KARAÇAY-MALKAR ORUZLAMA

  «Çille kaçan başlannıkdı, ahırı kaysı künlege tüşedi? Baldıracüznü

künleri kaysıladıla? «Nart-gurtla» deb a nege aytadıla? Madar bar ese, bizni

halk oruzlamabıznı üsünden aslamırak caza turuguz. Bir cıl anı üsünden

bir igi material basmalagan edigiz. Anı gazetde kaytarıb berirge bolluk

tülmüdü?» - deb cazadı Pervomay elden Özdenlanı Aubekir.

  Bu künlede bizge bılay aytıb telefon bla söleşgenle da boldula. Okuuçulanı

tilekleri bla bizni gazetde bu zatlanı üslerinden türkolog AKBAYLANI Ha-

runnu materialın berebiz.

                               Zamannı barganın tergeuge, tabigatnı halın, haua bo-

                            lumnu esebleuge cıl kaytarıu (letoisçislenie, prognoz

                            pogodı) deydile. Bıllay tergeule bir-eki cılga etilib

                            kalırlay işle tüldüle, tab, on-cıyırma-cüz cıl da

                            azdı ol zatha. Halknı oruzlaması, bir adamnı ömürü bla

                            bolub kalmay, tölüden tölüge aytıla, ömürleni uzagına

                            cıyıla, alay bla kuraladı. Karaçay-malkar halk da

                            (ne santlık, ne bilimsizlik etmey) cerine, tabigatına,

                            caşau turmuşuna kelişgen ençi oruzlamasın tolu-tıngı-

                            lı kuragandı. Anı bla taymazdan küreşgen sınçı, bi-

                            limli adamlaga cıl kaytarıuçula (letopises, meteo-

                            rolog) degendile.

                               Amma, işlegen kıyın, oygan tınç! Bizni halkda ayın,

cılın bilmegen adamga sant deydile, künnü-keçeni uuahtıların alcata başlag-

annga ua ser deydile. Ötgen ömürden beri bu hristian oruzlamaga adej tagılıb, biz

da «ser» bolub aylanabız. Söz üçün, karaçay-malkar halknı cıl kaytarıuu bla

cılnı 6 çagı bardı. Endi alanı bügünngü kalendarnı 4 çagına sıyındırıb bir

körügüz - bir zamanda da köb azga sıyınmagandı! Bizniça Cangı cıl caz martnı

22-de keledi, alaça ua yanvarnı 1-de: cılnı başında oguna sau üç ayga cangıl-

sak, aylanı, çaklanı zamanların kalay tüzetelirbiz eken?

   Bizni bügünngü «serligibizni» talay sıltauu bardı. Birinçisi, kralnı zaman ter-

geuüne, urunuu kalendarına, iş cürütüuüne boysunuu, kelişiu umut. Ekinçisi, «ka-

rangı aziat», «cahil musliman» bolmay, duniya sivilizasiyanı «evropaçı», «hristian»

bayragına kısılır dıgalas. Aylanı zamanlarını katışhanlıgın aytma da koy:

Karaçayda bir türlü, Malkarda - kesiça, ana tilde çıkgan gazetle bla jurnalla da

bilgenleriça. Tarih, etnografiya, literatura oümla da, ilmu «cetişimle» da anga köre...

   Aylanı «Karaçay-malkar-orus sözlükde»berilgen atları:

   Başil ay (yanvar)

   Bayrım ay (fevral)

   Toturnu (auuznu) al ayı

(mart)

   Toturnu (auuznu) art ayı

(aprel)

   Hıçaman/hıçauman ay

(may)

   Lukkur/lukkul/ nikkol ay

(iün)

   Caynı al ayı /eliya ay

(iül)

   Caynı art ayı/ kırkar ay 

(avgust)

   Kırkauuz ay /küz ay

(sentyabr)

   Küznü art ayı/ etıyık

ay (oktyabr)

   Kaç ay/ abıstol ay/ amı-

stol ay (noyabr)

   Endreuük /andireyig/abı-

stolnu art ayı (dekabr).

