi tişirıvla da cıyıldıla. Nasıpsıznı betin sılarğa suv oguna tabılmadı. Kesini cilyamukları cibitgen cavluk kanatı bla sıladı Asiyat anı kansız betin. Soluvun aylandırdı Haniy. Kirpiklerin kötürdü. Cilyamuk mıstısı kaytardı carlı Haniyni bu karğışlık duniyasına.

Cahanim duniyanı carığına kaythandan ese, ahırat karañısında kalsa, köp igi bolluğun kansız cüregi bla teren sezip ahtındı nasıpsız...

Sülesinni kuvup ketgenle da kaytıp keldile. Bir biri ızından mudah tizilip, inçikge deri issi kumğa batıla, avur-avur atlay. Betlerinde mudahlık da kara, avur. Başlarında sağışları da kara, avur. Allarında va - Üzeyir efendi. Eki bilegin kağanak ölükge sal bashıç etip. Ma alay kirdi buşuvlu cıyın nasıpsız Haniyni kuruğan arbazına. Buşuvlu cıyınña açı sıyıt bla tübedi nasıbı kuruğan, kara kadar karğağan Haniy! Alay ahır culduzçuğu da küyüp, öçülüp, tünenegi muthuz duniyası büğün kappa-karañı bolup kalğanın alıka durus bilmeydi ol. Kaynap, caşnap öse kelgen terek bahçası kurup, küyüp, kesi va anı ortasında cañız turuk bolup süelgenin alıka añılayalmaydı.

Haniyni tögereginde güren bolup olturğan tişirıvla örge turdula. Koltuklarına cabışıp, Haniyni da ayağı üsüne süedile. Arlak-berlak sürüşüp, Üzeyir efendige col berdile. Üyge kirdi efendi. Buşuvlu cüğün, Muhammatnı çepkenin alıp, aña çulğap, üy tübüne saldı. Saldı da, kuruşhan belin tüzetirden alğa, kağanak ölüknü betçigin atasını çepken etegibla capdı. Andan sora va, adamlağa birkavum söz aytır muratda, ala taba buruldu. Buruldu, alay alağa közlerin kötürüp okuna karayalmadı. Soluvu tıyılıp, tili tutulup kaldı.

Köp türlü buşuvlada camağatha köl etdire, es tapdıra kelgen karıvlu cürekli tavlu kişini bu col sınıp, uvalıp kalğanın körgenle aña ayıp salmadıla. Kesleri andan da osal halğa cetişip turğanlağa Üzeyir efendini amalsızlığın añılağan kıyın bolmadı. Teren, avur-avur ahtındıla ala. Sıtıldıla, ezildile. Er kişi matallı, cürek küçü, akıl karıvu da bolğan, kallay bolumlada da eter işin, aytır sözün, durus bilivçü Asiyat al botasın teşdi da, sanları suvuğan kağanaknı aña çörgedi. Anı üsüne va Muhammatnı çepkenin çulğadı, sora, ajımlı ölükçüknü köküregine kısıp, bosağadan çıkdı. Birsile da, Üzeyir efendini alğa ötdürüp, anı ızından tizildile.

«Kel, Mamma, sav kel! Arbazıñ - kuvanç, üyürüñ - tolu! Cuvuk bol! Kuçakla sabiyleriñi! Uyalmay kuçakla! Tansığıñı al!» - Bu sözleni eşitgenley, adamla, artha birça burulup, Haniyni körüp, cerlerinde sın katıp kaldıla. Haniy a, ol nasıpsız! Eki kolun alğa atıp, közlerin kökge araltıp, arbazda arı-beri çabadı, sabiylerin çakıradı: «Şamsa! Husey! Aminat! Atağız kelgendi! Çabığız allına! Kuçaklağız atağıznı! Kuvanığız! İynaklağız! Şamsa! Sen Bişatha çap! Husey, bar, İşayğa bildir! Aminat! Sen a Bukayğa çap! Çabığız, barığız! Süyünçülük aytığız!».

