Oniki hayvanlı Türk takvimi, tarih boyunca Türk boyları tarafından kullanılagelmiştir. . Bu takvim uygulaması, geniş bir coğrafyaya dağılan Türk Dünyasında küçük değişikliklerle günümüze kadar ulaşmıştır (1). Türk Kültürü dairesi içinde yer alan ve Kuzey Kafkasya’da yaşayan ancak ülkemizde -maalesef- haklarında pek fazla çalışma yapılmayan Karaçay-Malkar Türkleri de aynı takvimi kullanmaktadırlar. Burada belirtilen hayvan adları da diğer Türk boylarında kullanılan takvimdeki adlarla bütünlük göstermektedir. Oniki hayvanlı Türk takvimi, tarih boyunca Türk boyları tarafından kullanılagelmiştir. . Bu takvim uygulaması, geniş bir coğrafyaya dağılan Türk Dünyasında küçük değişikliklerle günümüze kadar ulaşmıştır (1). Türk Kültürü dairesi içinde yer alan ve Kuzey Kafkasya’da yaşayan ancak ülkemizde -maalesef- haklarında pek fazla çalışma yapılmayan Karaçay-Malkar Türkleri de aynı takvimi kullanmaktadırlar. Burada belirtilen hayvan adları da diğer Türk boylarında kullanılan takvimdeki adlarla bütünlük göstermektedir. Karaçay-Malkar Türklerinin kullandığı 12 hayvanlı takvimde, oniki yıllık bir devrede yer alan yılların ve bir yıl içinde yer alan ayların adları sırası ile şöyledir (2): 1. Çıçhan cıl (Sıçan yılı) 2. Iynek cıl (İnek yılı) 3. Kaplan cıl (Kaplan yılı) 4. Koyan cıl (Tavşan yılı) 5. Çabak / balık/ cıl (Balık yılı) 6. Cılan cıl (Yılan yılı) 7. At cıl (At yılı) 8. Koy cıl {Koyun yılı) 9. Maymul cıl (Maymun yılı) 10. Kuş cıl (Kuş yılı) 11. It cıl (Köpek yılı) 12. Tonguz / Kaban/ cıl (Domuz yılı) Bir yıl içindeki aylar: 1. Başil ay (Ocak) 2. Bayrım ay (Şubat) 3. Ayuznu / Tutumu/ al ayı (Mart) 4. Ayuznu / Tutumu/ art ayı (Nisan) 5. Hıçaman /Hıçayman/ ayı (Mayıs) 6. Lukkur /Lukkol/ ay (Haziran) (veya Nikol /Lokkol) 7. Caynı al ayı / Eliya ay/ (Temmuz) 8. Caynı art ayı / Kırkar/ ay (Ağustos) 9. Küz ay / Kırkavuz ay/ (Eylül) 10. Küznü art ayı / Et ıyık ay/ (Ekim) 11. Kaç ay/Abıstol-Amıstoı/ (Kasım) 12. Endreyük /Andreyik/ ay (Aralık) Yedi gün ile belirtilen bir hafta içindeki günlerin adları şu şekilde gösterilmektedir (2): Başkün (Pazartesi), Gürgekün (Salı), Baraz kün (Çarşamba), Orta kün (Perşembe), Bayrım kün (Cuma), Şabat kün (Cumartesi) Hafta kelimesinin Karaçay-Malkar Türkçesi karşılığı da "Iyıkh" şeklinde ifade edilmiştir. Biz bu hafta içindeki günleri 1979 yılında Türkiye'¬de, Konya-Sarayönü-Başhüyük Kasabasında yaşamakta olan Karaçay Türklerinden, aynı şekilde derlemiştik. O zamanki derleme çalışmamızda yıllar ve aylarla ilgili bir bilgi elde edemememize rağmen, haftanın günlerinin özellikle yaşlılar tarafından bilindiğini tespit etmiştik. Burada belirtilen yıllar, aylar ve günler, Kuzey Kafkasya’da, Nalçik şehrinde Malkar Türklerinin