KARÇA
POEMAGA AL SÖZ
Karçanı üsünden bir ullu zat cazarga izlegenley, ömürüm ketib baradı. Çaçılgan kauumlanı bir cerge cıyıb, Halk, El etib ketgen Başçısına sıy bere bilmegen, kesini tarihin saklay, bagalata bilmegen — duniyadan tüb bolmay kalırmı?
Bıllay sagışla kele başıma, «Karaçay» gazetde (2013 cıl, martnı 30) Çotçalanı Batdal hacini « Ot kelileribiz kaydadıla?» degen makalesin okudum. Ol bek maganalı soruulanı költürgeni üçün, cazganın bılayga da salama — tolusu bla, gazetde bolganıça.
OT KELİLERİ BİZ KAYDADILA?
Bu korrespondensiyanı avtoru Çotçalanı Batdal haci Cangı Karaçay elde caşaydı. Mından alda cuuuk-teng, cıyılıb, anı 85-cıllıgın belgiledile. Ol cıllaga cetgenine da karamay, Batdal haci tiri adamlanı biridi. Kesi da elde imamnı zamestitelidi. Sıylı dinibizge kanı-canı bla berilgen ahlularıbıznı biridi. Algarakda Mekkyaga barıb, hacilik kılıb kaythan edi. Kesi da ömürün iş bla aşırıb keledi. Köçgünçülükde Kazahstanda barlak cerlede mahtaulu urunnganı üçün, kral orden, medal bla da saugalagandı. Sürgünden kaythandan sora da, pensiyaga çıkgınçı geologiyada işleb turgandı. Kesi da elde sıyı bolgan üydegi ösdürgendi. Çotçalanı Batdal haci «Karaçay» gazetni el haparçısıdı. Taymazdan cazıb turmasa da, redaksiya bla baylamlılıknı üzmeydi. Körgenin, bilgenin, eşitgenin, seyirlik zatlanı üslerinden gazet okuuçulaga bildirgenley turadı. Bu materialında da allay zatlanı üslerinden cazadı.
"Ertdelede da karaçay milletde köb fahmulu, onglu ustala bolganına şagatlıkla tabarga bollukdu. Ala agaç, taş, temir işleni igi bilgendile. Ellede allay ustalanı bek bagalathandıla.
Kuru temirçi Goçiyalanı Cumarıknı atın aytsak oguna belgili bollukdu Karaçaydan kallay ustala çıkganları. Ol, kesini gürbecisinde bıçakdan başlab, şkokga deri etib turgandı. Bir kayadan ekinçige uçarça deltoplan matallı zat caraşdırıb, anı bla da uçhandı.
Allay ülgüleni dagıda keltirirge bollukdu. Karaçaylıla şkok otnu ertdeleden hayırlandırıb turgandıla. Anı etgen cerlerini biri da belgilidi - Hudes. Bügünlükde ot kelileni kesekleri Koban bla Hudes suunu bir-birine koşulgan cerinde suuga atılıb turadıla. Cangurla caumay, suu azaygan zamanlada ol kelileni biri açık körünüuçendi. Endi anı keltirib, respublikanı muzeyine salırga kerekdi. Ol zatda, Hudes Ayagında agaşçı bolub işlegen Hapalanı Tauçukga tübesele, ol boluşurukdu.
Sovet Soüznu zamanında, Koban özende colnu kengertebiz deb, Karçanı ot kelilerin atıltıb uuathan edile. Kaydan bilgen ese da, jurnalist Laypanlanı Seyit Karçanı ot kelilerin uuatırga tebregendile, deb «Leninni bayragı» gazetde cazgan edi. Özge anı kişi kulagına da almay koygan edi. Olsagatda rayon tamadala tarihni saklar kaygılı tül edile - tamam partiya rejimge berilgen közüuleri edi. Kelile kayanı kıyırında da tül edile. İş etib atılthan bolur edile alanı, eşta.
Ol da alay bolsun, biz köçgünçülükde bolgan zamanlada gürcülüle kallay bir mekyamıbıznı çaçhandıla, kallay bir zaran salgandıla! Kesleri, ot salıb, «üyüm küydü» deb, kraldan açha alıb turgandıla, bir kauumları, üyleni çaçıb, agaçın mıçhıga salıb, kanga etib, satıb turgandıla.
Busagatda üç özende da agaçdan, ullu töngertkeleden işlenngen kuru 9-10 üy kalgan bolur, ala da, çirib, kurt aşab, kurub baradıla. Karaçay üyle alamat agaçdan işlenib, başları da topurak bla kalın cabılıb bolgandıla, terezeleri gitçeçikle bolsala da, allay üyle suuuk bolmagandıla. Kabartılılanı üyleri, çıbıkdan eşilib, başları topurak bla sürtülüb, biznikileden köbge karıusuz bolgandıla. Bılayda biz alanı töben salıb söleşmeybiz - bolgan bolumnu aytabız.