Haniy, sabiylerine alay buyurup, kimni eseda allına barğança, arlak atlap tohtadı. Tohtadı da, eri Muhammat alayda süelip turğan kibik: «Mamma... Tohta-tohta... Mıyıklarıñ cülünüp körgenme tüşümde. Kesimi va - tişlerim tüşüp... Nege körünñen bolur edi allay tüş?» - degenni aytdı. Tişirıvladan ekisi artha kaytdıla. Haniyni katına keldile. Alanı körgenley, Haniy da akılına kaytışhança boldu. Çalğı kesgen mant başına uşadı da kaldı. Ala bla birge, issi kumnu suvnuça çaçdıra, buşuvlu cıyınnı ızından, mıkkıl sanların avur süyrey ketdi...

Sabı sınñan eski juğar Şamsanı kabırına tayanñanlay turadı. Uzak barmay kerek bolup kallığın bilgença. Sabiy caşçıkla, atalarını avur cüklerin boyunlarına zamansız alıp, kabır kazdıla. Kabır kaña orununa salırça va ne taş, ne ağaç tabılmadı.

Tört kabır. Zamansız küygen tört culduz. Zorluknu kara celi oğursuz üfğürüp öçültgen tört çırak. Ariv öse kelgenley, eliya urup, kara kesev etgen tört caş terek kum töbeçik. Törtüsüne da sın taş bolup süelgen nasıpsız Hanny. O Muhammat! Muhammat! Uzakdamısa sen, keñdemise! Savmusa sen, oğese cenda şav bolupmu kalğansa? Canıñ sav ese, bu uvahtıda seni da cüregiñ çança bolur. Ölgen eseñ a, canıñ uçup cetgen bolur bılayğa. Cilay-sıtıla. Küe-bişe. Kara kesev bola.

Huseyni kabırını katına bardı Haniy. Alayda tobuklandı. Oñ kol ayazı bla kabırnı sırtın sılay, örge karadı da: «Mamma! Köremise, kalay ullu kişi bolğandı caşıñ! Otunña barsañ, çalğığa çıksañ da, bileklik eterikdi! – degenni aytıp kuvandı. Sora, cürüşün tüz tepsevge uşatıp, Şamsanı kabırına köçdü:-Abadan kızıñı va tanıyalmaymı turasa, Mamma? Karaçı, kayın terekçik kibik! Kolçukları va ne türlü cumuşha da bir ariv caraşadıla. Karap-karağınçı, aşıñı-suvñu, hazır etip, allıña sallıkdı!» - Haniy üçünçü kabırnı katına sürkeldi: «Aminat a, tüz burunuñdan tüşgen kibikdi. Kesiñe uşaydı! Juvaşçık. Şoşçuk. Işara-ışara...» Bılayda sözün böldü Haniy. Başın enişge boşladı. Cerge tobuklanñanlay, eki kolu bla kabırğa tayanıp biraz olturdu. Sora başın suhu kötürdü. Oñ kolu bla cañı kabırçıknı körgüztdü: «Aña va bir karaçı, Mamma! Gitçe kızçığıñı va tanımaysa, sen ketgenden sora tuvğandı ol. Atçığı da Azinatdı. Egeçiñ atağandı Bişaka... Alçı koyunuña! Ata cılıvnu tatıvun ol da bir sezsin!» Haniy bu zatlanı ete turup, alaydağıla katışmadıla. Karap turdula. Tıñılap. Kimi ahtına, kimi sıtıla. İş ne bla boşallığın Allahnı onovuna berip. O Muhammat! Muhammat! Canıñ içiñde ese, anı artha salmay kire bolursa sermeşlege. Cerimi-curtumu, üyümü-üyürümü koruvlayma dep. Ceriñ-curtuñ a tonalıp. Üyüña tüp bolup. Üyürüñ a kırılıp. Coyulğan eseñ a?.. Ne üçün berdiñ oğurlu canıñı? Ne üçün? Şo ne üçün?!