neşrettikleri "TÖRE" adlı aylık dergide de yer almıştır. Töre dergisi, ön kapağında bu yılın koyun yılı (Koy cıl) olduðunu belirterek "Koy cıl algışı" "dediği duayı yayınlamış, arka kapak ise takvim şeklinde düzenlenmiştir (3). "Koy Cılı Algış" (Koyun yılının duası)’nın metnini Türkiye Türkçesi ile sunuyoruz: Koy Cılnı Algışı (Karaçay-Malkar Türkçesi) Cılığız küle kelsin, Oğurlu künde kelsin, Sav kelsin, cüklü kelsin, Irıslı tüklü kelsin Halcarğa va koy kirgença Arbazğa va toy kirgença Kızığız kızlı bolsun, Caşığız ızlı bolsun, Başığız kutlu bolsun, Ahşı umutlu bolsun Ana tuvduklu bolsun, Ata savluklu bolsun Bala zavuklu bolsun! Kartığız köp bolsun, ”Nartığız!” – dep bolsun, Sözügüz bek bolsun! Üyügüz toylu bolsun, Cılıgız koylu bolsun, Kalaçlı koynu bolsun. Tamırlı, monglu bolsu. Mamırlı, onglu bolsun! Köp bek tuvsunla sabiyle, Kaldırıça seyirge. Kuvanır kibik kartla, Suklanır kibik nartla, Tizginim kalın bolsun, Tilegim kabıl bolsun! Koyun Yılının Duası (Türkiye Türkçesi ile) Yılınız gülerek gelsin Uğurlu günde gelsin Hoş gelsin, yüklü gelsin. Rızıklı, bollu gelsin, Ağıla koyun girer gibi, Bahçeyc düğün alayı girer gibi. Kızınız kutlu olsun, Oğlunuz marifetli olsun, Başınız kutlu olsun Geleceği güzel olsun! Ana çocuklu olsun, Baba sağlıklı olsun Çocuk kısmetli olsun! İhtiyarınız çok olsun, ”Kahramanınız!” diye konuşsun. Sözünüz kuvvetli (doğru) olsun Eviniz düğünlü olsun, Yılınız koyunlu bolsun Bol etli koyun olsun! Soylu, varlıklı olsun. Mamur, mükemmel olsun! Çok doğsun çocuklar, Hayret etsin herkes Sevinsin ihtiyarlar, imrensin nartlar, Satırlarım kuvvetli olsun, Dileğim kabul olsun! "Töre" dergisinde yayınlanan takvimde ayların isimleri de şu şekilde belirlenmiştir: 1. Başil ay, 2. Bayrım ay, 3. Toturnu Al ayı, 4. Toturnu art ayı, 5. Hıçıvman ay, 6. Nîkkol ay, 7. Eliya ay, 8. Kırkar ay, 9. Kırkavuz ay, 10. Etıyık ay, 11. Abustol ay, 12. Andrevük ay. Adı geçen dergide takvim kelimesinin karşılığı olarak da "Ruzlama" kelimesi kullanılmıştır. Bu kelimenin Farsça, olduğu ve "ruzname” kelimesinin değişikliğe uğraması ile ortaya çıktığı bellidir. Karaçay-Malkar Türkleri, XX. yüzyıla kadar, yeni yılın ilk günü olarak 22 Mart'ı kabul etmişlerdi. Bu gün aynı zamanda hem kışın sonu, hem de yazın başlangıcı olarak benimsenmişti. Bu günü karşılamak için de büyük törenler düzenlerlerdi. Bu gün onlar için en büyük bayram günlerinden biri idi. iki bayramı (hem yeni yılın gelişini, hem de kışın sona erişini ve yazın başlamasını) birden kutlamak için toplanan halkın içinde "tamata” adı verilen saygı değer ve en yaşlı bir kişi öne çıkar, o günün algışını (duasını) yapardı: Cazıbız cavunlu bolsun, Küzübüz künlü bolsun, Kışıbız karlı bolsun. Istavatla