Malkarnı cerlerinde köp ullu, gitçe da elle bardıla, alanı har birini kesini ençi beti, tarıhı bardı. Ol elleni kuralgan cılların tohdaşdırgan kıyındı: alanı tamırları teren ketedile. Biz a ol ertte ötgen cıllaga kaytıp, andan bügünübüzge cararık zatlanı çıgarırga küreşebiz. Biz anda ne izleybiz? Halkıbıznı kuralıu çagın? Ceribizni halın, bolumun? Ne zat izlesek da, barıbızga da belgili zat: adam essiz, akılsız caşayallık tüyüldü.

    

Biz gitçelikden beri okup kelgen kitaplada bizni öhtemlendirgen zatla köpdüle. Alanı bir kauumun esgereyim: 1-çi noyabrda, 1917 cılda, Çegem auzunda, tögeregin biyik  kayala kurşalagan, Ogarı Çegem degen burunñu taulu elde, malçını üyüründe, ullu poet, Kuliylanı Kaysın tuugandı. Ol bizni elibizge da, şkolubuzga da köp kere kelgendi. Bu men körgen taulanı, kayalanı biyikliklerin, alanı başlarında ak karların körgendi. Bu men şkolga cayau cürügen col bla ötgendi. Bayam, busagatda bu men köldencazma caza turgan stolga Kaysın da olturgan bolur edi degen akıl kölümü carıta, har sözüme cürek cılıuumu berirge itineme.

 

Kaysınnı Laşkuta orta şkoluna (endi Canhotiyanı orta şkolu) kelip, «Laşkutanı şkolunu ustazlarına bla şkolçularına» atap cazgan nazmusundan üzügün keltirirge süeme:

 

Cer-cerlede aylana,

Köp igi zatla kördüm,

Unutmazça alanı

Men caşagan ömürde.

 

Sizge konak bolganım-

İgi künleden biri.

Ak bulutu bulgana,

Turur ol köpge deri.

 

-Ol kün sizni şkolda

Ne kuuandırdı meni?-

Nizamlı, ariu halda

Etgenigiz har neni.

 

Etdigiz bek ırazı,

Kuuanç çalısın eşdim,

Kellik künnü auazın

Önlerigizde eşitdim!..

 

Önleribizde eşitilgen auaz bla aytabız bügünda ana tilibizge, Ata curtubuzga süymekligibizni.

 

Respublikabıznı har elinde da bardı köp seyirlik da, aythılık da, belgili da adamıbız.

 

Holam-Bızıñı auzunda, Şıkıda, tuugandı, malkar literaturanı murdorun salgan, Möçilanı Kyazim.   

 

Ogarı Çegem el - carıklandırıu işge, literaturaga  ullu kıyın salgan Şahmurzalanı Saidni tuugan elidi. Tegenekli degen elde, akademik, Zalihanlanı Mihail tuugandı. Sovet Soüznu cigiti, Baysoltanlanı Alim, Yanikoy elinde tuugandı. Girhocanda, Malkarnı ullu cırçısı, Otarlanı Omar, Malkarnı ullu poetleri Otarlanı Kerim, Zumakulanı Tanzilya, Bayzullanı Aliy tuugandıla. Şauurdat degen eski elde tuugandı, Rosseyni belgili artisti, Ulbaşlanı Mutay. KMKU-nu professoru, cazıuçu, Tolgurlanı Zeytunnu tuugan eli – Bıllımdı. Köndelen el, ullu cazıuçularıbız Töppelanı Alimni, Şaualanı Hasannı emda ullu kompozitorlarıbız Bayçekullanı Abidinni bla Cettelanı Mustafirni tuugan elleridi. Ullu cırçıbız, Taukenlanı Galina, Kaşhatau elde tuugandı. Karındaşla – Kurdanlanı Hasan bla Husey, Canhotiya elde tuugandıla. Hasan – himiya ilmulanı doktorudu, Husey a – medisina ilmulanı doktorudu. Bizni şkolda malkar tilden okuthan birinçi ustaz, halk ökülü, Sottalanı Adilgeriy bolgandı.