Haniy, hını teberip, eki kolun kabırdan ayırdı. Anı bla teñ tobukların da tüzetdi. Örge süeldi. Kimni ese da coklağança, arı burula, beri atlay, cıyılğanlanı araların közleri bla tintip çıkdı. Sora karamın biyik tolkunlu kum teñizni uzağına burdu, oñ kolun arı taba uzatdı: «Şamsa, Husey! Köremisiz, atağız ketip baradı! Azinatçıknı da koyununa alıp! Tebiregiz! Cetigiz ızından! Aminat! Tutdurçu beri kokaçığıñı! Haydağız! Turmağız! Tebiregiz! Atağıznı ceteyik. Ceribizge! Elibizge! Üyübüzge!» - Bılay kıçıra, Haniy eski cuğarnı sermep aldı. Anı da ızından süyregenley, mıllığın kum teñizge atdı. Adamla eslerin cıyğınçı, ol kum teñizni birinçi tolkununda cutuldu, bir kesekden a ekinçi tolkunnu arka cütüsünde köründü.

Söz aythan bolmadı. Alğa Asiyat, ızı bla bir bilegin uruşda koyup kelgen Ahmat Haniyni ızından çapdıla. Birsile da alanı ızlarından kuyuldula. Üzeyir efendi, eki bilegin kerip, alların tıyarğa küreşdi: «Siz bılay mıçığız, Asiyat bla Ahmat kaytarlıkdıla Haniyni», - dep söleşdi. Alay adamla, kartnı eki canı bla ötüp, avuzlarından söz çığarmağanlay, ketip kaldıla.

Har avuz sözü at bağasında cürügen, kuvançda-buşuvda da camağatnı allında bola kelgen Üzeyir efendi aythanı adamlağa cetmey kalğanın bu col birinçi kere sınadı. Bolsada zorluk uzğası uvathan, terslik otu küydürgen kara kayğıdan başları tentek bola turğan adamlağa ol ne azda günyah salmadı. Alay tünene sanda-canda akılda-niyetde da bir türlü bir kemlikleri bolmağan insanla büğün koy sürüvge teñ bolup kalğanları cüregin avrutdu. Açı sınsıtdı. Kölsüzlük etgeni üçün, kesine tırman colukdurdu ol. Köp cıllanı nögerlik etip kelgen mujurası kolunda bolmağanına carsıdı, bir butun süyrey, ol da uzayıp barğan adamlanı ızlarından kuvuldu.

Üzeyir efendi kabırlada kesi cañız kalğanın eslep, Ahmat anı allına kele bolğandı. Üzmez töbeni, biri arğı, biri bergi kabırğasından örlep, Üzeyir efendi bla Ahmat anı arka sırtlığında colukdula. «Sülesenni urama dep athanıñlay alayda koyup ketgense», - degenni aytıp, Ahmat Üzeyir efendini mujurasın koluna berdi.

- Ay sav kalğın! Avurluğumu bir cartısın mıña cüklep cürüvçüme, - dep aldı Üzeyir efendi mujurasın. Sora, tohtap, Ahmatnı sarğalğan betine türslep karadı: «Ollahiy-lyazim, Ahmat, büğünñü künübüz a, mujuranı uğay eseñ, kesibiz adamla bolğanıbıznı okuna unutdurğandı», dep koşdu.

Adamla, igi da uzayıp, kum teñizni tolkun sırtlığında köründüle.

- Alanı alların tıyıp, artha burup küreşgenden hayır cokdu, - dedi Ahmat, Üzeyir efendini aşıkğanın körüp, sağışın añılap.

- Kim biledi, alay okuna bolur. Allah, canı avrup, bir el, bir curt bolğan cerge colukdurur ese va, - dep koşdu Üzeyir efendi.

Kumbel artda kaldı. Alda va - teñiz. Kurğak teñiz. Kuv teñiz, Biyik tolkunlu kaynar teñiz. Oğursuz teñiz. Bir tolkunu çöge, şoşaya başlağanlay, anı eteginden ekinçisi, boz calkasın oğursuz kayırıp, andan da biyikge kötürüle. Barğanlağa çırmav salırğa kast etgen kibik. Adamla va baradıla. İssi kumnu kaynar suvnuça cırıp. Atlağanları sayın, inçiklerin küydüre. Birde biyik tolkunnu sırtlığında körüne, birde eki tolkun arasına kömüle.

