Laypanlanı Seyit

(aytılğan cazıvçu em jurnalist)

Kartcurtçu Sılpağarlanı Tomay ölgenden sora, öksüz kalğan eki caşı Gapalaw bla Gıkga üynü malların ata-karnaşnı İlyasnı koşu katış İncurğotada (endigi «Krasnoğor» sovhoznu Kobanı arı canı künbetlerindegi kızıl kayalı cerlerinde bir özen) tutuvçan edile. Demeñili mal iyesi kişi Gıkkış ulu İlyas karnaşını öksüzlerin ayaklandırğınçı birgesinde tuthandı.
Caşla, İlyas stanseden arendge alıb, köb cılnı stawat salıb, üyürsünüb turğan oğurlu cerde mal ızından, sürüv kıyırında cürüb, çınıkğan asıvlu adamla bolğandıla. Koşnu kesleri cürütürça hıysabha cetgenlerinde, ata karnaşdan ayırılıb, kesi ızların tüzetib başlağandıla.

Gapalaw ol cılnı caz artında koşun caylıkğa Murduh-başına çığarğandı (Ğum-başı avuşdan Biyçesın taba örgerek barıb, suv Koban boynuna sarkgan özenleni biridi). Alayda Makalı kölçükden uzak bolmay, stawat salıb caraşhandıla.

Ol töbenirek caylıklada, alaça calan koşla oğay, «katın koşla» da (üydegileri bla çığıwçula) cerleşivçendile. Tab, Murduh için, tav kıtlıkla etib, biçen işleb, mal kışlathanla da bolğandıla. Ol miyik, baş cerlede, boranla suvura, kürt basa, kışnı aşırmaklık kıyınlıkdı, alay a tavlu kişi mal kıyırında zavuk etib ömüründe da caşamağandı, caylığını ornunda kışın ötdürgeni da cazıvum buyurğan bir kudretdi deb, kesin katdıra barğandı.

Kız bla caşha bir «kozuda» söz tavusub, «ekinçi kozuda» üylendiriv adet cürügendi, demeklik, bıyıl tuvğan kozulanı, markalanı közüvünde söz tavusulğan bolsa, kelir cıl markalanı közüvünde kız çığarğandıla. Hazırlanırğa bir cıl berilgen bolğandı. Koşçunu kayğısı malıdı, Gapalaw bla Gıqğa, koş nöger cılkıçı Kabçıklanı (atavul tukumudu) Adilgeriy, koşnu barçı-kelçi cumuşların, caş adamla bolsala da, zamanında caraşdırıb, mallanı da carsıtmay, kadalıb, rıshıların aynıtıb, tirilib başlağandıla.
Honşu koşçula, caylıklanı malçıları birça tiri eki caş adamnı, atların ayırıb da köb küreşmey, Gapalawla deb koyğandıla. Ullu Gapalaw, gitçe Gapalaw deb ayırthandıla, caylıkla camağatını arasında köbüsüne cürügen atları da alay bolğandı. Caylıklanı adeti va ömürleden beri da tamaşadı ertdenblasında bir kıyırlarında, söz üçün, Gumbaşı ayrıda bir tab çam söz aytılsa ne da bir cañı hapar eşitilse, iñirge oğarı kıyırına, söz üçün, Miñi-Taw etekledegi koşçulağa deri cetib kalıvçandı.

Malçıladan abadan adam bolmağan koşha «caş koş» devçendile. Gapalaw kesi demenñili adam bolğanlıkğa, üç caş adam cıyılğan koşu allayırak koşha uşağandı. Gapalawlanı caş koşuna havlerek başha caş adamla da coluğuvçu bolğandıla. Kawğa çıkğan közüvde koşha Kandavurladan Şavhal bla Şakay deb, eki uçhara adam kelib tüşgendile. (Atavul tukumları bla atların cazıb koyama).
Ekisi da asırı tab adamla bolmağandıla. Artıksız da Şavhal tuthuçsuzğa sanalğandı. Kesida kesleri tukumdan Burhu deb bir kıznı süyreb, aña uçhara iynarla etib aylanñan, kesine tab tüşse, amanlık eterge asırı tartınmağan, ötürükden artılmavçu, ayıb-uyat hazna tıymağan adam bolğandı. (Burhu degen tişiriv bir cıldan kozlavdan ölgendi. Tiyre kabırlada asıratmaybız, kıznı, caşnı amanña üretgen tişirıvğa adetdeça sıy berib asırasak, caş tölüge tabsız ülğü bollukdu deb, Sılpağarları davur-süyürge cetib, ana cuvukları ölüknü korata başlağanlarında, tiyrede esli adamla sağayıb kaytarthandıla).

Hurmetli keñ caylıklada hata ete, mal mıshıta, uçhara körgen zatlarına kol cetdire cürügen Şavhal bla Şakay, Gapalawnu stawatına konñanlıkğa, osal kılıkların tohtatmağandıla, «ol berdi, bu berdi, birsiden-birinden satıb aldık» deb, marka kozu-koy keltirib, kaba turğandıla.

