TAULU TULPAR
.
«Har adam caşauunda, halkga cararça, ız-ülgü koya keterge kerekdi», - deb üretiuçendile kartla. Anı kertiligine şagatlık ete, köble halal urunadıla, kralıbızga, halkıbızga hayır keltire, tüz caşaydıla. Ata-babanı aşhı ülgüsü caş tölüge köçe baradı. Kesi kıllı kalgan, kesin camagatdan ayırgan insannı kerti adamga sanarga da durus bolmaz. Kralına, eline, tiyresine-honşusuna kaygıra biliudü adamlık şartnı baş kılçıgı.
Bıllay zatlanı ogurlu kartlarıbızdan eşitebiz. Caş adamlanı keslerini katlarına çakırıb, ömürü da bardırıb turadıla akkala allay caşau dersleni. Ol dersle halkıbıznı tarihin açıklaydıla, aşhı, asıulu adamla bla şagırey etedile.
Bir kün elni ogarı canında, eski baunu ışıgında ullu tomurauga olturub, kartla uşakga singngen edile. Biz da, caş adamla, alanı seyir haparlarına talpıb tıngılay edik. Andan beri köb zaman ötse da, ol kün bügün kibik esimdedi. Aubekir akka közüme körüne turgançadı.
- Men Abayhanlanı Aliyni caşı Koçharnı köb kuuançda tutuşub körgenme, - deb, ak sakalın da sılay, haparın başlaydı ol. – Bek haterli, ullu karıuu bolgan cigit adam edi. Kıyınlıkda, zauuklukda da köblege caragandı. Ol ozgan ömürnü ayagı süremde, patçahlıknı kıyın zamanında, Duuut elde kesi kıyını bla caşagan üydegide tuugandı. Atası Aliy, ceti başlı üydegisin inciltmey ösdürür üçün, keçe-kün da canına tınçlık tabmay urunurga kerek bolgandı. Alay a, tutuşurga bek süygeni sebebli, kuuançlaga, bayramlaga barmay kalmagandı. Cazlıknı, Duuutnu ogay, başha özenleni büteu Karaçayga belgili göcebleri bla tutuşub, alanı haznasın koymay, cıgıb turgandı. Anı kartlık horlay başlagan közüude, caşına – Koçharga – tügel 17 cıl da tolub boşamagan edi.
Sabiyliginden urub ösüb kelgen Koçharnı süegine-sanına seyirsinib, tutuşdan haparlı adamla bılay aytıuçan edile: «Maşalla! Aman köz karamasın bu tulpar süekli caşha, ma körürsüz – bir eki-üç cıldan saulay Karaçayga belgili göceb bolmay kalmaz…» Mahti akka da bildirgen edi kölüne kelgenni: «Antsızma, belgili göcebni – Kipkelanı Mamuranı – cıkmasa…»
Aradan köb zaman da ozmaganlay, Uçkulannga kız çıkganı sebebli, Duuut elde bir üyde kuuanç bolgandı. Başha özenleden da köble çakırılıb, künortaga arbaz adamdan tolgandı. Arbaz tarlık etib, camagat ariu kırdışha çıgıb, tutuş başlanngandı. Algı burun caş ulançıkla tutuşa kelib, artda araga Mamura çıkgandı. Ne elçileden, ne konakladan anga bazman bolalmaganlarında: «Endi tutarık cok ese, baş öçübüznü mınga berib, başha kuuançıbıznı eterge köçsek, kalay köresiz», - degendi tutuşnu bardırgan. «Ogay, entda bardı anı tutarık», - deb, Mahti akka Koçharnı kolundan tutub çıgargandı.
«Munu zorlab çıgarıb, meni kozurgamı izleydile», - deb kölkaldı bolgandı Mamura. Alkın sabiydi deb, ol Koçharnı sansız etib tuthandı. Alay a, büteu amalların-lagımların közüu-közüu körüb, tamam arıb, ahır kere sildegeninde, ekisi da kabırgalarından cerge birça tiygendile. «Cıgılgan, cıkgan da belgisizdile, cangıdan tutuşsunla», - deb kıçırgandıla cıyılganla.