Alda ne zat saklağanın bilmeydile ala. Kayrı barğanları, kalayda tohtarıkları da belgisiz. Ne izlep baradıla ala? Kallay küç eltedi alanı? Colğa çıkğanlarını sıltavu va ne zat boldu? Barğanlanı arasında bu soruvlağa, kesi da añılap, tıñılağannı da tüşündürüp, cuvap berallık cok. Bolsada baradıla. Tünene Haniyni akıldan şaşhanın körüp carsığanla büğün kesleri da ol çekge cetişgendile.

Ayak tüplerinde issi kül. Başlarında kızıv kün. Köknü bla cerni arası va - cahanim otu. «Umut bek artda öledi», - devçüdüle. Bu adamla umutsuz bılay muştuhul baralırmı edile? Ayakların alalırmı edile ala? Alğa atlayalırmı edile? Adamla va baradıla. Başlarında kara kazanla kaynay. Öpkelerin üzmez katış issi hava toltura. Kün tayakla etlerine bizle bolup çançıla. Birlerini erinleri köbüp, carılp, birsileni cayakları hıppil bolup. Soluvları tıyıla. Cürekleri tohtay, akıldan şaşa. O, kök da, cer da karıvsuzğa kajav turğan oğursuz duniya!

Kabır kazğan caşçıkladan biri cığıldı. Anası, kıçırık etip, üsüne kaplandı. Üzeyir efendi, mujurasına avur tayana, Ahmat bla alayğa tabıldıla. Birsile da alayda güren tohtadıla. Avanalağa uşap, kimi arı, kimi beri tentirey. Caşçıknı avuzundan bla burunundan kelgen kançığı üzmezde küygen kuymak bolup köründü. Anası va caşçıknı cayağından uppa etdi, sekirip örge turdu da, hars urup, avuzun kobuz etip, ayak büğüp başladı. Buşuvlu toyğa Haniy da koşuldu. Eski cuğarnı da koyununa kıshanlay. Anda-mında hars ururğa eniklegenle da boldula. Üzeyir efendi, Haniyni katına barıp, anı kolundan cuğarnı alır umut etdi. Alay Haniy cuğarnı bermedi, koyununa bütün katı kısdı, Üzeyir efendige oğursuz karadı. Sora artha suhu buruldu da, colğa muştuhul atlandı. Ölgen caşnı anası da, birsile da anı ızından tizildile. Üzeyir efendige va, alğa ötüp, ibilis karğışı cetgen tentek cıyınña col başçı bolurğa tüşdü. Avazın eşitgenley, şoş bolup kalıvçu, aythan vuazına soluvun tıyıp tıñılavçu tav camağatın tansıklap, küsep da esgerdi efendi. Camağat a cok. Kök da cok, cer da cok. Caşav da cok. Zaman da cok. Calanda ma bu bara turğan adamla. Adamla tüyül - avanala. Sora ibilis, kaydan ese da karap, bu miskinlege karğışlanı küysüzden küysüzün kuraşdırıp ayta turğanña uşaydı hal. Har karğışın kim ese da olsağatdan kabıl ete barğan kibik...

«Tavla! Tavla!» - degen kıçırık köpden beri biylik etip kelgen sañırav şoşluknu, çuvak künde eliya atılğanlay, buzdu. Ol, avur cukuda basdırıklanıp, közlerin, eslerin da issi, avur, muthuzluk tunçukdurup kelgenleni üslerine suvuk suv kuyğança elgendirdi.

«Tavla! Tavla!» - degen sözle bazık, iniçke, açık, tunuk avazlada havağa uğay, kıyırı-çegi bolmağan issilikge uçdula. Közlerin açalmay, tavlanı körürge termilip kalğanla köp boldula, Söz aytırğa soluvları cetmegenley, «Tavla!» degen kuvançlı kıçırıknı içlerinde öltürgenle da az tüyül.

Alda va, kertisi bla da, - tavla. Töppeleri kökge cete. Ak töppele. Köksül etekle. Naratla, çınarla. Şuvuldağan tavuş. Oğese... O, Allah! Bashan suvnu tavuşu! Malkar Çeregi! Çegem çuçhurlanı salkın soluvu! «Tavla taba! Tavla taba!» - dep urdula cürekle.

