Bilal LAYPAN
BU KÜNNGE KALAY CETDİK BİZ?
BİRİNÇİ KESEGİ
1
Belgilenngen sözge köçerden alga, tarihhe teren kirib ketmesek da, Karaçaynı kuralıuundan talay söz aytırga kerek bolur.
1396-1397 cıllada Timur Alan kralnı kurutub, kolga tüşgenni da cesir etib sürüb ketgendi. Alanı arasında, alan askerni başçılarından birini sabiyi — Karça da bolgandı. Atıla-satıla, köb kıyınlık körgendi. Alay a, ayırma küçü, akılı, esi bolganı üçün, emirleni saklauulları bola da kelgendi. Alay ete kelib, Mısırda mamelük askerni başçılarından biri boladı. Özge Ata curtuna Kavkazga kayıtır madarla izley, Krımga tüşedi. Alaydan da, Adurhay, Budiyan, Nauruz, Tram nögerleri bla (ala kauum başçıladıla, büteuley da 50 tukum çaklı), talay kemeni küçleb, tengiz bla Tau artına kelib, alaydan da eski curtuna augandı. 1428-çi cıllada Karaçay Elni(kralnı) kuragandı Karça. Andan sora, 400 cılnı uzagına, 1828-çi cıl Orus imperiya Hasaukada horlab, kesine koşhunçu, Karaçay başına erkin, onouun kesi etgen, kesini töresi-corugu bla caşab turgan kral bolgandı.
Kıyınlık 1828-çi cıl noyabrnı ekisinde — Karaçay kılıç bla, zor bla Ereseyge koşulgan künden başlanadı. Kesini baş erkinligin ol kün tas etedi Karaçay. Alay bolsa da, 1917-çi cılga deri Karaçay karaçaylılıgın tas etmey, çaçılıb ketmey, dinnin, tilin, tas etmey, caşay kelgendi.
Kalgan halklagaça, Karaçayga da bek ullu kıyınlık, sovet kommunist iktidarnı, coruknu begigeni bla başlanadı.
2
Adamnı (halknı da) erkin etgen nedi:
1.cerdi (halknı üsünden aytsak — curtdu), («duniya baylık cerdi, andan kalgan celdi» deb, bilmey aytmagandıla ata-babalarıbız). Ceri bolsa, adam mal tutarıkdı, kesin, üydegisin da aç etmey, keçindirlikdi, ösdürgen zatın satıb, cunçumay caşarıkdı.
Sovet iktidar (vlast) adamnı cerin, mülkün sıyırgandı, kralga calınırça, sadaka tilerça etgendi.
2.sauut-sabadı. Sauutu bolgan adam kesine zorluk etdirlik tüldü — sermeşirikdi.
Sovet vlast adamnı, halknı sauutsuz-sabasız etgendi. Halk kozgalıb talay kere örge turganında, sovet iktidarnı-vlastnı horlayalmagandı, kuru cumdurukla bla askerni kalay cengerikse?
3.dindi. İman, din adamnı, halknı sovet iktidarga, kommunist partiyaga baş ururga, kul bolurga koyarık tüldü. Allahdan başha kulluk eterge tıyınşlı ilyah cokdu. Allah birdi.
Bu zatha kalay tözer edile kommunistle. İmanı-dini bolgan halk horlannık tüldü. Marksha, Engelsge, Leninnge, Stalinnge baş urluk tüldü. Kommunist corukla bla tül, şeriat bla caşarıkdı. Anı üçün sovet vlastnı bek ullu kazauatı dinnge karşçı bolgandı.
4.tarih esdi. Adam(halk) kaydan çıkganın, kelgen colun bilib tursa, kral bolub caşaganın, krallık cürüte kelgenin unutmasa, tünenesi bla bügünün tengleşdirirça bolsa,- ol halknı başsız etseng da, tamırsız etallık tülse, tamırı üzülmese ua, halk kul bolluk tüldü, mankurt bolluk tüldü.
Anı sebebli, sovet kommunist coruk bizni cahil, karangı, tarihsiz etib körgüzgendi — bizni adam, halk etgen sovet vlast bolgandı derça. Sovet vlastnı közüuünde Karaçay kraldan, Karçadan, Karaçaynı başçılarından, biylerinden bir söz aytılmay turganı anı üçün bolgandı.