 

Aytıulaga köre, Canhotiya el 1927 cılda kuralgandı. Mında, örge canında kayada, «Kuru kol» degen dorbun bardı. Ol dorbunda, Canhot degen bir abrek, kaçıp kelip bukgandı. Anı taphanlarında, ol tutulurga unamay, atışda ölgendi. Andan sora elibizni atına «Canhotiya» dep atagandıla.

 

Biz caşagan elni, Canhotiya, bla honşu el, Laşkutanı arasın Bahsan suuu ayıradı. Ol Hayıuka, Kül bet, Artkol, Alçagır, Ögüzle uruuçu, Kiyikçi, Artayak degen cerleribizni üsü bla baradı.

 

Küz artında, elde, ertte keç bolup başlaydı, kün kıshadan – kısha bola barganın körebiz. Tögerek sarı-morgulga bölenip, taula ortaında elde, şoşluk seziledi. Üyle, gebenle, töşle, tüzle da ol şoşlukga tumalanadıla. Terekleni çapıraklarını karıuları ketip, algınça carıklıkları bolmay, şoşlukda muthuzlanadıla.

 

Adamla cumuşlarına çıgıp, bahçalarında boşayalmay kalgan işlerinde murkku etedile. Kartla malçıkların otlarga kıstaydıla. Caydaça şatık bolmasa da, tögerekde, kögergen cerlede, ırahat otlay aylanñan malla elge bereket beredile. Kün kısha bolganı sebepli, el oramla bla mallanı enişge, üylerine sürürge tüşedi. Kart ınna, kadalıp, hırtlı katapadan tigilgen albotasına nartüh uuadı. Ol tauukların aşatıp cıyarga aşıgadı. Sabiyle, üy cumuşlaga boluşa, terek butaklaga iline, aladan da üslerine, başlarına çapırakla tüşe, arı-beri çabışadıla. Ala alay ete turgunçu kalın iñirlik, suuuksurata, enişge catadı; cerni birsi canında ua, auur bolup, kızgıldım ay salınadı.

 

Kalay hıçıuundu bıllay oramla bla bargan: baulada iynekle, celinleri da sütden tolup, ana ua, çıçkın bla buzouçuknu da koruy, iynegin kıstau sauganı; künnü uzunu sürüuden arıp kelip, halcar allında, uzun agaç şintikge olturup turgan attanı katına barı oltura, sırtıñı buruuga tıyandırıp, kökde kalın çaçılgan culduzlaga karagan. Sora, kancal çelekni da alıp, terek katında çıkgan suudan çelegiñi tolturup, suunu mılı iyisin solugan.

 

Arıgan adamla, kalkıu ete, cukuga bölünedile: kimi üyde, kimi catmada, kimi koşda.

 

Sabanladan mirzeu iyis keledi. Koşçulanı koşlarında eşikleri az açılıp, uzakdan canıuarla etgen tauuşla keledile. Karañı keçeni başında «Cetegeyle» canadıla. Malla koşlada kalkıu etedile.

 

Culduzla muthuzlana başlaydıla, köknü cuka, sıydam bulutla cabadıla. Keçe ortasında, anda-mında üy başlaga tamıçıla tamadıla.

 

Bulutla erttenlikge çaçılırla. Agaç kıyırlaga çars tuman catar. Tañ atarga kırdıkda, bahçalada, tereklede çık canar. Sora ol seyir şoşlukda, tañ ata, adam uyanadı.

 

Agaç, tañnı burnu bla gürüldep başlaydı. Uçarga hazırlanñança, tukuzgü terekle çaykaladıla, kızgıl çopalları bulgana. Kayın terekle subay süeledile, tömmeklerinde tauuş uüp, çapırakları uçadıla.

 

Nazı agaçda ua kaygılıdı. Ol biteu da çıkırdaydı. Tamırları, buzlap kalgança, biri birine çulganıpdı. Terekle çaykaladıla, tamırları ua, ayak tübüñde aylanñança, çıkırdaydıla. Nazı terekleni ortası bla ayaklarıñı keñ sala barsañ, başıñ tögerek aylanadı. Sora kök tepsep aylanñança boladı. Andan ese tap cerge olturup, közleriñi kısıp tursañ macaldı.