Gapalawla, cuk sezib, kabhan malla ceteklebmi keldile eken deb, seskeklenñença haparla aytadıla. Alay a koşha tüşgen konaknı çirkitgen adet cokdu, ol sebebden koş tamada da gitçesine «sak bol, bıla ayıb aldırmasınla» degendenarı, aranı açıklarça katı söz aytalmağandı.

Bir kün Gapalaw, koyları bla marka kozuladan bir bölekni sürüb, Narsanada bayrım künlede cıyılıvçu bazarğa tüşüb ketgendi. (Marka kozulanı arı anaları katış sürüb eltib, anda satıb, ana koylanı ızlarına sürüb kaytarıb turğandıla). Koşda (koş degende da başı cabık koşları bolmağandı, koş kereklerini üsüne kiyiz cabıb, kesleri wa camçı tübüne kısılıb keçinñendile) gitçe Gapalaw, Adilgeriy, Şawhal, Şakay kalğandıla.

Gapalawnu koy sürüvü İjalanı koy sürüvge koşulğandı. (Haparçılanı bir-birleri Şawhal iş etib koşhandı da deydile). Sürüvleni ayırğan zamanda ğırmır bolğandıla.

Tınç oğurlu adam İjalanı Umar, iñirala sürüvnü stawatha tıyıb sanağanında, onaltı kozulu koy cetmegendi. Stawatda ak at bolğandı, Umar aña minib, Gapalawnu koşuna malların izley barğandı.

— Ayırğan közüvde talay malıbız sizni sürüv bla ketib kalğandı. Alağa kelgenme,— degendi.

— Bizde başha mal cokdu,— degendi gitçe Gapalaw. Bilib, bilmey aythan ese da belgili tüldü.

— Alay degen kalaydı? Sizni sürüvden başhağa koşulmağandı sürüvübüz. Malla sizni sürüvde bolurğa kerekdile,— degendi Umar.

— Bizde başha mal cokdu, alan, aythanımı eşitmeymise?— degendi Gapalaw.

— Sizden sora işekli bolur ceribiz cokdu. Mallanı kayrı ese da koratdığız, bir işeksiz.

Köb olturğan konaklarıñı halisin da köble biledile. Haparların eşitib turabız,— degendi Umar.

— Mallanı kaytarığız. Ne etdigiz esegiz da siz etdigiz,— deb ilinñendi.

— Ne zatla zımpıldaysa, alan? Kertda, avuzum bardı deb, avuzuña kelgenni bırğab barma. Teyri, avuzuñu kulak artlarıña deri cırtılğanın körüb kalırsa,— deb hını etib, sözge koşulğandıla konakla da. Alay bla arada davur çıkğandı. Çörçek caşla Şawhal bla Şakay sen bizge tonovçula-ğuduçula at atab deb, söz añılarğa, oylaşırğa izlemey, Umarnı alayda oğuna tüyüb, ernin-burnun kan cuğu etib aşırğandıla.

Umar, kanı bla ak atnı kabırğasın kızartıb, koşha kaythandı. İjalanı koşçula anı alay körgenlerinde, sabırlık salayık deyalmağandıla, «tüyüvnü kazık oynatıb körgüzteyik» deb, kazık, tayak tüyüşge kobub, kuralıb kalğandıla.

Talay künnü tınçlığı bolmay, cukusu kalıb, cunçub, tışında aylanñan ullu Gapalaw da, ol kün iñirde Narsana bazarından, keçirek etib,arıb kaythandı. Nögerleri kündüz bola aylanñanlarından cuk aytmağandıla. Gapalaw, at cerin başına, castık ornuna, cavurluğun da tübüne töşek ornuna atıb, camçığa çulğanıb, cukuğa sinñendi.

Gözetçi Adilgeriy, cılkını ertdenlikge tuzburunlağa kaytarıb, stawatha aylanñanı bla, İjalanı koşladan toğuzavlan, birer kazık alıb, Gapalawla stawatına silkinib kelgenlerin esleb, aladan alğa cetib, hapar berirge çabhandı.

Barsa, gitçe Gapalaw iynek savarğa kozğala, tünene Umarnı tüyüb, hata etgenlerine sağayıb turğan Şawhal bla Şakay, kobub, seskekli bolub,kayrı ese da kurala aylana, ullu Gapalaw da camçı tübünde sozulub cuklay. Adilgeriy, anı türtüb uyathandı da:

— Alan, İjaları birer kazık alıb, çabıb kelelle. Ollahiy, igilikge kelmeyle, kob örge,—degendi.