  Aylanı «Taulunu kalendarında» berilgen atları:

  Başil ay (yanvar)

   Bayrım ay (fevral)

  Toturnu al ayı (mart)

  Toturnu art ayı (aprel)

  Hıçauman ay (may)

  Nikkola ay (iün)

  Eliya ay (iül)

  Kırkar ay (avgust)

  Kırkauuz ay (sentyabr)

  Etıyık ay (oktyabr)

  Abustolnu al ayı (noyabr)

  Abustolnu art ayı (dekabr).

  Aylanı «Karaçay» gazet cürütgen atları:

  Başil ay (yanvar)

  Totur ay (fevral)

  Bayrım ay (mart)

  Hıçaman ay (aprel)

  Lukkul ay (may)

  Eliya ay (iün)

  Biygergi ay (iül)

  Kırkar ay (avgust)

  Kırkauuz ay (sentyabr)

  Kaç ay (oktyabr)

  Abıstol ay (noyabr)

  Endreuük (dekabr).

Aylanı «Mingi Tau» jurnal cürütgen atları:

  Başil

  Bayrım

  Altotur

  Arttotur

  Hıçauman

  Nikkol

  Eliya

  Kırkar

  Kırkauuz

  Etıyık

  Abustol

  Endireuük.

  Karaçay-malkar halknı tarihin hristian din bla artık bek baylamlı eter innetni tuthan alimle oruzlamabıznı aylarını

atların da hristian şıyıhlanı atlarına uşatır umutda calgan rekonstruksiyalanı üsleri bla uşagıusuz cangılıçla

cibergendile. Söz üçün, lukkur aynı atında Nikolaynı, bayrım aynı atında Mariyanı, totur aylanı atlarında Födornu, en-

direuük aynıkında ua Andreyni neda eliya aynıkında İlyanı atların «köre» edile. Bizni sartın, bıllay matallı etnogra-

fiya neda etimologiya «tintiule» cangılıçlı bolganları bla kalmay, milletni tarihine, tin baylıgına da ullu zaran sa-

ladıla emda kellik tölüleni ters colga buradıla. Bu halda hristian «şinni» algan oruzlama halkıbıznı cıl kaytarıuun

adam tanımazlay, caşauda ne az da hayırlandırmazlay bir türlendiredi.

   Başında aytılgan cangılıçlanı körgüzürley talay ülgü keltireyik.

Söz üçün, karaçay-malkar tilde lukkur degen söznü maganası açık turadı - «korpus sohi». Ol sebebden, milletni caşau

turmuşu bla kısha baylamlı oruzlamada anı ornun keskin belgilerleydi: lukkur ay «sabanlanı sür-gen ay», alay demeklik,

cazgı aydı.

 Hristian oruzlamaga tartıb, lukkurnu «Nikolay» etib, iün ayga salıu zaran bolmay nedi? Saban sürlük adamga andan ullu ha-

tanı kim salallıkdı?

Bayrım degen söznü eski türk tilleni zamanlarında oguna «pir, torjestvo, prazdnik» degen maganası bardı. Neda malçılık

bla küreşgen taulunu totur «unijennıy, jalkiy» ayları kışnı ahır (auuz) süreminde, kaudanı, biçeni da boşalır zamanın-

da bolmay, aprel-may közüuge nek tüşerge kerekdi?

Türk tilleni aslamısında abıs// abız söz «jres, svyaşçennik, mudres, skazitel» degen maganada cürüy turganlay, abıs-

tol aynı (koçhar koşhan aynı) atın «apostol» bla baylamlı etiu, sözsüz da, cangılıçlı oümdu.

Endireuük aynı atında ua malçı halkga bir tukum bir tahsa da cokdu kışnı allı bla mallanı taudan engişge endirgen kö-

züudü. Ne ua bıltır caydan beri kırkılmay turgan malla caznı cılısında hıçaman «çesatsya» bolganların taulu ka-

lay eslemey koyar edi?!

Kırkar ayda koylanı cünlerin kırkgandıla, kırkauuz ay a «kırkıunu ahırı, auuzu» bolganın esgertedi. Hansnı ta-

mam bişgen zamanında otlagan mal cıllık etin ıyıkga (etıyık ay) alganın bügünngü malçıla da biledile. Köknü kü-

küretiuçü, şıbıla çartlatıuçu, mecisuu teyrileni tiziminde Kök-Teyriden sora ekinçi orunda turgan,küç-karıu sınauda acal-

nı iesi Küysüz-Teyrini horlagan Eliyanı ızın başha dinlede izleu da bizge durus bolmaz.