Tavla içinde suv bolmay amalı cokdu degen oyum alıka sağış etalğanlanı sanlarına tirilik keltirdi. Közle, betle az-maz carıdıla. Kum calan inçikleni alay bek küydürmegença köründü. Kün tayakla da alay bek açıtmağança boldu.

- Tavla kara bet alğançamı körünedile?- dedi Ahmat.

- Kesleri da... Etekleri sozula... Töppeleri biyikden-biyikge kete, - dedi Üzeyir efendi da.

- Alan... Teyri... Karayma da... Tav töppelege bir karaçı. Tavla alay bolup körmegenme men... - Hav... Kalay ese da... Etekleri - cerlerinde, töppeleri va... Beri, bizni taba avuşup kelgença körünmeymidile?

- Kesleri da... Eritilgen korğaşin kibik. Enişge-enişge sarka.

Ayaz katılğança köründü. Üzeyir efendi bla Ahmat uşakların böldüle. Bir kesekden havanı soluvu bile-bile küçlendi. Adamlanı mañılaylarından sarkıp, közlerin küydüre kelgen tuzlu ter suvların mıçımay kepçitdi. Alay colovçula cutlanıp teren soluğanlarında, alanı öpkelerine salkın hava uğay, ahırda havası bolmağan issilik, kum katış bolup, kirdi. Andan sora va tabiyğatnı soluvu cañıdan-cañı küç bla ura, kızıvdan-kızıv bola başladı. Alda körünñen tavla biyağındağı sıfatların tas etdile. Alğa ala, eritilgen çayırğa uşap, kara celim bolup, cer betine cayıldıla. Izı bla va, kalın kara tütün bolup, havağa kötürüldüle.

Alğa Türkde, ızı bla Arabda kum collanı köp kıdırğan Üzeyir efendi ne bola turğanın bilgendi. Cürüşün ne kadar terk eterge küreşip, oñuna, soluna adırğı bolup karaydı.. Alay adamlağa ışık bolurça cer eslenmeydi. İçin ot alğandı Üzeyir efendini. Eter amalı va cok. Eki kum töbeni arası batıvğa tigeledile adamla. Eki bilegin eki canına sozup, ızından kelgenleni allarında tohtadı Üzeyir efendi. Çepken eteklerin cel taray, bu günyahlı cerde caratılğan insanña uğay, kökden enip, busağatda alayğa konñan mölekge uşap süeldi ol. Ayakların katı tirep, başın örge kötürüp, alay bla karağanlağa köl etdire.

Aldağıla tohtadıla. Artha sozulğanla da, ayakları bla kumnu cırıp, avur atlay, alayğa cıyışdıla. Barısı da, cobbu bolup, bıttım etgen koyla kibik, tohtadıla. Cel a, comakda aytılıvçu toğuzbaşlı sarıvekge uşap, içine alğan havasın canñan ot etip çığaradı. Adamlanı üslerine-betlerine kuyup küydüredi.

Sanların kuruşduradı, ciliklerin eritedi. Üzeyir efendi, söleşir muratda, avuzun açdı. Alay, issi kum sarğalthan zıbır hava öpkelerin tolturdu da, soluvu tıyılıp, zat aytalmadı. Kağanak sabiyçigin cüregine kısıp, inçikge deri issi kumğa batılıp süelgen caş tişirıvçuknu beti sarğaldı. Kara tırmıla ızladıla mañılayın, cayakların. Boyun tamırları karaldıla. Korkuvdan tolu karamı açı kıçırık etip, eki közün teli avruv candırıp, ne menme degenni da elgendirirça, alay karadı ol tögeregine.

Ahırında, ayağı üsünde çıdayalmazlığın sezip, sabiyçigin eki kolu bla katı tutup, alğa, kimge bolsa da, uzatdı. Karamında va: «Bu karıvsuz can sizge amanat!» - degen tilekni tavuşsuz kıçırığı. Sabiyçik anasını kollarından ıçhındı. Anasını ahı ketdi. Anı bla birge va canı da. Alay, canı çığardan alğa, ol sabiyçigin Üzeyir efendini kolunda kördü. Kördü da, betine sabırlık kelip, ahır soluvun alay çığardı. Süelip turğanlay, eki közün sabiyçigine araltıp, eki bilegin anı taba sozğanlay, can berdi. Can berdi da, cığılğan a andan sora etdi. Közleri va açılğanlay kaldıla. Sabiyçigine aralğanlay. Kara cel, janñan otça küydüre, katı urdu. Ajımlı ölüknü közlerin issi kumdan tolturdu.