Endi ol bizde kalgan üyleni başların cabıb, suu ötmezça etib, belgile salıb, Canibeklanı Soslanbekni halk muzeyine cazdırılıb berilsele, oülmay saklannıkdıla ansı, aladan kuru kalıb keterge tebregenbiz. Hurzukda 20-ga cuuuk tirmen bar edi. Temirçi Hasanlanı Hamid işlegen cel tirmen da içlerinde bolub, aladan eki tirmen oülmay tura edi. Mından alda sabiyle, tirmenleni bir körgüz deb tiledile da, Hurzukga alıb bardım. Barıb karadık, tirmenle ua cok. «Tobasta, bolgan cerlerin tabmay, acaşdırıb turama», - deyme. Alayda bir caşçıkga sorsam: «Tirmenleni küydürgen edile», - deb, alanı haparların aytadı. Barıb, külün körebiz. Allay zatlaga adamnı cüregi kıynalmay kalay kalsın.
Bılayda dagıda collanı üsünden da bir-eki söz aytırga izley edim. Malkar taba Bashannga col algın zamanlada Mingi Taunu canı bla Sadırla sırtnı katı bla ötgendi. Ol colnu kıyın ceri Hıdalanı (Çotçalanı) koşladan örgerek bir 300 metrni barıb, alaydadı. Col suuçuknu üsü bla ötedi. Ullurak cangurla cauganlay, cuuub, taşın açıb, ulou ötmezça bolub kaladı. Alayı bir caraşdırılsa, kalgan ceri tabdı, taş-agaç cokdu. Kollarından kellik caşlarıbız, es bölüb, ata-babalarıbıznı bizge koygan zatların saklab, kıyınların esge alsala, alamat iş bolluk edi - men aladan tilegen oldu.
Endi şkok otnu kalay etgenlerinden da aytayım
Bir cerde üç ot keli bolgandı - zalıkıldını cangı kebgen terekçiklerin küydürüb, üç ot kelide kül etedile. Sora bir kelini külün tazalab, kızıb turgan kelige kükürtnü salıb, kebdirib, ezib, külça etedile. Andan sora ekinçi kelini da boş etib, anda zalıkıldı kül bla kükürtnü bir-biri bla katışdıradıla. Külden kallay bir, kükürtden kallay bir koşarıklarını ölçemleri boladı. Alay bla şkok ot hazır bolgandı. Anı kapçıkga kuüb, kurgak cerde saklagandıla. Kükürtnü ua kaydan tabhandıla?
Ullu Hurzuk özenni içi bla örge barıb, sol canında birinçi tübegeni Eni-Kol özendi. Alayı Malkarga augan coldu.
Sol canı bla ua Cılı suuga barasa. Alaga kaytmay, örge, Mingi Tau taba, col tutsang, Kükürtlü tauga cetese. Andan algandıla kükürtnü. Oklanı ua Taşçıda korgaşın özekden alıb, anı eritib, alay hazırlagandıla.
Karaçay millet ömürü da şkoknu, sauut-sabanı kişi taba da aylandırmagandı. Uuçulukda hayırlandırgandıla. Cauga ua cauluk ete da bilgendile. Alay bla bu curtlanı bizge, bizni tölüge, saklagandıla. Biz da anı unutmazga kerekbiz”.
Batdal hacige Allah razı bolsun halkıbıznı kaygısın etgeni üçün.
Endi «Elbrusoid» saytda Karçanı üsünden cazılgan bir üzüknü da (cazılganıça) tıyınşlı köreme bılayga salırga:
KARÇA — VOJD SVOBODNIH
Karça — realnoe liso, okutannoe legendami. V pamyati, v soznanii naşego naroda on sohranilsya kak vojd, vernuvşiy svoy narod iz timurovskogo plena i sozdavşiy na rodnoy zemle KARAÇAEVSKOE GOSUDARSTVO (KARAÇAY EL), obediniv ves narod. Pri nem ne bılo ni rabov, ni knyazey - bılo tolko obşçestvo svobodnıh lüdey. Karça — velikiy voin i mudrıy pravitel, stavşiy simvolom karaçaevskogo naroda, kak Elbrus — simvol naşey zemli.
Karaçay El, sozdannıy (ili vosstanovlennıy) Karçoy i ego spodvijnikami, suşçestvoval okolo 400 let i poteryal svoü nezavisimost v 1828 godu. Budem dostoynı naşey istorii i rodonaçalnikov naşego naroda. Ot nih nam dostalos i rodnaya zemlya i rodnoy yazık.
Bud gord potomok volnogo naroda
i golovı v peçali ne sklonyay:
v tebe jivet vısokaya svoboda
zemli, çe imya veçno — Karaçay.
«İstoriya kajdogo naroda naçinaetsya tolko togda, kogda gluhie, tayaşçiesya v glubinah duş narodnıh stremleniya nahodyat kakogo-nibud genialnogo vırazitelya, krupnuü liçnost, geroya iz ego sredı. Tolko togda «plemya», «rod» stanovyatsya narodom, tolko togda s pamyatü ob etom geroe probujdaetsya v umah naroda soznanie o svoem edinstve v prostranstve i vo vremeni; eta pamyat delaet istoriü.
Takim geroem karaçaevskogo naroda bıl Karça: do ego poyavleniya karaçaevskogo naroda kak edinogo selogo, kakovım uznala ego vsemirnaya istoriya, ne bılo. Bıli rodı i plemena: rastitelno sveja, buystvenna i bogata bıla ih jizn. Strasti bıli pervobıtnı, ne stesnenı, yarki kak svetı, pokrıvaüşçie vesnoü sklonı gor. Liçnost ne igrala roli, jili vse rodovoy jiznü. S momenta poyavleniya Karçi, otdelnıe rodı i plemena alanskie (posle razgroma Timurom Alanii), obedinivşis, stali narodom istoriçeskim, a ego geroi probudili u narodov Azii i Evropı,— u odnih soçuvstvennıy, voshişçennıy otklik, u drugih — ujas, podobno tomu, kak klekot orlinıy zastavlyaet volnovatsya mirnıy ptiçiy dvor».