   «Kaçlı tarihni» süygenle işekli bolmaz üçün, dalilge keltirgen ülgülerimi şagatlıkların karaçay-malkar tilni tışında altay, kazah, ka-

rakalpak, kırgız, oyrot, tuva, hakas, uzbek, uygur emda eski türk (VII-XV-çi ömürle) tilleni materiallarında izlegenme. Bılay

deb aythanda, bügünlükde basmada, literaturada cürügen karaçay-malkar oruzlamanı aylarını atlarında başil aydan

sora hristian «şini» bolgan bir cangızı da cokdu. Ol sebebden, aylanı közüulerin, zamanların da, tıyınşlısıça, halknı kesini turmuşu bla, ceri bla, tabigatı bla, cıl kaytarıuu bla tergeb, tüz belgilerge tıyınşlıdı. Ansı, martnı 1-de: «Caz keldi!» - deb cüz kere kıçırsak da, baldıracüznü tuura katısı kelgen közüude cılıu tabarbızmı, eken?! «Cerine köre cılanı» degendile burunngula. Belgilisiça ua, cılan zamannı, ömürlüknü belgisidi, kesini da tamalında cıl degen söz boşdan turmaydı.

KARAÇAY-MALKARÇA   CIL KAYTARIU

   Karaçay-malkar oruzlama bla cılnı uzunlugu 366 kündü.

   Bir cılda 12 ay boladı, har aynı uzunlugu ua 30 kündü, anı kibik cayda bla kışda künnü korgazinnge tüşgen 3-şer künü bardı.

   Cılnı çakları, 2-şer aydan kuralıb, büteuley da 6 boladıla: caz, cay, küz, kaç, kış, auuz ayla.

   Kışnı bla caynı tamam küçlerine kirgen zamanlarına cay çille bla kış çille deydile, kesleri da, kün (korgazinden) kaythandan sora

25 künden kiredile da, 40 şar künnü baradıla.

   Künnü korgazinnge tüşgen (cıyılgan) zamanları:

   kış dekabrnı 22-23-24

(kün uzunnga aylanadı);

   cay iünnu 22-23-24 (kün

kıshaga aylanadı).

   Kün kaythandan sora 25

künden çille kiredi.

   Kış çilleni 40

   Gazetde basmalanngan haparga köre, Kiprge samolöt bla uçarga bargan Robert Glin Beyker cumuşak ayü oünçagın da,

eki kızçıgı tüşgen suratnı da aeroportda unutub ketgendi. Kızçıklanı birini kolunda da - ol ayü oünçakçık.

   Suratnı üsünde, Dora bla Glin emda 1918-çi cıl martnı 4-sü deb, cazılıb bolgandı.

   Aeroportnu kullukçuları, unutulgan zatlanı körgenlerinde, passajirleni tizimlerinde allay atları bla tişirıulanı izlegendile. Alay a allay

atları bla tişirıula ol közüude samolötha minmegendile.

   Artda ala, Britaniyada basmalanngan gazetlede ayüçüknü suratın da salıb, anı iesin izlegenlerini üsünden bildiriule çıgargandıla.

   Beyker The Mature Times gazetde kesini süygen oünçagın körgeniley oguna tanıgandı. Ol artda jurnalistlege bergen

haparga köre, cumuşak ayü oünçak anı anasını Dora atlı egeçiniki bolgandı. Kesini sabiyi bolmaganı amaltın Dora süygen oünçagın

Beykerge bergendi.

   Sinoptikle caraşdırgan prognozga köre, "Karaçay" gazet basmadan çıgarık kün, fevralnı 1-de, haua bolum bılay bollukdu: 

Bristolda

+3...+8 (cangur), Karaçaevskede -7 ...-1 (kar).

Gazetni informasion   kullugu.

KÇR-de FEVRALNI  1-de KÜNNÜ

çıkganı   08:29

bathanı   18:20

uzunlugu  09:51

künü: yanvarnı 18 - fevralnı 26.