Kim biledi, Mamuranı karıuu da kalgan bolmaz edi ekinçi kere tutuşurga, anı nasıbına, kesinden cılı eki katha tamadaga öşün tireb köb küreşgenine uyalıb, Koçhar alaydan canlab ketgendi…
Tutuşha karaganlanlanı arasında Abayhan ulunu ullu egeçi Murathan da bar edi. Ol, öçnü Kipke uluga bergenlerin tüzge sanamay, tohta, bir tablık tüşgenley, seni kesingden kölüngü çıgarırça eterme, deb hırşılanngandı. Mamura toydan kaytıb kele, kişi da eslemezça, bir tab cerde Murathan anı allına çıkgandı. «İgi caş, sabiyle bla tutuşubmu alasa öçleni? Kerti göceb eseng, kayda, meni belimden tut da, etiuçü amallarıngı bir etçi», - deb, beline küçlü, cassı belibaunu kısıb, göcebni tarbuuunnga tıygandı. Ol, ne eterge bilmey, Murathannı belibauundan tuthandı, alay a, kesin ne bek katdırıb küreşse da, tişirıu, anı tögerek aylandırıb, bauurundan cerge urgandı.
Ekisini tutuşhanların kişi körmegendi, bilinmey da kallık bolur edi: Mamura, caş zamanında anı üsünden söleşirge uyalıb turub, artda, kart bolganında, tenglerine kesi aythandı…
Aubekir akka, haparın tamamlay kelib: «Men bu zatnı Mamuranı kesini auuzundan eşitgenme» - deb begitedi. Endi sözge Mırtaz akka koşuladı:
- Artdaraklada Koçhar, Duuut elde kesine caraulu iş tabalmay, Teberdide bir cuuuk adamına – Abayhanlanı İshakga – koş nöger bolgandı.
İshaknı ua eki mazallı ögüzü bar edi. «Sen meni bu alamat ögüzlerime igi karamaysa», - deb ol kereksizge kölkaldı bolurga kalganında, Koçhar bir kün bay İshaknı hılikke etgendi: «Da, ol eki kotur tanangı mahtab, zamansızlay tişlering tüşerge başlagandıla, alanı bir orta karıuu bolgan caş, hayt dese, koltuguna alıb da keterikdi. Yinanmay eseng, kaysın deseng da, költüreyim, süyseng, süyseng, arlakga eltib salayım…»
Allay sözleni eşitib, İshak anı bla öçeşgendi. Belgilenngen künde, tögerekden adamla da cıyılıb, Koçhar aythanın etgendi: ögüznü katına kelib, erlay tübüne kirib, sırtı bla örge alıb, tögerek aylandırıb, cerge salgandı.
İshak aythan üçün bermese da, Koçhar amalsızdan anı koşunda urunub turgandı…
Künleni birinde Abayhan ulu, carlılıgı bolub, Uçkulannga atlanngandı. Bir koşnu katı bla oza tebregenley, allına bir mazallı adam çıgıb, ierge unamay, konakga çakırgandı. Koçhar, aşab-içib, razılıgın bildirib, kete tebregenley, konakbay bılay aythandı: «Kipkelanı Osman degen menme, koşumu colga cuuuk salganımı sıltauu: on cılnı içinde bılaytın ozgan colouçu bla tutuşub, karıuumu sınamay iymegenme. Meni bir kere sınagan ekinçi bılaytın ozmaydı… Ayıb etme, meni bla bir tutuşa bar»…
Konak anga ariu aytıb, baş alıb keterge umut etgendi. Alay a, ol süygença bolmagandı. Tutuşhandıla. Osmannı talay kere da cıkgandı. Andan sora Kipke ulu koşun alaydan korathandı.
Alay bla Koçharnı küçü-karıuu köblege belgili bolub, ol tutuşlaga koşula tebregendi. Talay ullu tutuşda büteu göcebleni horlagandı. Alay a, bayla-biyle, anga kereksiz ilinib, bolmagan zatla üçün tersleb, türmege aşırgan edile…
Bir colda Rossiyaga tış kralladan göceb kelib, belgili tulparlanı cıkganında, patçahnı buyrugu bla türmelege kagıt cibergendile. Tış kraldan kelgen göcebni horlagannı, ne ullu hatası bar ese da, başına boş eterikbiz, deb cazılgan edi anda.