İstinı radi: Karça nikogda ne pokuşalsya na çujie zemli, çujoe dobro, ne soverşal nabegi. Karça ohranyal svoü zemlü, zaşçişçal svoy narod. Ne soverşal nasiliya nad drugimi i ne pozvolyal nasiliya nad soboy. Pri nem ne bılo ni gospod, ni rabov. On, vernuvşiy iz Timurovskogo plena svoy narod, prevışe vsego senil Svobodu i Spravedlivost. V etom ego Mudrost i Veliçie. Tolko çelovek s takim mirovozzreniem, mog sozdat demokratiçeskoe gosudarstvo pod nazvaniem "Karaçay El".
Bügünlede cazıla turgan tekstledile bıla. Tamada kauum da, caş tölü da halkıbıznı kerti tarihi cazılırın izleydile. Alay a, anı cazgan tınç iş tüldü — anı çurumların da aytayık.
Sovet kommunist kral kuralgınçı, 1917-çi cılga deri, keslerini tarihlerin cazıb, adabiyatların kurab koygan halkla — ol canı bla — nasıblıdıla. Söz üçün, Orusnu baş kılçıgına sanalgan bay-biy kauumu — grafları, dvoryanları — borçlarından çıkgandıla: orus aydınla — Puşkinden Tolstoyga deri — duniyada alçı orunlada turluk literaturanı kurab ketgendile. Baylanı, biyleni kuruthan sovet vlast, ala cazgannı kurutalmagandı.
Karaçayda ua hal başha edi. 1917-çi cılga cazılıb turgan tarihibiz, adabiyatıbız cok edi — bolgan ese da, tas bolgandı, belgisizdi. 400 cılnı uzagına (1428-1828) karaçay halkıbızga başçılık etib kelgen biyleni üsünden a — Karçadan Krımşamhallanı İslamga deri — cuk cazarga kral erkin etmey edi: alanı amanlarga bola edi cangız. Sovet vlast proletariatnı emda em carlı elçileni vlastı edi. Sovet vlastnı közüuünde carlı-calçı kauumdan ayırıla edile başçıla-kullukçula, okurga da alanı ie edile. Ala ua, kommunist partiyanı onouların canlausuz bardıra, halknı başsız-tamırsız etib körgüzte edile. Alay bla, Sovetleni közüuünde halkıbıznı kerti tarihin cazarga madar bolmadı. Orusdaça, 1917-çi cılga, adabiyatıbız da kuralmadı. Sovet vlastnı közüuünde adabiyat a — din bla, bay-biy kauum bla küreşiu söz bolub kaldı. Carlı-calçı bolmagan da, «iz bıvşih batrakov» deb, kesine col alay bla açarga küreşe edi. Büteu kraldaça, Karaçayda da alay kuraldı proletar adabiyat.
Ömürleni uzagına Karaçayga onou etib, anı milletligin saklab turgan başçılanı üslerinden ne aman cazarga kerek edi, ne ala bolmagança, cuk da aytmay koyarga kerek edi. 70 cılnı uzagına, kerti tarihibizni az bilgen, bilgenlerin da tersine bilgen tölüle ösdüle. Endi, Sovet kral çaçılıb, kommunist partiya da onoudan ketgen sora da, ol siyasetni uuundan kutulalmay, tazalanalmay barabız alkın.
Halkıbıznı Timurnu sürgününden kaytarıb, Curtda tabılganla bla birikdirib, Karçay kralnı kuragan Karçaga oguna, hılımılı zatlanı cazarga artha turmaydıla bügün da. Anı ot kelilerin uuathandıla, Kadau taşı bla da küreşedile. Zamanında cüzcıllık kartladan hapar alırga da izlemedile, ala da — kazauatlanı, soykırımnı, sürgünnü sınagan kıyınlıla — 20-çı ömür bla birge tauusuldula. «Adamla bla caşab, şaytanlaga kaldık» dey, ketdile duniyadan.
Men sürgünde Kırgızstanda tuuganma, Karaçayda Kızıl-Kala elde ösgenme.
Eki kartnı unuturuk tülme ömürde — ala eski tonlaga çırmalıb, duppur başında töngereuçen edile, men da ala aythannı etib, koylanı, buzoulanı tıya aylanıuçan edim. Alanı biri Belkau ulu edi, biri da İslam ulu. Ne ese da, bir-biri atın aytmay, alay söleşiuçen edile. Cüsübnü atası İslam Hasaukada uruş etgendi. Sagış etigiz, Hasaukada uruş etgen İslamnı caşı kart Cüsübnü katında ösgenme men. Ol Cögetey Ayagı stanseni tüşgenin bile edi, hapar ayta edi. «Bu mıjıklanı cer üyçüklerin at öşünle bla urdurub, arı oüb koyarga kerekdi, ansı bılayga ornalıb kalırga başlagandıla»,- dey edile ullurak caşla»...