 

Elde ua horazlanı kıçırgan tauuşları şoşluknu buzadıla. Mal ökürgen tauuşla, ol ugay eseñ, eşekni sagat san bla okugan tauuşu da seyirsindiredi. Tereze allında terek bar ese, ol künça, üyge carıgın iedi. Sora otouda, köp bolmay ot etgença, cılı boladı. Tamatala işge, sabiyle şkolga aşıgadıla.

 

Oramnı örge bara, şkolga aşıgıp, kart attaga coluga, caşla salam beredile. Cañı cete kelgen caşlanı körgen atta, kesin cigitçik ete, caş zamanı esine tüşe, arkasın da tüzete, salamın ala, kayrı ahşı colga barganın surar. Şkolga aşıkgan caşha: «Da, kuuanıp kayt, cigit»,- dep, ızından algış eter. Ol «kuuanıp kayt» degen sözde ua nença magana bardı. Atta, calan da beşle alıp kel demeydi. Kesiñden tamataga, gitçege da namıs bere, haliñ, kılıgıñ bla da, olturganıñ, kophanıñ bla da, nizamıñ, sıyıñ bla da ülgülü bola, anı üsüne ua bilimiñ bla andagılanı da, üydegileni da kuuandır, degen magananı sıyındıradı ol cañız söz.

 

Şkoldan kele, colnu enişge aylansañ a, kabak eşigini katında, uzun agaç şintikge olturup, soluy turgan kart ınnanı katına barıp, sauluk-esenlik suray, cumuşak kuçaklasañ: «Ay, nasıplı bala bolgun, ariu bala»,-dey, algış eter. Inna, cılla cıyırthan kolçukları bla başıñı cumuşak sılar, köp ariu söz ayta, albotasını hurcunundan kampetle çıgarıp berir.

 

Alay, colnu birsi canında ua, uuak caşçıkladan bir kauumu, üy allında terekni oramga aylanñan canında, salınıp turgan butakların da sındıra, tagılıp, sarı, kızıl almalanı üzerle. Anı körgen iesi: «Ay, kalmagın, ol terekni alay uuatmasañ a»,- dep açıulanır. Sora hıliçi caşçıkla, eterlerin da etip, kaçarla. Kim biledi, colnu birsi canında amma alaga kargış aytırga süe da bolmaz edi. Alay ol caşauda bola kelgen işdi. İgilik bla amanlık birge bargança, algış bla kargış da birge baradıla caşauda. Anı bir zamanda, bir kişi tohtatalmagandı em tohtatırga madar da cokdu.

 

İñir bola, bulutla cıyıladıla. Ala enişge enerle, sora suuuksuragan hauada, kar iyis sezilir.

Sora ol keçeden başlap, kış suuugu cetginçi, suuuk küz artı cauunla başlanırla, terekleni butakların tüşüre, agaçlada, tüzlede, üy başlada keslerini mudah cırların aytırla.

 

Allay künle, uzakga sozulmay, kışhı künlege alışınadıla. El ak karga bölenedi. Kışnı erttenñi suuugu betiñi, burnuñu çimdiydi. Ak karnı üsünde adam ızla körünedile.

 

Üy ocakladan tütün, üzmelt-üzmelt, çıgadı. Peç allında otun kalau kepçiy turadı, alanı tübünden kayın agaç iyisi keledi. Ana peçni içine agaç carkalanı taplaşdırıp tizedi, zıbır kolları bla tamızık salıp, aña sirnekni tartadı. Çırak tamızık terk kabınadı. Sora otnu kızıl tili otunlanı calay, ot gürüldey başlaydı.

 

Endi peçni plitasın açıp, çoünnu salırga boladı. Kızgan tauaga cañı köpgen tılını salıp, ana gırcınnı kızıl bişiredi. Üynü içine cañı bişgen cılı gırcınnı iyisi cayıladı. Ol iyis arbazga, oramga da cete, elge bereket beredi.