— Toba-asto, kelme-koy. Kazık alıb çabarça, ne hatabız cetgendi?—deb, cukusundan igi da ayazımağanlay cuvab etgendi. Olsağatlay, koş tamada İjalanı Mussa, karnaşdan tuvğanla, karnaşları — toğuz adam, birer kazık, tayak alıb cetgendile. İynek tübüne olturğan Gapalawğa igi cetdirgendile, andan berlak atlab, camçı tübünden költürüle kelgen tamada Gapalawğa cetib, sermegendile. İjalanı Mussa Gapalawnu kulak başına kazıknı salıb cibergendi. Gapalaw es taşlab, ızına cığılğandı. Cañı cülünñen başını mañılay artına çirçik kan tamçıla çıkğandıla.
İjaları, Gapalawnu tirilalmağanın eslegenley, çot terenñe ketgenin sezib, erlay alaydan korağandıla. Şakay bla Şawhal, alanı kele turğanların körgenley oğuna, canlab, buğub kalğandıla. Kavğa köznü cumub açhan

çaklı kesek zamanña tavusulğandı. Caylıkda koşlağa kuvğun etilgendi. Koşçula, atlı-cayav bolub, çabıb cetgendile da, Gapalawlağa boluşluk eterge küreşgendile. Alay a tamada Gapalaw, es taşlağanından biraz ayazığança körünñenlikge, tirilalmağandı, tunçuğub, abzırab, adam tanıyalmay, katındağı karnaşına:

— Gıqğa kaydadı?—deb, tili böldürğü ete sorurğa küreşgenden arı uzak söleşalmay, açılalmay kalğandı. Caşnı halın tab körmey, elge korathandıla. Gapalaw, Kart-curtha, üylerine cetib, anda avuşhandı.
Anı ahlusu-teñi da keslerin tıyalmağandıla,açıvlanñanları bla cıyıla kelib, İjalanı koşha ot salıb, kışha cıyğan katıkların çaçıb, tögüb, tabsız zatla etgendile. Dert kaytarğanlıkları bolğandı.

İş südge tüşgendi. «Allında tüyülgen sense, açıvlanıb cetgenim bla men urğanem» de da, ayıbnı boynuña al, senñe asırı katı bolluk tüldüle. Mussağa va «birev üçün, barıb, birevnü öltürürge ne işiñ bar edi?» — deb, avur azab sallıkdıla»—deb kadalğandıla da, «mallarımı kaytarığız» deb kıshandan arı ne alda, ne artda hatası-hıyanatı bolmağan tınç adam Umar, urğanem deb, ayıbnı kesine alğandı. Anı üçün üç cıltürme azab çegib kaythandı.

Nasıbın saklab, aña kurala aylañan bir cigit ulannı, birevleni osallıklarından çıkğan çurum keltirgen ilinmek acaldan alay ölüb ketgeni camağatha avur tiygendi, köbleni cüreklerin kıynağandı. Ol zamanlada belgili cırçı

Botaşlanı Hacibek (Hacibek bla Alibek bolğanın katışdırıb, ayıralmay aytadıla) zamansız ölgen Gapalawğa cır etgendi. Botaş ulu, pravlende kağıtçı kullukda işlegen kişi, kağıtha kalamğa usta, fahmulu adam bolğandı.
Bu ömürnü birinçi cıllarında etilgen cañı cır ol közüvlede camağatda em köb cırlañan, halk ayırıb süygen cırladan birine burulğandı. Adamla cıyılğan cerlede «Gapalawnu cırın cırlaçığız» deb köble tilegendile.

Ol cır busağatda karaçay kitablada «Gapalaw» deb, basmalanıb çığıwçu cır tüldü. Kertidi, talay tizgini ekisinde da bir-birlerine kelişedile, ansı kalğanları başhadıla: kimle esele da eski cırnı tamırı bla türlendirib, zamanña kelişdirirgemi küreşgendile, oğese başha cır bolub, andan talay tizgin tüşübmü kalğandı, tüzü bılaydı deb aytırğa kıyındı.

Cır camağat süygen, ariw makamlı alay igi cır bolub çıkğanında, Gapalawnu ahluları Botaş uluğa eki iynek bergendile. İja ulu Mussa da, cırdan kesin koratır üçün, bir cerli at bergendi, deydile. («Cırçığa mal bergença» deb söz bardı) Alay a cırnı etgen kişi ho bolğanlıkğa, camağat cırnı tüzlüğün kıyışdırırğa izlemegendi. Mussa-kavumu, başha sıltavları da bolmağanlay savlay halknı avuzunda cürügen, «Seni öltürgen İjalanı Mussadı» degen sözleni avurluğundan kutulalmay, malların-rıshıların satıb, Türkge köçüb ketgendile.

Kerti iskusstvonu küçü alaydı.

Ol cıllada Karaçayğa kele aylanñan macar alim V. Pröle, camağatda cañı tuvub, kızıv cürügen cırnı da, birsi folklor materiallanı talayını birgesine cazıb alıb, 1909 cılda Budapeşt şaharda basmalağandı.

Gapalaw bla nekyahlı kız Çotçalanı Tana artarakda Shawatda Hasanladan birevge erge ketgendi.