5.millet angıdı. Har halknı dini, tili, curtu bolmay madar cokdu. Aladıla halknı halk etgen, millet angısın saklagan.
Sovet vlast millet angını ornuna, sovet kommunist angını ornatıb küreşgendi, barın katışdırıb, bir cangı halk — sovet halk kurab küreşgendi.
6.millet tildi. Til — küçlü zatdı, ol tarihden da, dinden da, curtdan da haparlı etedi, halknı halklıgın, ençiligin saklaydı.
Sovet vlast anı üçün tilleni kurutur dıgalas etgenley, halklanı barın da bir tilde — orus tilde söleşdirib, assimile eterge küreşgenley kelgendi.
7.halknı ençi Eli, Millet Üyü bolsa, anı assimile etgen kıyındı. Anı sebebli, sovet vlast allında halklanı aldar üçün, «dinigizge, tiligizge, adetlerigizge erkin bolluksuz, kesigiz izlegença Ellerigizni, caşauuguznu kurarıksız» deb, avtonomiyala bergendi, alay a vlast begigenden sora, bergen sözüne kerti bolmay, halklanı tillerin, dinlerin, ellerin da kurutub küreşgendi. Avtonomiyalada da bir halk ogay, köb halknı adamı caşarça, ala süysele, süymesele da orus tilde söleşirça etgendi.
Aytırga, sovet vlast begigenden sora, halknı halklıgın saklarık zatlanı barın kurutub küreşgendi. Halknı halklıgın saklarık zatlau a ne edile: dini, tili, curtu, Eli(krallıgı).
8.Halklanı kauumlaga üleşib, bir-birin kırdırıu - kommunist coruknu siyaseti edi. Anı bla kalmay, halklanı birça körmey, birlerine ışanıb, birlerine ışanmay, alanı da bir-birine üsdüre edi. Işanmagan halkların a sürgün, soykırım etib, dump etib küreşe edi.
9.Bu kıyınlıklanı tolusu bla karaçay halk kesinde sınagandı. Kommunist zulmu bolgandı bizni bu künnge keltirgen. Anı üsünden tolurak.
.
Biz - tişirıula caşathan halk bolubmu kaldık?
1917-çi cıllaga deri kerti musliman halk edi Karaçay. Adeti, namısı bla caşay edi. Har kimni ornu belgili edi: tamadanı, gitçeni, caşnı, kıznı, tişirıunu.
Erkişi üydegisin asray edi, tişirıunu kol kıyının da — camçı, başlık degença zatlanı — Tau Artına deri eltib sata edi, başha zatlaga auuşdura edi. Tişirıu arbazdan tışına çıkmay edi. Sabiy tuugan köb edi, har otuz cıldan halknı sanı eki katha köb bolub barganı anı üçün edi.
Sovet vlast kelgenley a, hal türlendi. Ençi cer, mülk sıyırıldı, erkişile üydegilerin asırayalmazça bolumga tüşdüle. Tişirıulanı da başlarına boş etebiz deb, alanı da kolhoz işlege süre başladıla.
Sınıf (klass) kazauat, grajdan kazauat, kulturnaya revolüsiya, kollektivizasiya, industrializasiya, ala bla baylamlı büteu palahladan ötdü Karaçay da. Revolüsiyaga deri bolgan onglu kauumdan, intelligensiyadan da hazna kişi koymay kurutdula 1920-çı cıllanı ayagına. 1930-çu cıllanı ayagına ua, sovet vlast kesi ösdürgen intelligensiyanı da kurutdu — alay bla 1940-çı cıllaga Karaçay başsız boldu, anı caklarık, saklarık adam da kalmadı. Özge curtunda caşaganı, kesi ençi oblastı bolganı, adet-töre, adeb-namıs sedirese da, saklannganı — halknı saklab turdu. 1940-çı cıllaga deri suratlaga karagız - başında caulugu bolmagan tişirıu körlük tülsüz.
Em ullu kıyınlık halkga 1943-çü cıl, noyabrnı ekisinde cetdi. Noyabrnı ekisinde 1828 cıl Orus imperiya kılıç bla koşdu Karaçaynı kesine. Noyabrnı ekisinde 1943 cıl sovet kommunist imperiya karaçay halknı barın başdan ayak cesir etib, curtundan Sibiriyaga, Orta Aziyaga, Kazahstannga sürdü. Anda da , bir cerge tüşmezça, 600 kesek etib, cer-cerge çaçdıla. Ölgeni ölüb, kalganı başha halklanı içinde erib keterça etildi. Sürülgen halk, soykırım etilgen halk, tutmak halk 14 cılnı (Stalin ölüb, kralda türleniule bolgunçu) ne azab çekgenin tolusu bla aythan kıyındı.