Ol hapar cetgeninde, Koçharnı tutuşurga iygendile. Alay bla, duniyanı çempionu bolub turgan fransuz göcebni cıgıb, başına boşluk tabıb, tuugan elline – Duuutha – kaythandı taulu tulpar…
Abayhan ulunu üsünden bıllay seyir haparlaga tıngılay, biz kartlaga süyünüb karaybız. Andan arı söznü üçünçü kart aladı.
- Da, Koçhar bolgan çalkıçı cıyında, men buzouçu edim, - deb, biri başlaydı haparın. – Bir kere Abayhan ulu, kulakga tüşüb, gıbıtnı suudan tolturub, anı bir koltuguna alıb, bir koltuguna da mazallı sıydam taşnı kısıb keltirgen edi.
Taşnı nek keltirgense deb sorganlarında, cuuabı bılay bolgan edi: «Siz solugan közüude kol taş atıb, sanlarıma carau ete turlukma». Alay aytıb, taşnı alıb, bir talay atlamga sildegeninde, ollahiy, cer tebrenngença bolgan edi…
Dagıda köb zatnı bildik biz kartladan. Söz üçün, ol cıyında bolgan Catdolanı İbragim kesine 110 cıl tolgan zamanda (1975 cıl) Kızıl Oktyabr elde Koçharnı kol taşını üsünden aythanında, talay adam kartnı maşinaga mindirib barıb, ol taşnı körüb kaythan edi. Köb bolmay a, bu elde Koçharnı gitçe egeçi bla küöuü caşaganları sebebli, taşnı keltirib, Kultura üynü allına salgandıla. Taşnı maşinaga beş adam, hayt deb, kıynalıb salgandıla, deydile körgenle. Anı auurlugu 180 kilogramm bolgandı.
Ol taşnı körgenimde, eşitgen zatlarıma iynanıb kalalmay, men dagıda talay kart bla uşak etdim. «Abayhan ulunu Morh Başında, költürüb kelib, belgile salgan taşın körseng a, ne aytırıksa», - dedile ala.
Ozgan ömürünü ayak süremi bla 1930 cılnı arasında, karıuları tügel Koçharnıkıça bolmasala da, dagıda bek belgili göceble bar edile. Söz üçün, poet Karaketlanı İssa, Tekelanı Haci-Ahmat bla Çunak tutuşda, Semenlanı Kasım, Özdenlanı Hasan, Haçirlanı Ahmat kol taş atıuda atların mahtau bla aytdırıb turgandıla.
Karaketlanı İssa ua sirkde karıuun körgüzüb aylanngan bir zalim göcebni da cıkgandı, deydile.
Karaçaynı mahtau göcebleri esge tüşüre, men bu kerti haparımı ayagında bıllay oümnu aytırga izleyme: Abyhanlanı Koçharnı Morh Başında belgile salgan taşın da, Kızıl Oktyabr, eldegi kol taşın da Karaçaevsk şaharnı millet köb cürüunü cerlerini birine keltirib, esgertme halda tutsak, kalay igi bolluk edi. Ol tüz innetli, adebli, namıslı, ömürü halal kıyını bla caşab turgan, ne arakını, ne tütünnü cürütmegen göcebni caşauundan bügünngü caş tölübüz da köb zatha ürennik edi.
Koçharnı caşauundan kartla dagıda köb hapar aytırıkdıla. Göcebni gitçe egeçi bla küeuü da, aythanıbızça, Kızıl Oktyabrda caşaydıla. Alanı caşları Kipkelanı Caşau da 1960 cıldan 1966 cılga deri Karaçay, Zelençuk rayonlada ötgen tutuşlada baş öçnü alıb turgandı, ana karnaşına uşaş karıulu adamdı ol.
Abayhanlanı Koçharnı atı, İvan Poddubnıy bla İvan Zaikinni atlarıça, bagalıdı, sıylıdı bizge. Ol sıy mından arı da saklanırça eterge küreşeyik.
Kaynak: http://www.elbrusoid.org/articles/neperev/398179/ |