Seyirsinib tıngılay edim anı haparlarına. 120 cıl caşab, 1964-çü cıl auuşhan edi İslam ulu — candetli bolsun. Başha kart — Belkau ulu Muhammad — andan caşırak bolsa da, ol da köb zat aytıuçan edi. Stalinni sürgününden curtlarına sau-esen kayıthan eki aksakal, biri cırlab, biri ejiu etib, zauuk ete edile, men da burunngu duniya bla alay tanışa edim. Endi allay kartla cokdula. Em birinçi nart tauruhlanı, Karçanı, Hasaukanı, Tatarkannı, Cattaynı haparların da aladan eşitgenme. Ala başharak türlü ayta edile — sovet basmaga, «internasionalizmge» caraulu tül — caşauda bolganıça...
«Ashak Temir Alaniyanı kuruthandan sora, Karaçay Elni kuragan adamdı Karça. Temirni cesirinden halkıbıznı Curtuna kaytaralgan peliuandı ol»,- der edile. Allay kartladan da hapar ala bilmedik. Bu caza tebregen poemamı bir cukga uşatalsam, ol eki kartha — İslam ulu bla Belkau uluga — atar akılım bardı.
Karçanı üsünden aythanda ua, tarihçile Laypanlanı Kaziyni (candetli bolsun), Karaketlanı Muratnı aythanların tüzge sanayma. İslam ulu Cüsüb da alayırak aytıuçan edi. 15-çi ömürde Halkıbıznı Ashak Temirni sürgününden kaytargan Karça bla 17-çi ömürde honşu biyle bla uruş etiuçü Karça bir adam tüldüle. Alay a, birinçi Karça kalganlanı ata-babası bolurga bolur. Halknı esinde ua, ala katışırga bollukdula — cazılıb kalmagan zat alay boladı.
Algın baçhabıznı başında bir ullu kadau taş boluuçan edi — tübü kallay bir bolganın kim biledi, başı ua cerden örge igi ayırılıb edi da, sabiyle anga küçden örleb oynauçan edik. Artda üsün topurak basa, alaşa da bolgan edi. On cıldan arı barganımda ua, taşnı körmedim — alayda terekle öse edile. Karça da alaydı — birinçi Karçanı deu imbaşlarında turadıla başhala. Tarihni tinte, kaza barsang, ol zatha mükül bola barasa. Tarihibizni tahsaları ua köbdüle. Birleri, Terekça, köz tuurada turadıla, başhaların körür üçün, ömürleni kat-kat açıb, tinterge kerekdi. Tarihibiz Taşdan, Terekden, Sözden da karab turadı. Halknı tin baylıgın, tarihin açıklau, kesine kaytarıu - Kalam tuthan aydınlanı borçlarıdı.
KADAU TAŞNI DA ATILTIRGA KOYSAK A...
Çeget edi kaygısı
Curtda Cangı Terekni da.
Cıyın canlı edi kaygısı
Curtda kazak börünü da.
Öltürdüle kazak börünü,
Cangız Terekni da kesdile.
Ot kelilerin da atıltdıla Karçanı,
alay a, Kadau Taşı saudu.
Alay demek -
tirillikdi Cangız Terek,
tirillikdi kazak börü.
Kadau Taşnı da atıltırga koysak a,
duşmanlaga, amanlaga col berib tursak a,
duşmanlıkga, amanlıkga col berib tursak a -
sora,
kuru dükküçle kallıkdıla caşil çegetden,
kuru terile kallıkdıla cıyın canlıdan.
Barıbızga da kellikdi ölüm.
Duşmanla ua caşarıkdıla töngertgi üylege kirib,
duşmanla ua aylannıkdıla börü tonla kiyib,
amantişle da alaga kul-karauaş bolub,
mankurt halkıbıga biy bolub, baş bolub...
Ol künnge kalmagandı köb.
Bizni Hak colga kaytarmasa Kök,
duşmannı ayak tübüne tüşerikbiz, bolub çöb.
Bizni candet ceribizge İe bollukdula konakla,
biz da — alanı tögereklerine aylanıuçu şapala.
Ol namıssızlanı tillerine, kılıklarına da köçe,
alaça caşay, alaça aşay, alaça içe,
tüb bollukbuz bu duniyadan biz.
Körüb, kele turgan palahnı,
Anayasa etib Sözün Allahnı,
tayanmasak Taşına Karçanı,
cangıdan kuramasak Elibizni -
saklamasak dinibizni, tilibizni, ceribizni -
sora, kim, ne kutharlıkdı bu duniyada bizni?
KARÇA
1
Bilemisiz, alanla,
14-çü ömürnü
ahırında Nart curtha
nek kelgenin Temirni?
Cer-suu köre kelmedi,
ol keldi kılıç ura.
Alan halkı bilmedi,
birigib örge tura.
Har el sermeşdi kesi,
bir-birine boluşmay.
Kalay-alay bolsa da,
ölmedile uruşmay.
Arba çarhdan miyikni -
Temir barın öltürdü.
Kalgannı cesir etib,
Aziyaga sürdürdü.
Bara edi Karça da
cesirleni içinde,
Curtha, artha kaça da,
kamçile bla tüyüle.
2
Tıyar küç cok zamannı -
ayla, cılla ketdile.
Karıu algan Karçanı
asker başçı etdile.
Nögerleri da anı
bolgandıla birer deu.
Alay a, «toygan curtdan
tuugan curt igidi» dey,
hazırlay kauumların,
söleşedile ala:
Adurhay bla Buduyan,
caş Nauruz emda Tram.