1941 cıl nemesle bla kazauat başlannganlay, halknı cılda adamları - sauut-saba tutallıkla barı - askerde edile, frontda edile. Ma ol közüude (1943 cıl, noyabrnı ekisinde) köçürgen edile halknı — sakatlanı, kartlanı, tişirıulanı, sabiyleni. Halknı caklarık erkişi cok edi — barı kazauatda edile. Stalinni eki frontda kazauatı bara edi: biri — nemesle bla, biri da Ereseyni (Sovet Soüznu) halkları bla. Nemesle bla kazauat talay cılnı barganını bir çurumu da — SSSR-de 1917-çi cıl bolşevikleni kıyınlıkları bla başlanngan grajdan kazauat tohtamaganı edi...
Karaçay erkişile nemesle bla kazauatda bolgan sagatda, karaçay halk da sürgünde can kazauat ete edi. Kartlanı, sabiyleni, sakatlanı açlıkdan, calanngaçlıkdan, auruuladan kutharırga küreşgenle - karaçay tişirıula, kızla edile. Alaga cetgen auurluknu, kıyınlıknı çegerça bazman cokdu. Sürgünde halkıbıznı canın karaçay tişirıula, kızla kaldırgandıla.
Ala em auur, tutmakla işlegen işlede işleb, tüknü tükge calgab, kol kıyınları bla, bolumlulukları bla saklagandıla halkıbıznı. 14 cılnı içinde - ol haksızlıkda, tutmaklıkda, sürgünde asrı katı işlegenden halkıbıznı üç adamına (ekisi tişirıuladıla) Sosialist Urunuunu Cigiti degen at berilgendi. Halkıbız curtuna kayıthandan sora, 1957 cıldan 1990-çı cıllaga deri da kuru üç adamıbızga berilgendi ol at. Alay demek, halkıbız curtuna kayıthanında da, haksızlık, zulmu halknı başından bashanlay turgandı.
Halknı sürgünde canın kuthargan karaçay tişirıu, curtha kayıthanıbızdan sora da, burunça üy biyçe bolub, rahat sabiy ösdürüça madar tabmagandı. Biyagınlay katı işlerge kerek bolgandı: kündüz kral işde, keçe üyünde cün iş. Kol kıyının satarga küreşgeni üçün da, kral at-bet atab, mahkemege tartıb, kara azab berib turgandı.
Erkişile da karıuların ayamagandıla, alay a, bir üy bir iynek bla 5-6 koy tutarga erkin edi kuru. Üynü katında 10-15 sotuh cerçik emda ol malçıkla. Ellede barı da işlerça iş cok. Tut, kalay tutarık eseng da üyürüngü. Anı sebebli, tişirıula cün bla küreşib, eşgen zatların satıb, tört sanların tüyüb, carlılıkdan kutulurga küreşe edile. Bu barı da bılay bolluk tül edi, Karaçay algınça kesi oblast bolsa...
.
ÜÇÜNÇÜ KESEGİ
Karaçay halknı kurutub başlagan Rossiya imperiya bolgan ese («türma narodov» deb, bolşevikle tüz aythandıla, alay a, kesleri salgan kıyınlık Mıkalay patçahlanı küsetirça etgendi), sovet kommunist imperiya halknı dinine, tiline, cerine, tarihine, angısına, esine katılgandı, anı tüb eterge cetdirgendi. Agaçnı kesinden çüy etib cargança, halknı içinden amantişleni tabıb, aynıtıb, alanı halkga başçı kibik etib, ala da — ielerine asrı betsinngenden - tuugan halkların kurutub küreşgendile.
Halk sürgünde «duniya bılay turmaz, Stalin da ölür, Kavkazıbızga da kayıtırbız» degen umut bla caşab turgandı.