mallı bolsunla Batmanla balh bolsunla, Küfle mirzevden tolsunla, Azığıbız mong bolsun Cazıbız nasıplı bolsun. Yazımız yağışlı olsun, Güzümüz güneşli olsun, Kışımız karlı olsun. Ağıllar koyun dolu olsun, Kovalar bal dolu olsun, Ambarlar tahıldan dolsun, Yiyeceğimiz bol olsun. Yazımız nasipli (kısmetli) olsun. Bir kısmı yukarıda belirtilen bu duadan sonra at yarışları düzenlenir, güreşler tutulur, çeşit çeşit oyunlar oynanırmış (4). Yaz başlangıcına böyle büyük törenlerle giren Karaçay-Malkar Türklerinin binbir zorluk içinde geçirdikleri kış ayları için de çeşitli deyişleri vardır. Ocak ve şubat ayları için "Çille ayla” (Çile ayları) demişler. O aylar kışın en soğuk zamanı olmuş "Çille” aylarım; "Kış çillele, oğur bla keligiz, /Köp turmayın ozup ozup ketiğiz/ Adamlanı, mallanı apçatmağız” (Çile ayları, gelişiniz uğurlu olsun, / Çok durmadan geçip gidiniz/ insanları, hayvanları incitmeyiniz) diyerek karşılamışlar (5). Yılın, yani şubat aylının soruma doğru "Toklu toymaz: toğuz kün/ Can tözdürmez töğuz kün" (Toklu doymaz dokuz gün/ Can dayanmaz dokuz gün) sözleriyle ifade ettikleri en kısa dokuz günü belirlemişler. Bu günlerden sonra "Baldıracüz”ler gelmiş (6). Bunlar Şubat ayının sonunda, Mart ayının baş¬larındaki çok soğuk günler olmuş. "Anda tur da mında tur, Baldıracüzdc üyde tur” (Orada dur, burada dur, Baldıracüzde evde dur) ve "Anda da bol, mında da bol, Baldıracüzde üyde bol” (Orada ol, burada ol/ Baldıracüzde evde ol) şeklindeki atasözleri (7) ile bu günlere dikkat çekilmiştir. Son atasözünü biz ayrıca Başhüyük Kasabasından, aynı şekli ile 1979 yılında derlemiştik. Sayın Çay, Baldıracüz kelimesinin, Türkiye'de de kullanıldığını ifade etmektedir (8). Karaçay-Malkar Türkleri en soğuk günleri üç kısma ayırmışlar; mart, jüt (?) ve baldıracüz olarak. Bu günler kıyamet gibi soğuk günler olmuş, Martın gelişi her ne kadar kışın bitişinin müjdecisi olmuşsa da, korkutucu soğukları da olmuş. Martın geldiğine aldanıp soğukların gittiğini sanan keçi, geçen soğuklar için, alay ederek şu türküyü söylemiş:"Totur ayına barmağın, / Cazga çıkdı ulağım, / Totur ayına cok ıspasım/ Cazğa çığardı cünüm" (Totur (mart) ayı gitti, /Yaza ulaştı oğlağım, / Totur ayma yok minnetim, / Yaza çıkardı yünüm). Bu türküye çok kızan Totur, kalan bütün soğuğunu toplayarak keçinin oğlakları ile beraber girdiği kaya kovuğuna girer. Sabaha kadar oğlaklar soğukdan donarlar, buz tutarlar. Bunu gören keçi acı acı bağırıp, ağıt yakar (9): "Nek iygeneng Totur, Tekelige suvuklanı / Nek buzlatdıng Totur, Tekelide ulaklam? (Niye gönderdin Totur Tekeliye soğuklarını / Niye dondurdun Totur, Tekelide oğlaklarımı?) Her ne kadar martın gelmesi ile kış bitiyorsa da, Türkiye'deki "Mart kapıdan