Üzeyir efendi, sabiyçikni sol kolu bla öşününe kısıp, oñ kolu bla va mujurasına tayanıp süeledi. Adamlanı betlerine keziv-keziv karadı ol. Biri birinden amalsız. Biri birinden oñsuz. Kimni burun sırtı küyüp, kimni erinleri carılıp, kimni va bet terisi savlay hıppil bolup. Ayağı üsünde tuthuçlu süelgen a biri da cok. Cel kayrı ursa, arı tentirey. Butları kıyılıp enişge çögüp kalğanla da bar, cığılıp cathanla da bar.

Celni biraz sabır bolğan uvahtısın saylap, Üzeyir efendi kolun mujuradan ayırdı. Sabiyçikni eki kolu bla da tutup, tap aldı. Sabır atlay bardı da, anasını canına sakçık saldı. Beşik bıstırnı kanatın sabiy ölüknü betçigine tartdı da, belin tüzetdi.

- Nasıpsız... Sabiyçigi sav kalğan sunup... Kim biledi, sabiyimi canı savlay ahlularıma amanat etip ketdim degen akılda ölgeni igi ogunamı boldu?.

Bu sözleni adamlağa eşitdiripmi aytdı, oğese ala, anı içinde caratılıp, tışına çıkmağanlaymı kaldıla, - anı Üzeyir efendi kesi da bilalmadı. Karamın ölükleden almağanlay, «amin» degenni aytdı da, eki kolun caydı, adetde bolğanıça, duva aldırdı. Ol uvahtıda tohtaşhan şoşluknu Haniyni avazı buzdu: «A-alanla! Arı karaçığız! karılğaçla! Uğay, kögürçünle! Köremisiz!? Tört kögürçün. Ma ol - Şamsadı. Anı canında uçup barğan a - Husey. Alanı ızlarından Aminat, bek artda va - Azinatçık! Karaçığız, kalay ariv uçup baradıla ala! Uçdula! Ketdile!..».

Alay aytıp, Haniy cerge avdu, eki kolu bla urup, sarı kumnu çaçdıra, harh etip küldü, bir kesekden a, külküsün cilyavğa köçürdü da, açı sarnav etdi. Nasıpsız tişirıvnu bu halına karap, külgenle, cilyağanla da boldula.

- YA Ullu Allah! Miskin kullarıña cen bir can avrut! – dep tiledi Üzeyir efendi.

Köknü bir cartısın kalın kara calın caphandı. Cel, eki da kum töbeni arası batıvğa kiralmağanlıkğa, sarı kumnu örge kötürüp, kökge suvuradı. Arı cayılğan kara kurum bla katış etip bulğaydı. Sora, birge cıyışdıra kelip, adamlanı üslerine hını-hını kuyadı. Mıdıh otnu kuyğan kibik, küydüredi. Miñ kavaldan çeçmeleni athan kibik, açıtadı, sınsıtadı.

Olturğanla, cığılğanla köpden-köp, süelgenle azdan-az, kök karadan-kara, cel katıdan-katı. Olturğanla, süelgenle da arkaların celge burup... Cığılğanla va, çirik tükgüçlege uşap, avğanlay. Üzeyir efendi, arı-beri tentirey, küçden cetip, mujurasına tayandı. Sora sızğanı terenirek cerin saylap, alayda tohtadı. Kolun bulğap, birsileni da alayğa çakırdı. Alayğa cetalmay, cığılıp kalğanla da boldula, tört ayaklanıp, bavurları bla sürkelip barğanla da boldula.

Tabiyğat kuturğandı. Kök, turuşuna kara buşuv bolup, cer betine cayılğandı. Kara kurumnu bla sarı kumnu katış etip küreydi cel. Oñdan solğa, soldan oñña bulğaydı. Birde anı cerden ayırıp, kökge uçurup ketedi, birde va, biyikden atıp, cer betine uradı. Ne kıyırı-çegi, ne mardası-ölçemi bolmağan issi kumnu, bir tanığın cerde koymam dep ant etgença, katı kadalğandı cel. Sarı tuman etip kötüredi kökge, başha carı eltip, açıvlu bırğaydı cerge.