1957 cıl, 14-cıllık tutmakdan-sürgünden curtuna kayıtdı halk. Alay a, algın krallıgın ızına bermedile, Çerkesge koşub, bir cıyımdık oblast etdile. Kral kayıtıb kelgen karaçaylılaga buürulgan açhanı da, honşulaga çaçdıla. Karaçaynı atından onouda turgan başçıla, halkların caklamadıla, anı hakın başhalaga aşatdıla. Curtuna termilib kelgen halknı, tau ellerine iymey, Paşinskeni tögereginde cerleşdirirge küreşdile. Tohtamay, tuugan ellerine kayıthan taululaga, caşar tablıkla, infrastruktura kuramay, üy işlerge cer erkini bermey, aslam mal tutarga koymay, ertde-keç bolsa da elleden keterça etdile. Bizniça tau ellde caşagan adamlarına Gürcüde (üy başından) 10 iynek, 100-ge deri koy, bir at tutarga erkinlik bar edi. Bizde ua 1 iynek, 5-6 koy tutarga bola edi. At tutarga ua erkinlik cok edi. Barını üsüne da, cetgen caşlaga üy işlerça cer bermey edile. Caş tölüge iş cok, üy-üydegi kurarga da madar cok. Amalsızdan, caş tölü elleden kete, şaharlada assimile bola, kılıkları buzula başladı.
Büteu kıyınlık — halknı ençi Eli bolmaganı, halkım degen Başçı ayırırga madarı bolmaganı, cıyımdık Karaçay-Çerkes oguna respublika bolmay, Stavropol kraynı bir kıyır rayonu bolub turganı, honşula da, kral başçıla da (Hruşçev ölgenden sora artıksız da) sürülgen halklaga Stalinni közü bla karaganları — barı da bizni halkga tatıdı.
600 kesek bolub, Sibiriyaga, Orta Aziyaga çaçılgan halk, tas bolmay, 14 cıldan Curtuna kayıta bildi. Curtunda ua, kesibizni kullukçula-başçıla halkların saklar canından bir cuk etmey, halkıbız caksız, haksız kaldı. Halkıbız bla küreşiu 1957 cıldan cangı formalaga köçedi.
1990-çı cıllada kralnı çaçılganı bla hayırlanıb, Karaçay kesi ençi respublika bolurga başlagan edi. Anı boldurmagan da kesibizni tamadala boldula. 1957 cıldaça, 1990-çı cıllada karaçaylılaga buürulgan açhanı, bizni tamadala honşulaga aşatdıla. Keslerini halkların ülüşsüz koüb, honşu halklaga igi körünürge küreşiu — bizni başçılanı kanlarına kirib boşagandı. Saylaula bolsala da, honşulaga tayana, alay horlaydıla. Alanı tamırları honşu halkladan bolubmu etedile alay dering oguna keledi. Ne da bolsun — Karaçay aynırça bir iş etilmeydi. Kün künden aman bolub bargan bolmasa...
.
TÖRTÜNÇÜ KESEGİ
Bügünngü bolum kuuanırça tüldü. 1990-çı dljılladan beri Karaçayda üç mingnge cuuuk adam ilinmek acaldan ölgendi. Honşularıbızda allay bir adamı kırılgan halk cokdu. Kabırla caş adamladan tola baradıla. Közge körünmegen, bir taşa kazauat baradı. Anı tohtatır canından başçıla cuk etmeydile. Tüz adamla aytıu a, çaprakdan da ötmeydi.
Bir-birin öltürgenle, col çarpıulada kırılganla, içkige, narkomaniyaga berilgenle, tonou-gudu bla küreşgenle, işlemey caşarga izlegenle köbden köb bola baradıla. Kılıgı-halisi türlene, sanı, angısı da tıyınşlısıça ösmey, halk tas bolub baradı.
Bizni bu künnge cetdirgen ne bolganın kaytarıb aytırga bollukdu.
Büteu palahla halknı kralı, krallıgı bolmagandan başlanadıla. Karaçay kralnı Orus imperiya 1828-çi cıl tüb etgendi. Karaçay oblastnı da sovet kommunist imperiya 1943 cıl kuruthandı. 1943-1957 cıllada soykırım, sürgün halknı tüb eterge cetdirgen edi. Alay a, millet angı, tarih es unutulmagan edi — 600 kesekge bölünüb, Sibiriyanı buz tüzlerine, Orta Aziyanı kum tüzlerine çaçılgan halkıbız Ata curtuna, Kavkazına kayıta bildi.
Alay a, halkıbıznı kurutuu politika-siyaset Ata curtubuzda da tohtamadı...