  Baldıracüznü 9 künü:

fevralnı 27 - martnı 7.

   Nart-gurtlanı künü:

 martnı 8 - 16 (nart- 3 kün, gurt - 3 kün, cutda 3 kün).

   Cangı cıl: martnı 22.

   Cay çilleni 40 künü:

iülnu 19 - avgustnu 27.

   Iyıkda ceti kün bo-

ladı.

   Kün bla keçe (sutka) 12 uuahtıga üleşinibdi: künnü 9 uuahtısı, keçeni da 3-sü.

CILLANI ATLARI

- yanvarnı 23)

   Auuz ayla:

   Toturnu al ayı (yanvarnı

24 - fevralnı 22)

   Toturnu art ayı (fev-

ralnı 22 - martnı 21).

      IYIKDA KÜNLENİ ATLARI

Baş kün

Gürge kün

Baras kün

Orta kün

Bayrım kün

Şabat kün

Iyıh kün.

   KÜN BLA KEÇENİ   UUAHTILARI

  Tang karandı (saraşnı zamanı)

 Tang ala (kün çıgar zaman)

  Ertden (kün cangı çıkgan zaman)

  Kün kışlık (ertden azıknı zamanı)

  Künorta (kün kuşlukga kelgen zaman)

  Ullu tüş (köb koynu sauar zaman)

  Gitçe tüş (az koynu sauar zaman)

  Ekindi (künortadan ese ingirge cuuuk zaman)

  İngir (kün batar zaman)

  Aşham (kün cangı bathan zaman)

  Cassı (keçe küçüne kirgen zaman)

  Keçe arası (keçeni auurlugu keter zaman).

 AYLANI BİR SÖZ BLA  AYTIRLAY ATLARI

  Caz ayla:

Lukkur (martnı 22-aprelni 20)

  Hıçaman (aprelni 21 maynı 20)

  Cay ayla:

  Kırkar (maynı 21iünnu 21)

  Kün korgazinnge tüşgen künle: iünnu 22-23-24

  Kırkauuz (iünnu 25 iülnu 24)

  Küz ayla:

  Eliya (iülnu 25 - avgustnu 23)

  Etıyık (avgustnu 24 sentyabrnı 22)

  Kaç ayla:

  Endireuük (sentyabrnı 23 - oktyabrnı 22)

  Abıstol (oktyabrnı 23 noyabrnı 21)

  Kış ayla:

  Bayrım (noyabrnı 22 - dekabrnı 21)

  Künkorgazinnge

tüşgen künle: dekabrnı

22-23-24

  Başil (dekabrnı 25 - yanvarnı 23)

  Auuz ayla:

  Altotur (yanvarnı 24 fevralnı 22)

  Arttotur (fevralnı 22 martnı 21).

Çıçhan cıl (2008)

İynek cıl (2009)

Kaplan cıl (2010)

Koyan cıl (2011)

Çabak (balık) cıl (2012)

Cılan cıl (2013)

At cıl (2014)

Koy cıl (2015)

Maymul cıl (2016)

Kuş cıl (2017)

İt cıl (2018)

Tonguz cıl (2019).

    CILNI ÇAKLARI    BLA AYLARI

   Caz ayla:

   Lukkur ay (martnı 22 -

aprelni 20)

   Hıçaman ay (aprelni 21- maynı 20)

   Cay ayla:

   Kırkar ay (maynı 21 -iünnu 21)

   Künkorgazinnge tüşgen künle: iünnu 22-

23-24

   Kırkauuz ay (iünnu 25- iülnu 24)

   Küz ayla:

   Eliya ay (iülnu 25 - avgustnu 23)

   Etıyık ay (avgustnu 24- sentyabrnı 22)

   Kaç ayla:

   Endireuük ay (sentyabrnı 23 - oktyabrnı 22),

    Abıstol ay (oktyabrnı 23- noyabrnı 21)

   Kış ayla:

   Bayrım ay (noyabrnı 22 -dekabrnı 21)

   Künkorgazinnge

tüşgen künle: dekabrnı

22-23-24

   Başil ay (dekabrnı 25

  Baş redaktor

KAKUŞLANI Husey

http://www.karachay.smi09.ru/