Karça bölmey tınglaydı.
Ol sezedi, anglaydı -
Kavkazga kayıtırga
cuuuklaşhanın zaman.
İzin saklab Teyriden,
aşıkgannı da tıya,
Ol — kazak börüleden
cıyın canlısın cıya,
aşıradı künleni.
«Köbdü ölgen, kırılgan.
Endi cıyıb, saulanı,
biz kaçmasak Kırımdan -
tambla bollukdu keç.
Teyri bersin bizge küç,
belgi bersin, col bersin,
Teyri halkın, adamın
burunça sıylı körsün».
3
Karça kördü tüşünde:
kırılgan alanlanı
Mingi Taunu katına
cıyılıb turganların.
Kazauatda ölgenle
tirilib tura elle,
nasıb tiley Teyriden,
curtha baş ura elle.
İzley edile ala
uruşlaga kirirge,
Alan halk em Curt üçün
cap-cangıdan ölürge.
Töp-tögerek burula,
bayraknı tutub örge,
İzley elle barı da
Horlam künnü körürge.
Tulpar da korkar edi
alayda körse halnı:
kan koban sarka edi
caralarından halknı.
Curtda Cangız Terekni
kanları bla sugara,
«Kayda duşman, kayda halk?»-
kıçıra elle ala.
4
Ança adamnı içinde
ol atasın tanıdı:
«Karça, kaydasa?»- degen
sözlerin da angladı.
Karça halknı içinde
anasın da esledi.
Har bir cetgen palahda
Karça kesin tersledi.
«Balam, sausa, sezeme.
Tilingi da unutmay,
Curtungu da unutmay,
kaygılısa, bileme.
Özge, anda mıçısang,
til, curt da esden keter,
duniya mal da kul eter -
canıg saulay ölürse...
Saklab turabız seni,
balam, sen beri kara:
kayıt Ata curtunga,
Alan elingi kura.
Ming-ming ölgen taulu da,
bek cerlede saula da,
bu özenle, taula da -
barı saklayla seni...»
5
Karça sekirib turdu,
ol açı tüşün taşlab.
Cüregi katı urdu,
kökça küküreb, caşnab.
Dagıda rahat boldu...
Anasını sırtında
kalkıb turgan kozuça,
Atasını koşunda,
ayran içe turgança,
bir türlü halga kirdi,
sabiyligin eskerdi:
beşik cır da, nart cır da
künnü artha burdula...
Kart Örüzmekden başlab,
nart cigitle keldile,
Kökge atıb Karçanı,
«cerge tüşme»,- dedile.
«Bizni curtubuzdu Kök,
sen da çıgarsa arı.
Kanatlı bolsa cürek,
cayauça, kalmaz arıb.
Biz, nartla, endik Kökden,
buyrugu bla Teyrini:
tüzse — emegenleden
tazalar üçün cerni.
Sen da bizge uşasang,
«Hak, millet» dey, caşasang,
emegen kalmaz cerde,
col da açılır Kökge».
6
Kauum başçılanı
ol çakırdı kengeşge,
bolur üçün hap-hazır
uzak colga, sermeşge.
Tüşün aytdı da Karça,
kuuandırdı alanı:
«Duniya mal tıyalmaz,
Curt köllü alanlanı.
Sauut, kiyim, aşarık -
em kerek zatla bizge.
Kalgan kurala barır,
cıyılsak Üyübüzge.
Duniya malga, kullukga
cokdula terilgenle.
Hazır boluguz colga,
Tau curtha termilgenle.
«Malım, üyüm, baylıgım»
deb, ahsınngan bolmadı.
Bu tış cerge baylanıb,
bir alan da kalmadı.
«İt — toygan cerine,
adam — tuugan cerine»,-
degendile atala,
tuugan curtha atlana.
7
Ant etdile kalmazga
Curtdan başha bir cerde.
Atlandıla Kavkazga,
talay kemeni küçleb.
Tau Artında tohtalla.
Auuşla bla alaydan,
audula da Arhızga,
el kurdula cangıdan.
Alaydan da - Bashannga,
Bashandan da - Kartcurtha.
Talay cıldan kuraldı
Karaçay El, Karça El.
Amanlıkçı kauumla
adam süre, mal süre,
Karça da alanı,
cetib başların kese,
uruş ete itle bla,
Bars-Börü El begidi.
Cuuukda, uzakda da
Karça boldu belgili.
Tört duniyaga çaçılgan
halk tebredi cıyılıb.
Kuralgan kün Karça El,
Karçaga da boldu kırk.
Belgilidi halkına
Karça koygan Yasa da.
Ol aytıla kelgendi -
eştgenimça cazama.
Büteuhalk cıyılıuda
aythan sözün Karçanı,
tuuduklaga ceterça,
Taşda kerkeme anı.
8
Kadau Taşnı katında
Karça sözün başladı:
«Bagalı egeçlerim,
bagalı karnaşlarım!
Sizden başha kim bolur
kandaş, candaş da mennge?
Siz etesiz kölümü
Tauubuz kibik Mingi.
Tört canına duniyanı
çaçhan edi bizni cel.
Tas bolmadık — kayıtıb,
burun kibik bolduk El.
Cesirlikde, sürgünde
küreşdile bizni bla,
unutdururga dinni,
Ata curtnu, tilni da.