Köpnü körgen, köp sınavdan kutula kelgen Üzeyir efendini oğuna cüregin korkuv alğandı. Başın enişge boşlağanlay, tabiyğatnı davuruna tıñılap, oğece duniya caşavunu havhluğundan sağışlanıpmı igi kesek turdu ol. Sora, karamın kökge burup, bılay aytdı: - YA Küçü ullu! YA-ya-ya bizni cokdan bar etgen! E-e-e aythanı bolmay kalmavçu! A-e-e-y! Cerni-Köknü, Aynı-Künnü da iyesi! Vooo-oy cannetni, cahanimni, ol duniyanı, bu duniyanı da biyi - onovçusu! Şo bir boluşluk ber bu miskin kullarıña! Bir karıv keltir tüñülgen cüreklege! Muthuz karamın kap-kara, oğursuz-küysüz kökge burup, andan sora da köp tilek etdi Üzeyir efendi. Sora cürek küçü bla, ullu akılı bla, canı-kanı bla berilip, «Lya-ilyaha-illyallah» aytıp başladı. İçlerinden soluv çığarırğa oñ taphanla barısı da aña koşuldula: «Lya-ilyaha-illyallahu-ya Allah! Lya-ilyaha-illyallahu-ya Allah!» Kuturğan tabiyğat küysüzlüğün seleytmeydi. Kara kökden kara boran kızıv kumnu kürep-kürep tögedi. Oğursuz çomartlıkda kuyadı adamlanı üslerine. Arı bulğaydı, beri çulğaydı havası az, kumdan tolu issilikni. Uluydu tabiyğat! Öküredi, sarnaydı. Küledi. Arı kuvuladı, beri buruladı! Miñ ibilis kol tutuşup tepsegença, talak soluv etedi, cerni, köknü gürüldetip tepdiredi! Birde oñdan, birde soldan miñ körükden kızıv celni üfgürtedi. Al sağatda karıvsuz, bir üzüle, bir tirile, küçden başlanñan zikir a, küysüzlükge demleşip, az-azdan küç-karıv ala, oñsuz kaltıravukdan kutulup, kurç tavuşlu, tavkel önlü bolğandı. «Lya-ilyaha-illyallahu-ya Allah, la-ilyaha-illyallahu-ya Allah!» Kök - karañı, cer - kara. Araları kara boran. Kum boran… Ot çakdı. Kök köküredi. Cer titiredi. Kara duniya küysüz işin küçledi. Kara cavun, suvuk cavun kara davun başladı. Har tamıçı okça açı tiyedi. Tiygen cerin cara etedi, küydüredi. «Lya-ilyaha-illyallahu-YA Allah! Lya-ilyaxa-illyallahu-YA Allah!» Kara boran. Suvuk cavun. zıbır kum. Ot çağadı. Kök gürüldeydi. Cer tebedi, titireydi. Cel sarnaydı, öküredi. Sızğıradı. Uluydu. Suvuk suvnu zığır katış sebedi. Adamlanı masharalap küledi.

Lya-ilyaha-illyallahu-YA Allah!

Lya-ilyaha-illyallahu-YA Allah!

Adamlanı içlerin suvuk kaltıravuk alğandı. Zikir da cukarıp, kaltırap eşitile başlağandı. Avazla koray, zikir önü cukara barğanın Üzeyir efendi sezip turadı. Seze barğanı kadar, öz avazına küç koşarğa küreşedi: Lya-ilyaha-illyallahu-YA Allah!

Lya-ilyaha-illyallahu-YA Allah!

