• KULİYLANI KAYSIN
  
  
  Къулийланы Къайсын
• 
  

Kuliylanı Kaysın 1917 cılda 1-çi noyabrda Oğarı Çegemde tuvğandı. Atası Şua, Çegem avuzunda aytılğan vuçu, kesi kıyını bla caşağandı. Anası Üzeyirhan, Beçellanı Bızanknı kızı, köp sabiyli ullu üydegide ösüp, caşav tiriçilikge katı tişirıv bolğandı. Eri ertte ölüp, sabiyleri bla kesi kalğanda da, cunçumay, tarıkmay, kızların, caşların adepli, savluklu ösdürürgendi. Kaysın beş-altı cıllık zamanında, cayrak atha minip, ullu caşlağa teñ bolup, "çarişge" da az kirmegendi. Kesi alay esgere edi: "Men at calkasına alay katı cabışıvçu edim. Cığılsam, anı calkasından vuvçum bla bir almay tüşmez edim, anı sebepli "at siñir" dep atağan edile maña".

Kabartı-Makarnı sıylı poeti, respublikabıznı em Leniniçi savğalanı lavreatı, on cılından nazmula cazıp, 17-cıllığından a basmalanıp başlağan edi.

30-çu cıllada Kaysınnı birinçi nazmuları çığa başlaydıla. 1935-çi cılda anı Moskvada Teatr sanatnı kıral institutuna okurğa ciberedile. 1940-çı cılda okuvnu boşap, Moskvadan kaytadı. Pedagogika tehnikumda ustaz bolup işlep başlaydı. Ol cıl "Salam, erttenlik" degen birinçi kitabı çığadı.

1940-çı cılda Kaysın askerge çakırılıp, paraşüt bölümde kulluk ete turğanlay uruş başlanadı. Ol, arsarsız, uruşha kiredi. Faşistlege kacav kıyın sermeşleden birinde avur caralı bolup, gospitalğa tüşedi. Çuvaşiyada Çeboksarı şaharda caraların bakdırıp, sav bolup, biyağı frontha kaytadı. Poet uruşnu colları bla kesi ötgeni sebepli, anı başha cazıvçuladan kerti, açık körgüztgendi. Ol uruşnu zaranı kuru adamlağa cetip kalmay, tabiyğatha, canıvarlağa, kanatlılağa da cetgenin suratlaydı. "Uruşnu suratları", "Eşitigiz, tavlula",

"Ullu cigitlik", "Sermeşni allında", bütün da "Perekop" bla "Sivaş" degen nazmuları sıylı cerni aladıla. Kaysın kesini "Perekop" degen tsiklına N.Tihonovnu "No mörtvıye, precde çem upast, delayut şag vperöd" degen sözlerin epigrafha alğandı. Ol fikir kerti bolğanına Perekop bla Sivaşnı cigitleri da şağatdıla.

Uruş degen betsiz, küysüz bla tübegenme

Men büğün betden betge.

Can canımda kırdıklanı kuçaklap,

Caş teñlerim cığıladıla cerge...

dep Kaysın kesini poeziyası bla caşavnu, ot künleni baylamlıkların tıñılı añılathandı. Halkğa kelgen kıyınlıknı, anı bla birge çıdamlıknı, kişilikni, can kayğını unutup, "Ata curtum",- dey bilgenleni poet bek ullu hurmet bla, ullu ustalık bla körgüztedi.

Sovet Soyuznu zamanında cazıvçula, bütünda az sanlı halklanı poetleri, öz milletlerine, anı tiline, tarıhına süymekliklerini üsünden açık aytırğa korkğan zamanlada cazğandı Kaysın "tavlu bolğanım-kuvançımdı" dep. Cazıvçula, keslerini millet ençiliklerin caşırırğa öç edile. Alay bizni Kaysın ideologiya davlaşlanı ozup, alğa karay bilgen akılman, batır poet bolğandı. Ol aytır sezün bir zamanda artha salmağandı.

Uruşnu kıyınlığından kutulğunçu bizni halkıbızğa entta bir kıyınlık keldi. Segizinçi martnı erttenligi!...Sabır tınçlıknı buzğan kara erttenlik!...

Kızğan temir kibik sözle bla da,

Kurç kamaça kirlik sözle bla da,

Aytalmazsa açıvun ol künleni,

Cerge kebin salınmay kirgenleni!

...O, martnı segizinçisi, sabiyle

Anaların kıbultuvçu künleri!

Ol kün cansız, otsuz kalıp tav üyle,

Anala, sabiyle ketdile keri!

Bayramnı orununa cilyav boldu

Ol kün tavlu sabiyleni barına!

Vağonlanı içi sarnavdan toldu,

Köz caşla sarkdıla martnı karına.

Poet, köçgünçülüknü cıllarında Çegemni tabiyğatın tansıklap, köp nazmu cazadı: "Küz artı kelgen bolur", "Kıyınlık cetgen sağatda", "Tuvğan cerime", "Tuvğan cerime aytama" degen poeması.

Balalı kuş vyasında turğança,

Turasa, Malkar, çığıp kalağa.

Tavla, toyğa barırğa cıyılğança,

Karla başlık bolğandıla alağa.

Buv ökürüv, cuğutur müyüz tavuş

Birge koşuladıla, Malkar, sende,

Biçenlikle, gokka hansla, ağaç, taş-

Barı katışdı tarla içlerinde.

Başı körünmegen kısır kayada

Nazik naratçıkla ösüp turalla,

Kölde cathan gemmeşleça taşlada

Ğokka hansla, ciltinleça, canalla.

Katı kişilikni em naziklikni

Türsünü birge turad Malkarımda,

Cırları erlikni em süymeklikni,

Egeşleça, tuvdula tavlarımda.

Saña alğış ete, çığama tañña,

Seni unuturça kün tuvmaz maña.

Buz kibik suvuk suvlarıñdan kandım,

Seni tansıklap, cilyadım, kuvndım.

Sensiz nasıp bolmaz bir insanıña,

Kor bolayım, Tuvğan cerim, men saña!

Sañırav bolsam da, eşitip tururma

Çapırak tavuşuñu küz artında,

Sokur bolsam da, acaşmay barırma

Kızıl kanım boyağan collarıñda.

Köz, cürek carık da sense insanña,

Kor bolayım, Tuvğan cerim, men saña!