Çıbıknıça izlelle
kul eterge, bügerge,
bugouların da üzüb,
taukel süeldik örge.
Entda izleyle bügerge -
kollarından a kelmez:
çıbıklıkda bügülmegen,
kazıklıkda bügülmez.
9
Ayırılsak da Curtdan,
bizni bla ed Teyribiz:
kuthardıla palahdan
dinibiz bla tilibiz.
Dini bla tiline
kerti bolgan kauum-halk -
ol boy bermez ölümge,
ömürde da bolmaz talk.
Curtundan çıksa adam,
kayıtır ol bir kün bir.
İmandan, tilden çıksa ua,
ol nesin da tas eter.
Ötüb ming-ming palahdan,
kayıtaldık curtha biz.
Öllük tülbüz — sau bolub
Dinibiz em tilibiz.
Ekisille keramat.
Ol ekisin ayırıb,
Ata-babala bizge
etgendile amanat.
Millet angı, tarih es
kelelle dinden, tilden.
Üy-kün bolduk cangıdan,
barmıd nasıblı bizden?
Küçünden dinibizni,
küçünden tilibizni,
biz tabdık ceribizni,
kuradık Elibizni.
Din, til, curt berib bizge,
bizni Adam, Halk etgen,
Curtubuzga kaytarıb,
Burun kibik El etgen
Teyribizge ming mahtau.
Endi ete barlıkbız
taş başında da caşau.
Ne bek kıyın ese da
Adam bolgan, Halk bolgan,
canlamasa Hak coldan,
halk bollukdu cürüşlü,
duniyadan, ahıratdan da
alallıkdı ülüşün.
10
Duniya malga, adamga
bolmayık kul-karauaş.
Erkinlikni, Tüzlüknü
köreyik neden da baş.
Kelgen şoyla da caşay,
ata-babala alay.
Biz da alay caşasak,
işibiz bolur kolay.
Bir-birni küçlü tutsak,
ayrılıknı unutsak,
«din-til-curt» deb, sermeşsek,
El bolurga küreşsek -
Tüzelir har zatıbız,
Teyri da bolur razı.
«Teyri adamı» - bilesiz -
atıbız em antıbız.
Teyri adamı, halkı
bolganıbız — cazıudu.
Hak bla bolsak, caşasak,
ceterikdi cer, suu da.
Sorsala: «Siz kimni
adamısız, halkısız?»,
cuuabıbız hazırdı:
«Miyik Köknü-Teyrini».
Ol bergen dinni, tilni,
ol bergen cerni-curtnu
saklamagan — bolalmaz
Teyri adamı, halkı.
Biz - Teyri adamı, halkı
bolub turgan kadarda,
bolur madar caşarga
har kim da tabıb hakın.
Karça adamı, halkı
tülsüz siz, ogay, ogay.
Teyri adamı, halkı -
atıbız ömürlükge
Dinni, tilni, curtnu da
atı bla Teyrini,
koruulayık, saklayık -
oldu borçubuz bizni.
Ketgenleni allında,
allında kellikleni,
az da betibiz bizni,
kızarmaz — saklayalsak
dinni, tilni em curtnu.
Biz tüz bolsak Teyrige -
igi bolur kölübüz,
ölüm da kelmez bizge.
aynır, caşnar Elibiz.
Biz ötdük sınauladan,
tauusulmadı caşau.
Bizni Adam, Halk etgen
Teyrige bolsun mahtau!
11
1428-çi cıl, kaç aynı 17-çi künü. Ullu Tüzde, Curtda Cangız Terekni katında, Karaçay El(kral) kuralganına atalgan büteuhalk cıyılıu.
Kurultaynı Adurhay açadı:
Hoş keligiz, camagat! Bügün eki kuuançnı belgileybiz — Karça başçıbıznı 40-cıllıgın emda Karaçay kralnı kuralganın. Teyri Karçaga küç da berib, belgi da berib, ol da bizni asker mizam bla bir cerge cıyıb, Alan curtubuzga kaytardı sürgünden. Talay cılnı içinde, tört duniyaga çaçılgan alanla da, Karçanı haparın eşitib, curtlarına kayıthanlay turdula. Alay bla, Karça El, Karaçay El kuraldı. Biz — sürgünde-cesirde da, mında da Karçanı taymay birgesine bolganla — Adurhay, Buduyan, Nauruz, Tram şagatlık eterge bollukbuz: Karça Teyrini buyrugunda cürüydü, andan izin bolmay bir atlam da etmeydi — sürgünden da, Teyri Karçaga belgi bergeninde, ol bizni colga alay kuragan edi. Teyrini keleçisidi Karça.
Halk gürüldedi. Asker kauumla mucuraları bla kalkanların zıngırdatdıla, Mingi Tau suratı bolgan ming-ming kök bayrak çaykaldı. Bir-bir bayraklada bars, bir-bir bayraklada börü — ekisi da Mingi Taunu saklab turgan türk alan belgile.
Kesi kuragan Karaçay kralnı Bayragı bla Tamgasını aralarında oltura edi Karça. Tamga mazallı kalkannı casay edi. Eki başlı edi — bir töngekden ösgen börü baş bla bars başdan kuralgan edi Tamga. Bayrak a, taulada çuuak Kökça, köm-kök edi, andan ışarıb karay edi Mingi Tau.
Halk biraz şoş bolganında, Adurhay söznü Karçaga - beredi.