baktırır, kazma-kürek yaktırır" sözünün benzeri "Totur ayına bazınma, / Buzga ayağıngı salma" (Totur ayma güvenme, buza ayağım basma) diyerek dikkatli olunması tavsiye edilir. Baldıracüzlerden sonra "Kara Kış" günleri geliyor. Bunlar da çok soğuk günlerdir, Daha sonra da "Nart Künle” (Nart günleri) başlıyor. Bu günlerle beraber de yaza girilmiş oluyor. Kış, insanların ve onlarla beraber hayvanların da yiyeceklerini tüketmiştir. Dolayısı ile kıştan çıkan hayvanlar zayıf olurlar. Bunun için Karaçay-Malkarlar kış sonunda, hayvanları için "Kozu gitçe, koy arık/ Cokdu bizde soyarık" (Kuzu küçük, koyun zayıf / Yok bizde soyacak (kesecek) hayvan) derler. (Bu sözü Başhüyük Kasabasında yaşayan Karaçaylardan tarafımızdan;"Kozu gitçe, koy arık/ Allah: bersın soyarık" şeklinde de derlenmiştir. Ancak bu söz verilmek istenmeyen bir şeyi belirtmek için, isteksizliği ifade için söyleniyordu). Güz sonunda ise artık koyunlar ottan doymuş, etlenmiş, kuzular da büyümüştür. Bunu da "Toklu semiz, koyla tok/ Mal arığı bizde cok” şeklinde anlatmışlardır (10).   Karaçay-Malkarlar, kışın ilk ve son günlerinde de bir "cır” söylerlermiş (11): Birinçi Totur ayıng-suvuk ayıng, Oy, Teyri Ekinci Totur ayıng-cumuşak ayıng, Oy, Teyri Hıçavman ayıng cılı ayıng, Oy, Teyri! Mallarıbız sütlü bolsun, Oy, Teyri Koylarıbız tüklü bolsun, Oy, Teyri Birinci Totur ayın, soğuk ayın, Oy, Tanrı? İkinci Totur ayın, yumuşak ayın, Oy, Tanrı? Hıçavman ayın sıcak ayın, Oy, Tanrı! Hayvanlarımız sütlü olsun, Oy, Tanrı? Koyunlarımız yünlü olsun, Oy, Tanrı! Bu zaman birimlerinin bütün Türk Dünyasında aynı olduğu, günümüze kadar geldiği ve hâlâ kullanıldığı tespit edilmiş olmakla beraber (12), Karaçay-Malkar Türkleri tarafından ne zamandan beri kullanıldığı tam olarak bilinmemektedir. Ancak bu konuda yapılan çalışmalar arttıkça Türk Kültür Tarihindeki karanlık pek çok nokta da aydınlığa kavuşacaktır. Kaynaklar: (1) M. Abdülhaluk Çay, Türk Ergenokon Bayramı Nevruz, Ankara 1988, s. 32, Halife Altay, Anayurttan Anadoluya, Ankara ı98!, s. î 5-24 (2) Karaçay-Malkar-Orus Sözlük, Moskova 1989, s. 805 (3) Töre, Başil ay (Ocak) 1991. No:3, Nalçik. (12 Hayvan adlı takvim, 1991 yılı için düzenlenerek derginin arka kapağında yayınlanmıştır). (4) Malkarlılanı bla Karaçaylılanı Halk Poaziya Çığarmaçılıkları, Nalçlk 1988, sh. 12 (5) H. H. Malkonduev, Drevnyaya Pesennaya Kultura Balkartsev i Karaçaevtsev, Nalçik 1990, s. 93 (6) Malkonduev, s. 93 (7) Ana Literatura (4. sınıflar için okuma kitabı), Nalçik, 1989, s. 86 (8) Çay, s. 38 (9) Malkonduev, s. 94 (10) Malkonduev, s. 96 (11) Malkonduev, s. 95 (12) Çay, s. 29-40. "Karaçay-Malkar Türklerinde 12 Hayvanlı Takvim ve Yeni Yıl" Hasan ÜLKER, Türk Kültürü, Sayı: 339