Haniyni birde cilyavğa, birde külküge uşap eşitilgen avazı tohtağanlı, tañ kesek boladı. Haniyni avazı üzülgen vuvahtıda Üzeyir efendini cüregi açı çançhan edi. Muhammat, kelbetli, ariv, kuvatlı, kalın kara mıyıkları, har zamandaça ariv işlenip, sabır karağan közlerinde adamlığı şart körüne, karator acirni ceñil tepsete, at kereklerin erttenlik künnü tayakları candıra, alay ötgen edi Üzeyir efendini köz allı tumanda. Asiyatnı önü va köp bolmay üzülgendi. Sabiy avazları zikirni kümüş tavuş etdirip igi kesek turdula. Alay endi ala da tunçukğandıla. Ahmatnı önü va, karıvsuz bolsa da, alıka eşitilgenley turadı. Ol Üzeyir efendini sol canında olturupdu. Efendini oñ canında va - Fatimat bla Nürcan. Köçerni allında kara kağıtı kelgen karındaşlarını cañız kızçığın ortağa kısıp. Ekisi da zikirge koşulurğa küreşedile. Alay kızçıknı halı va... Allahdı bilgen.

Lya-ilyaha-illyallahu-YA Allah!

Lya-ilyaha-illyallahu-YA Allah!

Fatimatnı avazı tohtağanda, tügel alay da bolmağan edi, Ahmatnı önü üzülgen vuvahtıda va Üzeiyr efendini cüregi açı çançdı. Soluvun küçden aylandırıp, zikirni bölmezge kast etdi ol. Kirişdi zikirge. Alay bu col aña kişi koşulmadı. Kesi cañız kalğanın bildi Üzeyir efendi. Üsüne kaya avğança boldu. Jüregi çançdı, soluvu tıyılğança boldu. Ahır tılpıvun zikirge bere, karıvsuz şıbırdap aytdı ol: Lya-ilyaha-illyallahu-YA Allah!

Lya-ilyaha-illyallahu-YA Allah!

Duniya biyağındağı oğursuzluğun, busağatlada etip boşağan küysüz işine sokuranñan kibik, seleyte başlağandı. Cel da kuturğan küçüne sabırlık bere keledi, soluğanı sayın, kalın kara kurumnu köknü betinden az-azdan cukarta. Bir zamanda va kün cumuşak, cılı, iynak carığın cer betine boşladı. Kök alay bla Cerden keçginlikmi tiley bolur? Alay bolur. Terslik ne tüzetilmegenley, neda keçirilmegenley kalmazğa kerekdi.

Duniya carıdı. Köknü bla cerni arasında caraşıvluk ornaldı. Üzeyir efendini caralı cüregine va ne carık, ne cılıv urmadı. Mujurasına avurluğun salıp, örge kötürülürge küreşdi. Kötürülalmadı. Kesi ömüründe karıvsuzluk sınamağan tavlu kişini örge kobarğa oguna küçü karımay kaldı. Kölü takır boldu. Cüregi sındı. Köz allın kalın çars basdı. Alıka es carığı cuklanmağan Üzeyir efendi allındağı buşuvlu-cilyavlu suratnı muthuz karamı bla küçden kördü.

Ahmat, uruş baltası kesalmağan emen terek, terslik bıçhısı üzdürüp, avğandı. Bilek carası sarı kumnu kızartıp catadı. Haniy, tört da sabiyin cerge kömgen eski cuğarnı koyununa katı kıshanlay, kuruşup catadı. Fatimat bla Nürjan a karındaşlarından kalğan cañız çirçikni ortağa salıp, anı üsüne ayaz kakdırmabız degen kastda, sın kathanlay olturadıla. Kızçıkla, caşçıkla, çağa kelgenley çalğı avuzu üzdürgen gülçüklege uşap, huyerilip, mıkkıl bolup, sarğalıp catadıla. Kart katınla, kart kişile, Kara kadar alanı betlerinde kara sabanın sürgendi. Avlak celi, soldan-oñdan üfğüre, ölükleni üslerine sarı kumnu sansız küreydi.

Lya-ilyaha-illyallahu-YA Allah!

Lya-ilyaha-illyallahu-YA Allah!

Kum teñizni uzağında, Kuv tolkunla tuzağında, Üsü kalın kırtış bolup, Caşil töbe körünedi.

Şo alayğa barğan bolsañ, Kulak salıp tıñılasañ, Ol töbeni tereninden Zikir avaz eşitirse sen: Lya-ilyaha-illyallahu-YA Allah!

Lya-ilyaha-illyallahu-YA Allah!