Sıylı alan halkı! Teyri adamları!
Bagalı karnaşlarım, egeçlerim, kandaşlarım!
Bügünngü kün — bizni tarihibizde, caşauubuzda, uzak, kıyın colubuzda em ullu, em ogurlu künleni biridi. Temir tüb etgen alan halk, Temir kül etgen curtuna cangıdan cıyılıb, Üy-Kün bolub başlaganbız. Kadau Taşıbıznı, Cangız Teregibizni da kurutalmagandı Temir. Temir ölgendi, biz a cangıdan El-Kral bolduk — anı belgilerge cıyılganbız bügün. Bizni cesirden kaytarıb, Curtubuzda da kral bolurga ong bergen Çeksiz Küçge — Teyribizge mahtau!
...Teyribizge mahtau! Teyribizge mahtau!! Teyribizge mahtau!!!
Halknı auazın Curtu katlab kaytardı — kayala, taula gürüldedile. Bu közüude adam iynanmaz iş boldu — çuuak Kök küküredi. Karçanı ızından adamla da tobuklanıb, kolların Kökge uzatıb, cangıdan mahtau saldıla Teyrige. Karça sözün andan arı bardırdı.
Camagat, kesigiz köresiz, Teyri bizge razılıgın bildirdi, kuralgan Elibizni-kralıbıznı algışladı. Alay a, bıllay künnge kallay sınauladan ötüb cetdik biz.
Biz nek horlathan edik kesibizni Ashak Temirge? Alan kralıbıznı tüb a nek eterge koygan edi Teyri, bizge da sürgün-cesir azabnı nek sınatdı?
Ullu köllü bolganıbız üçün, har bir el kesin kişi horlayalmaz kadamaga sanaganı üçün. Birlik bolmaganı üçün. Ma anı üçün tüb boldu Alan kralıbız, ma anı üçün kırıldı halkıbız, biz sabiyle da sürgünnü sınadık. Teyri açı ders bergendi bizge. Anı unutsak, cangı kıyınlıkla ceter deb korkama. Andan sora da, çabıuulga, cortuuulga cürügenle, kul tuthanla cetişe edile. Teyri anı üçün da çamlanngan bolur edi.
Bügün biz kuragan Elde kul-biy bolluk tüldü. Barıbız da erkin, özden adamlabız. Barıbız da bir Teyrini adamlarıbız. Men saulukda cangız bir karaçaylı başhaga ne biy, ne kul bolluk tüldü — biz, cangız Teyrige boysunngan, Ol bizge buürgan corukla bla caşagan, erkin alan halkbız. Teyri meni auuzum bla aythan coruklaga tayana caşamasak mından arı, Teyri çamlanırga bollukdu. Ol çamlanngandan a saklanayık.
Kaytarama: Alan kralda kul-biy-özden degen ayrılık ullu edi. Birlik, birikmeklik cok edi halkda. Temirni birikgen asker küçü bar edi — anı üçün horlagandı ol.
Karaçay Elde ayrılık bolluk tüldü — kul-biy degen üleşiniu tarihde kallıkdı. Erkin adamladan, özden halkdan kuraladı Karaçay El.
Büteuhalk cıyılıuda ayırıla turlukdula Başçı da, Töre da. Alay ayırılgan Başçıga, Törege sıyınmagan - Elden keterge kerek bollukdu.
Tışından koşulganla, kaçhınçıla, bizni ceribizge, Elibizge kirgenle — ant tayaknı tübü bla ötüb, bizni biribizça bollukdula. Alay a, antların buzub, amanlık iş etsele, elden kıstalgan bla kalmay, kaçhan krallarına kaytarıllıkdıla.
Ölüm kaza buüruladı: tahsalarıbıznı cauga bildirib, cau canına köçüb, halkıbızga-curtubuzga korkuu salgannga; tişirıuga artıklık etgennge; sabiy urlagannga neda urlathannga. Har ne — Töre onou etgença.
Endi bizni Halk etgen, El etgen ne bolganın aytırga izleyme.
Biz sürgünde, cesirlikde bügülmey, tobuklanmay, ayak üsünde, süelgenley turgan esek — ol em alga — Teyribizni küçündendi. Biz dinibizge kertiley kalganbız, Kök da bizni atıb koymagandı — sınauladan da ötdürüb, curtubuzga kaytargandı.
Dinibizni üsünden tolurak aytırga izleyme. Sürgünde, cesirlikde biz köb kralnı, halknı kördük. Adamlaga, canıuarlaga, duniya malga tabınngan kauumlaga da türtüldük. Biz allay cahilleden tülbüz. Biz ömürleni uzagına büteu duniyalanı — ceti kat Köknü, cerni, tabigatnı, caşaunu, canlanı carathan bir Teyrige baş urabız, boysunabız. Neden da alga — cüregibizni, töngegibizni da, tögeregibizni da, bir-biribizge innetibizni da taza tutarıbıznı izleydi ol. Anga kerti bolurubuznu, ol bergen tilni, curtnu saklarıbıznı, kişige zorluk etmezibizni, kesibizge da zorluk etdirmezibizni borç etedi. Kişige kul bolmazıbıznı, kişigi biy bolmazıbıznı izleydi bizden. Bir Teyrige boysunub, erkin camagat bolub caşarga buüradı. Biz körgen dinleni barından da bizni dinibizge uşagan — islam dindi. Teyri deb da, Allah deb da, ala da, biz da barıbıznı carathan bir Küçge aytabız. Bizge sürgün etgen Timur musliman edi. İslam dinnge köçmey kayıthan esek — Timurnu körüb bolmagandan etgenbiz alay. Arabızda islam dinngen köçgenle da bardıla — ala da bizni adamladıla, cuk aytıu cokdu. Alanı Allahlarına biz Teyri deybiz, bizni Teyribizge ala Allah deydile. Hazna başhalık cokdu. İslam dinni corukları bla Teyri bizge buürgan corukla birçadıla.