 

Eşikde tañ igi da carıgandı. Ananı peçi ua çır-çır ete canadı, çoünda hıçinlik kartohları bişip, tübündegileri küe başlagandıla. Peçde otunlanı tübündegileri küyüp, kızıl mıdıh bolgandıla. Ala, canları bolgança, «közlerin» aça-cuma turadıla.

 

Bir kesekden ananı sozulgan, caulu hıçinlerine üyür cıyıladı. Ananı ak caulukga çulganñan cılı gırcını da arlakda tılpıu etedi.

 

Terek tüplede kar catadı. Terek butaklanı uzunluklarına sozulup cathan kar töbenñide, cıltırauuk bukuça, çaçılır, sora terek butakla karnı auurlugundan kutulup, çaykalırla. Carık cırçıkları bla çorbat çıpçıkla bir terekden bir terekge konarla.

 

Bizni caşagan ceribiz biyik tauları, kayaları bla, tögeregin bulutla kurşalagan, ariu cerleri bla atın aytdırgan cerdi.

 

Seyirlik, tolu caşaunu suratlaydı tögerek. Seyirlik körünedi bu eki elni, Canhotiya bla Laşkutanı, ortası bla bargan Bahsan suuu: kıyırları bla caşil bitimle, canlarında ulöku, türtü, cabışmak terekle. Anı cagasında, kögetlerin da cıya, ösgenbiz. Har adamga da, kesini ösgen cerinde, tuugan cerine, anı tabiygatına süymeklik tuuadı. Ceriñi har cerçigi da, caşil türsünñe kiyinip, ariu iyisden tolup, bereketin üsüñe tögedi, caşauda tolu boladı. Tögerekni caşil kiyiminde, ariu güllerine tumalanıp, kesiñi nasıplıga sanaysa. Kün cılıthan ceriñi gokka hanslarını duh iyislerini içinde senden nasıplı bolmagançadı. Ceriñi türsünleri, darman iyisleri, tauuşları mamır, tolu caşaunu suratlaydıla. Ol kündüz körgen, sezgen zatlanı, keçe tüşüñde körüp kuuanasa. Keçe tüşüñde kelgen tabiygat alay carıkdı, açıkdı, taza.

 

Tabiygatha, ceriñe cuuukluk, uçundurgan etedi. Har bitimni, har süyüp körgen zatnı da bir teren maganası boladı. Kuuançlı caşay, künça carık duniyada, kesiñi nasıplı duniyanı bir çöpçügüne sanaysa. Bir can da buzalmazlıkça körünedi ol sen sınagan rahatlıknı, ariuluknu.

 

Har cañı tuugan kün da cüregiñi kuuançdan tolturadı. Bereketden tolgan bahçala, tögerekde kögetleden bay terekle kuuandıradıla.

 

Kalay hıçıuundu, biyik terekni çapırak salkınına çıgıp olturgan! Mında terek butaknı üsünde kesiñi bir gitçe burhuçukça sezese. Sora, senden da korkmay, honşu butakga, carık cırların da ayta, çıpçıkla konarla.

 

Kalay hıçıuundu, calan ayak etip, şaudan suuga enip, andan toygan, enişge iyilip, anı auanasında köknü carıgın körgen!

 

Kesini carık cırçıgın ayta çaphan şaudan suuçuknu tübünde cuuunñan taşçıklanı kirsizliklerine karagan!

 

İyilip, betiñi cuusañ, tap-taza suu burçakla kollarıñdan sarka, hıçıuunluk beredile. Başıñ bla ua cazgı kamıcakla cızılday uçarla.

 

Örge, kökge karasañ a, kaltıragan hauanı butaklarını arasından teren, kıyırı-çegi bolmagan duniyanı keñligin körürse. Ak, cumuşak bulutla kökde cüzedile. Ol ullu da, keñ da köknü içinde ua, kanatların da keñ cayıp, ariu kanatlı uçadı.