Stalin kuruthan Karaçay oblastnı ızına kurarga koymadıla. Çerkesge koşub, bir cıyımdık Karaçay-Çerkes oblast etdile. 1926-çı cıl «birge caşarga amal cokdu» deb ayırılgan eki halknı, sormay-ormay, cangıdan birge koşdula. Karaçayga coralannngan açhadan da honşulaga ülüş çıgardıla. Çerkes bla birge caşau — alay demek — Karaçaynı hakın aşau — cangıdan başlandı. Karaçay ömüründe da cıyımdık elni süymegendi. Karaçay-Çerkes oblastdan ullu cıyımdık a kayda? Bıllay cıyımdık Elde tilin, adetin saklagan da bek kıyındı. Bıllay cıyımdık elleni kral iş etib kuraydı — ala katışa, orus tilli bir camagat bolurça...
1957-çi cıldan beri Karaçaynı nesi da sediregenden sedirey baradı. Millet angı, tarih es, adet-töre, Ana til, Ata curt angılamla ketgenden kete, bügünlege kururga cetgendile. Halkım degen, Curtum degen karaçay başçı cokdu 1943-çü cıldan beri. Cıyımdık Elde karaçay başçıla halkları kaygılı tül, tayançak şindikleri kaygılıdıla. Kullukların saklar üçün, honşulaga ariu körünüb, aladan cak tabıb, öz halkların a cukga da sanamay, halkıbıznı kurutub baradıla.
Kiyiklede da boladı gujdar, cıyın canlıda da boladı başçı. Alaysız, ala ertde tüb bolluk edile. Halk da alaydı — kerti Başçısı bolmagan halk sürüuge buruladı, itlege aş boladı. Alay a «baltada, sabda da» degenley, iş kuru kralnı siyasetinde tüldü, kesibizde da bardı palah.
Bir ülgü keltireyim. 1991 cıl aprelni 26-da «Zakon o reabilitasii repressirovannıh narodov» çıkgan edi. Alay a, ol zakon bügün da caşauda bardırılmaydı. Sürgünden ötgen halkla hakların - sürgünnge deri bolgan krallıkların, cerlerin, rayonların, mülklerin, cer-suu atların kaytartalmay küreşedile. Ol Zakonda buürulgan zatla etilmeydile. Anı bla baylamlı - insan, millet hakların caklauçu bir evropa organizasiya Ereseyni başçılarına kagıt cazgan edi. Bıllay cuuab kelgen edi andan:
«Karaçay, kesini razılıgı bla, başha halkla bla birge, Karaçay-Çerkes respublikanı kuragandı. Respublikanı Başçısı karaçaylıdı, parlamentni köbüsü karaçaylıladıla, hükümetde, şahar, rayon, el kuralışlada da tamada orunlada köb karaçaylı işleydi. Kulturaların aynıtıu işle millet respublikalanı keslerine berilgendile. Karaçay halknı caşarına, caşnarına bir tıygıç cokdu...».
Da respublikada ullu kulluklada işlegenleni köbüsü karaçaylıla esele, parlamentni aslamı da karaçay ese, respublikanı Başçısı da karaçaylı ese — ala cuk nek etmeydile halkıbıznı saklar canından?
Halk kesi kesin saklayallık tüldü. Bir küç, bir organizasiya kerekdi caş tölünü içkiden, narkotikleden, murdarlıkdan, tonoudan-gudulukdan tıyarça. Kullukda-onouda işlegen adamlırıbız eterge kerekdile ol işni, ala etmey esele, alaga borçların tolturturça millet cumduruk, camagat organizasiya kerekdi.
Din başçıla — muftiy, imamla — ala da halkıbız üçün «din kazauat» eterge kerekdile. Söz bla, Kalam bla, Kitab bla baylamlı aydınla da, «haram çabaklaça» tıngılab turmasınla. Halkıbızga kerekli kün bir canında kişi da kalmasın.
Tüz aytıu bla (ol da kerekdi) iş türlennik tüldü. «Onou kerekli bir el tüb boldu» degendile nartla. Onou kerekli bolub turadı Karaçay. Başçıla etmey esele onou, halkım degen adamla bir cumduruk, bir organizasiya bolub örge turmasala — hal amandan amannga barıb turlukdu.
Kaynak: http://www.elbrusoid.org/forum/forum5/topic23485/ |