Bizni saklagan ekinçi kuduret — ol — tilibizdi. Biz anı unutsak — başha tilni alsak — Curtha kayıtırga da izlermi edik?
Dinibiz bla tilibiz saklagandıla bizni başhalanı içinde erib, tas bolub ketiuden. Bir Teyrige boysunnganıbız, bir tilde söleşgenibiz — bu ekisi bolgandıla bizni sürgünde saklagan da, Curtubuzga kaytargan da. Dinin, tilin saklayalgan halk — duniyadan tas bolluk tüldü. Bizge da, kellik tölülege da em ullu borç Teyriden, em ullu amanat ata-babaladan — dinibizge, tilibizge kerti boluu, tüz turuu. Alaga tüz tursak, bek bolsak — zulmu Curtubuzdan ayırsa da, ala bizni ızıbızga kaytarlıkdıla, ala bla angıbız-esibiz cuklannık tüldü. Aladan ayırılsak a, Curtda tursak da — tüb bollukbuz.
Bizge, Dinibizni, Tilibizni saklab, ömürlege Curtubuzda caşar ong bersin Teyribiz.
Halk Karçaga razılıgın hars urub, kalkanlanı zıngırdatıb bildirdi. Karça alaydan cıyını bla Kadau Taşha bardı. Kadau Taşha tayanıb, Karaçay Elni hakından talay onou etdi. Ol zamanladan beri kadau taşnı eki atı bardı — Karaçaynı Kadau Taşı neda Karçanı Kadau Taşı.
12
KARÇA
Ana tilimi tuzun caladım
Tuugan cerimi suuun içer üçün.
...Kadau taşha kablanıb cıladım:
Caşadım, öldüm ma bu cer üçün.
Cüregimi kesim kesdim, taladım
Duniya malga aldanmasın deb.
Sezimlerime katılıb turdum
Curtha süymeklik alda bolsun deb.
Halkımı köbüsü kırılıb,
Atasız-anasız, curtsuz kalganımda da,
Öksüzme, essizme, nasıbsızma derge
Ana tilibizge ırısladım.
Ana tilimde tabdım halkımı
Kanın-canın, ölgenin-sauun da,
Ana tilimde tabdım curtumu
Agaçın-taşın, dommayın-buuun da.
Ol – kıbılada da kıblama boldu
Tarihibizni körgüztüb turgan,
Ol kıyamada da kıblama boldu
Kutulur colubuznu körgüztüb turgan.
Ot töbesi bolub da kaldı
İşlegen üyübüz, cıygan baylıgıbız.
Tengizde batmadı, tüzde kalmadı
Ana tilibiz – bayragıbız.
Ana tilibiz sakladı bizni,
Biz da küreşdik saklarga anı.
Kimlege bolsa da koşulub kalmay,
Anı sıyladık. Anı üçün sayladık
Curtubuznu – miyik taulanı.
Talay kere tüşdü bizge curtsuz kalırga,
Ança kere horlam bla kayıtdık.
Ana tilibiz saulukda
Ölmezligibizni angıladık.
Ana tilimi tuzun caladım
Ata Curtumu suuun içer üçün.
...Kadau Taşha tayanıb cırladım:
Tuuganım, ölgenim da ma bu cer üçün.
13
Karça kuragan El — Karaçay El — 400 cılnı duşmanlaga boy bermey çıdagandı, 1828-çi cıl Oru patçahnı askeri Hasauka uruşda horlab, Orusha koşhunçu. Andan beri Karça otubuz cuklanngandan cuklana, karısuzdan karıusuz bola keledi. Bügün kuru mıdıhları-kızıuları kalgandı. Millet angıbız, tarih esibiz bar ese, kurgak otun salıb, üfgürüb, anı cangıdan candırlıkbız, alay bolmasa ua...
Karça kuragan, Karça amanat etgen Elibiz barmıdı?
Karça amanat etgen Tilibizge ua korkuu barmıdı? Saumudu tilibiz?
Teyriden Allahha keltirgendi colubuz. Allahnı sözün Anayasa etib, Allah buürgança caşaybızmı?
Biz Temirni sürgününden kutulgan halk, dinibiz-tilibiz-curtubuz dey caşasak, Allah cangı sürgünnü — Kurçnu sürgünün sınatırmı edi bizge?
Biz — eki kere soykırım, sürgün sınagan halk — alay nek bolganın angılab, bir-biribizni bagalata, bir-biribizni katı tuta, bir-biribizge bilek, dagan bola, bilebizmi? «Hak kimden, neden da başdı» deb, tengni, şohnu, cuuuknu canında tül, Tüzlüknü canında bolabızmı? Hak colda barabızmı?
Ne saklaydı bizni alda — ölümmü, caşaumu?
Kaynak: http://www.elbrusoid.org/forum/forum5/topic23115/ |
